گاهشماری های نوروزی

سال در نوروز, نو می شود تازه شدن دوباره سال, به شکلی نمادین, تکرار آفرینش را تداعی می کند

● تاریخچه نوروز

«چون جمشید آن روز اول ملوک عجم به پادشاهی بنشست خواست که ایام سال و ماه را نام نهد و تاریخ سازد تا مردمان آن را بدانند، بنگریست که آن روز بامداد آفتاب به اول دقیقه حمل آمد، موبدان عجم را گرد کرد و بفرمود که تاریخ از اینجا آغاز کنند.» این جملاتی است که به مناسبت تاریخ گذاری نوروز در «نوروزنامه» منسوب به حکیم عمر خیام نیشابوری آمده است. در روایتی دیگر از همان نوروزنامه نقل شده است که کیومرث از پادشاهان اساطیری ایران زمین، آغاز هر سال را که آفتاب در آن در مدت ۳۶۵ روز بگشت، آغاز تاریخ کرد. در شاهنامه فردوسی رفته است که جمشید پسر طهمورث، پادشاه ایران پس از این که ایرانشهر را به نهایت پیشرفت و آبادانی رساند، در روز نوروز جهان را فتح کرد و از این روی، آن روز را به عنوان نوروز جشن گرفتند و این رسم پا برجا ماند:

به نوروز نو شاه گیتی فروز

بر آن تخت بنشست در مزد روز

جهان انجم شد بر تخت وی

فرو مانده از فرّه بخت وی

بجمشید بر گوهر افشاندند

مر آن روز را روز‌نو خواندند

چنین روز فرخ از آن روزگار

بماند از چنین خسروی یادگار

بر اساس برخی تحقیقات، در دوران جم وی ونگ هان بود که با پایان گرفتن یخ بندان و به اصطلاح «وندیداد»، زمستان دیو آفریده، نوروز فرا می رسد. در روایت اساطیری دیگری نیز آمده است، روزی را که کیخسرو بر تخت سلطنت تکیه زد، نوروز نامیدند.

ایرانیان کهن، باورهای مختلفی پیرامون خاستگاه نوروز داشتند. آنان اعتقاد داشتند که نوروز، زمانی است که پروردگار از آفرینش جهان فراغت یافت، از این سبب، اول فروردین را که نوروز بود، به نام اهورامزدا می خواندند. ابوریحان بیرونی در کتاب «التفهیم لاوایل صناعه التنجیم» درباره نوروز می‌نویسد: «نوروز چیست؟ نخستین روز است از فروردین ماه، زین جهت روز نو نام کردند زیرا که پیشانی سال نو است.» باز می‌افزاید: «اعتقاد پارسیان اندر نوروز نخستین آنست که اول روزی است از زمانه و بدو فلک آغازید به گشتن». آقای برهان در کتاب «نوروز آیین هزاره‌ها» ‌می‌نویسد: ایرانیان باور دارند که نوروز را باید گرامی داشت، «‌‌زیرا نوروز روز آفرینش نخستین مرد جهان است، و کیومرث نخستین مرد جهان است، مردی که در نوروز، هستی آشکار یافت.» به هر روی، سال در نوروز، نو می شود. تازه شدن دوباره سال، به شکلی نمادین، تکرار آفرینش را تداعی می کند. نوروز همزمان بازآفرینی ای است از آفرینش تاریخ، فرهنگ و تمدن نه یک ملت و یک قوم، بلکه اقوام و ملل مختلفی که تحت عنوان آریایی و ایرانی، سال های سال در کنار یکدیگر زندگی می کردند و می کنند. امروز همچون گذشته، علاوه بر ایران و افغانستان، مردم کشورهای مختلف آسیای میانه (تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و غیره)، قفقاز و حتی بخش هایی از پاکستان و هندوستان عید نوروز را جشن می گیرند.

● سالشماری های کهن نوروزی

اخیراً چند تقویم ایرانی که به قرن هشتم پیش از میلاد تعلق دارند، در چین یافت شده اند که در آن ها، روز اول نوروز خورشیدی و روز اول «نوسرد» که اول سال ربیعی است و ماه های قمری با روزهای هفته و نام حیوانات دوازده‌گانه به چشم می خورد. در تقویم ایران باستان هر ۳۶۵ روز برابر یک سال بود و پس از گذشت هر۱۲۰ سال دو روز به مدت یک ماه جلوتر می آمد. سال ۳۶۵ روزه به دوازده ماه ۳۰ روزه به علاوه ۵ روز که آن را «پنچه» می نامیدند، تقسیم می شد. ایرانیان باستان هر روز را با اسمی خاص می نامیدند، که اسامی شان در اوستا آمده است. نام ماه های سال و چهار فصل نیز در برخی از کتب پهلوی رفته است. منجمان ایرانی چون تمام حساب های دقیق نجومی شان را با واحد روز محاسبه می کردند، یک سال ۳۶۵ روزی بی کسر قرارداد کرده بودند، به طوری که در طول ۱۵۰۸ سال، این دوره تمام ‌شده و از نو شروع می‌گردیده است.

این دوره، سال ها و ماه های آن به نام «فرسی» یعنی غیرثابت و چرخان مشهور است. از این روی، در گذشته های دور، ایرانیان در هر سال، دو نوروز می‌گرفتند. یکی نوروز ثابت خورشیدی که روز آغاز بهار است و دیگر نوروز فرسی، یعنی نوروزی که در تمام فصول سال می چرخد. تقویم اوستایی مبنای گاهشماری های ایران زمین، پیش از اسلام است. در دوره هخامنشیان با نام «گاهشماری پادشاه ایران» رواج داشت. در دوره اشکانیان، شروع سلسله، آغاز سالشماری قرار گرفت. در زمان ساسانیان گاهشماری زرتشتی به کار گرفته شد که تنها تفاوت مهمی که با گذشته کرد، در آن بر تخت سلطنت نشستن هر پادشاه جدید، آغاز تقویم شمرده می شد و بدین روی، آخرین سالشماری با پادشاهی یزگرد سوم تحت عنوان «گاهشماری یزگردی» متداول بود که تا امروز نزد بسیاری از زرتشتیان ایران و هند هنوز کاربرد دارد و آن ها به خصوص برای بسیاری از جشن ها و مناسک دینی و آئینی خود از آن استفاده می کنند.

برخی از اخترباستان شناسان بر این نظرند که بعضی بناهای ایران باستان که در دوران پیش از اسلام در ایران زمین بنا شدند و اینک ما بقایای برخی از آن ها را در نقاط مختلف کشور می بینیم - از جمله بناهای معروف «کعبه زرتشت»، «نقش رستم»، «دهانه غلامان»، بناهای چارتاقی و غیره- در حقیقت به عنوان رصدخانه کاربرد داشتند و برای تعیین اول ماه های شمسی و تدوین گاهشماری باستانی ایران مورد استفاده واقع می شدند؛ گرچه در مورد این کاربری، بین محققان اتفاق نظر وجود ندارد.

پس از ورود اسلام به ایران، تقویم هجری- قمری متداول گشت که براساس چرخش ماه محاسبه و مورد استفاده واقع می شد که بر طبق آن، در سال های معمولی هر ۳۵۴ روز و در سال کبیسه هر ۳۵۵ روز یک سال کامل محسوب می شد. مبدأ گاهشماری هجری خورشیدی مانند گاه‌شماری هجری قمری، هجرت پیامبر اسلام -محمّد (ص)- از مکه به مدینه در تاریخ ۲۴ تیر سال یکم هجری خورشیدی (۶۲۲ میلادی) است. البته سال خورشیدی با ۳ ماه و ۲۴روز دیرکرد از یکم فروردین آغاز می‌شود. در قرن پنجم هجری قمری و زمان "ملکشاه سلجوقی" و وزارت خواجه نظام الملک توسی بود که تعدادی از دانشمندان، سالشماری تنظیم کردند که تقویم جلالی ملکشاهی نام گرفت. این گاهشماری از ۳۶۵ روز در قالب ۱۲ ماه تشکیل شده بود که دقیق‌ترین تقویم جهان محسوب می شد.

طراحان این تقویم و زیج پیوسته به آن،عده ای ریاضیدان و منجم بودند که عبارت بودند از حکیم عمر خیام نیشابوری، ابومظفر اسفزاری، ابوعباس لوکری، محمد بن احمد معموری، میمون بن نجیب واسطی و ابن کوشک بیهقی مباهی. به علاوه، عبدالرحمان خازنی که خدمتکار خزانه‌دار مرو بود و بنا بر علایق شخصی مدتی را به پژوهش درباره تقویم سرگرم بود، محاسباتی جداگانه انجام داد و بخشی از یافته های علمی خود، از جمله شیوه سنجش نوروز را برای گروه مذکور فرستاد. بدین ترتیب بخشی از محاسبات خازنی از سوی گروه پذیرفته و برای تقویم مورد استفاده واقع شد. آنجا که در تقویم قبلی، روز واقعی دوازدهم اسفند، اول فروردین شمرده می شد، اما برحسب محاسبات جدید، اول فروردین را ۱۸ روز جلوتر برده و در ابتدای اعتدال بهاری، یعنی فروردین واقعی قرار دادند. ایشان با اصلاح تقویم یزدگردی، این تقویم جدید را تنظیم کردند. در این گاهشماری ابتدای فصل بهار با نوروز آغاز می شد. نوروز ازنخستین روز از نخستین ماه سال خورشیدی شروع می شود، درست همان زمان که خورشید وارد برج (حمل) می گردد و آن هنگامی است که شب و روز برابر شده و با گام نهادن در فصلی جدید و معتدل، طبیعت موسوم سرما را پشت سرمی گذارد و زمین از خواب زمستانی برمی خیزد. هر سال ۳۶۵ روز است که تقریباً هر چهار سال و گاه پنج سال یک بار(برحسب محاسبات نجومی)، سال کبیسه و ۳۶۶ روزه است؛ چرا که سال های کبیسه در این تقویم ثابت نیستند و بر مبنای رصد سالانه تعیین می شوند و این یکی از برتری های این گاهشماری نسبت به تقویم گرگوری (میلادی) است.

● تقویم امروزین نوروز

برای نخستین بارعبدالغفارخان نجم‌الدوله، عبارت «هجری شمسی» را در تقویم رسمی سال ۴-۱۳۰۳ هجری قمری آورد و پس از افزودن روزها و برج های دوازدگانه به آن، بدین ترتیب وی تقویمی را اختراع و ابداع کرد که امروزه به نام «تقویم هجری شمسی بُرجی» معروف شده است. این سالشماری در کشورهای ایران و افغانستان تقویم رسمی شد. امروزه گاهشماری رسمی ایران، در حقیقت تقویمی است که در ۱۱ فروردین سال ۱۳۰۴ شمسی (۱۹۲۵ میلادی) در مجلس شورای ملی تصویب شد و بر اساس آن طول و نام ماه‌های سال تغییراتی کرد. طول ماه‌ها که در گذشته درهر سال متغیر بود و از ۲۹ روز تا ۳۲ روز در نوسان بود، در شش ماه ۳۱ روزه، پنج ماه ۳۰ روزه و یک ماه ۲۹ روزه (که در سال های کبیسه ۳۰ روز می‌شود) دقیق شد و اسم ماه‌ها از نام صورت های فلکی به نام های امروزی آن (فروردین تا اسفند) تبدیل شد. به طوری که هر سال دارای ۴ فصل بهار، تابستان، پاییز، و زمستان است و هر فصل از ۳ ماه برخوردار است و هر ماه تقریبا ۴ هفته و هرهفته ۷ روز با نام‌های شنبه، یکشنبه، دوشنبه، سه‌شنبه، چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه (آدینه) دارد. بلندترین روز سال در ۱ تیر و بلندترین شب سال در شب یلدا (از غروب ۳۰ آذر تا طلوع آفتاب در ۱ دی) به وقوع می پیوندد.

در این گاهشماری معیار شروع سال، سال شمسی حقیقی است، ولی بد نیست بدانید در مورد مکانی که باید مرجع محاسبهٔ تقویم قرار گیرد، اتفاق نظر وجود ندارد. برخی محققان همچون ایرج ملکپور نصف‌النهار ۵۲٫۵ درجهٔ شرقی و بعضی پژوهشگران از جمله راین‌گولد و درشوویتز در (Calendrical Calculations) شهر تهران را مبداء محاسبات گاهشماری گرفته اند. این دو مرجع تا سال ۱۴۶۹ هجری شمسی اختلافی در سالشماری ایجاد نمی‌کنند، اما جهت تعیین کبیسه بودن یا نبودن سال ۱۴۶۹، ضروری است که مبدأ این گاهشماری مشخص گردد. در این میان، طول ماه‌های این گاهشماری در طول تاریخ و در کشورهای مختلف متفاوت بوده، ولی از حدود سال ۱۳۴۸ در ایران و افغانستان طول ماه‌ها یکسان است.

● روش تبدیل گاهشماری های مختلف به یکدیگر

گاهشماری های هجری قمری، هجری شمسی و گرگوری (میلادی) از اصلی ترین سال شماری های جهان هستند و به همین سبب، روش تبدیل آن ها به یکدیگر از اهمیت خاصی برخوردار است که نحوه محاسبه آن ها را به روشی ساده در ذیل می آوریم:

برای تبدیل سال هجری قمری به سال هجری خورشیدی، ابتدا سال قمری را در عدد ۱۱ ضرب کرده و سپس حاصل آن را بر عدد ۳۶۵ تقسیم می‌کنیم. آن گاه نتیجه را از رقم همان سال قمری کسر می‌کنیم. ‏

برای تبدیل سالشماری هجری خورشیدی به سالشمارهجری قمری، سال شمسی را درعدد ۱۱ ضرب و سپس برعدد ۳۴۵ تقسیم کرده و حاصل شان را با همان عدد سال خورشیدی جمع می‌کنند. ‏

جهت تبدیل تقویم هجری قمری به گاهشماری گرگوری (میلادی)، نخست سال قمری را در عدد ۳۲ ضرب می کنیم و نتیجه آن را بر عدد ۳۳ تقسیم می‌کنیم. آن گاه عدد حاصل را با عدد ۶۲۲ جمع می‌زنیم. ‏

تبدیل گاهشماری گرگوری (میلادی) به تقویم هجری قمری چنین است که سال میلادی را ازعدد ۶۲۲ کم کرده و نتیجه شان را در ۳۳ ضرب می‌کنند. سپس حاصل شان باید برعدد ۳۲ تقسیم شود.‏

دکتر کاوه احمدی علی آبادی

دکترای فلسفه و ادیان از آمریکا

فهرست منابع:

۱) اکرمی، موسی (۱۳۸۰) گاهشماری ایرانی، تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی.

۲) بیرشک، احمد (۱۳۶۷) گاهنامهٔ تطبیقی سه‌هزار ساله، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ص ۱۹۰.

۳) تقی‌زاده، حسن (۱۳۵۴) مقالات تقی‌زاده: گاه شماری در ایران، ج ۱۰، به کوشش ایرج افشار، تهران، صص ۶- ۳.

۴) خیام، عمر بن ابراهیم (۱۳۷۹) نوروزنامه، به کوشش علی حصوری، نشر چشمه، تهران.

۵) ریاضی، نعمت الله؛ تنها، مرضیه (۱۳۸۴) بررسی کاربرد نجومی بنای کعبه زرتشت، کنفرانس فیزیک ایران.

۶) صیاد، محمدرضا (۱۳۷۵) «پیدایش و سیر تحول تقویم هجری شمسی»، میراث جاویدان، ویژه تاریخ علم در اسلام و ایران، سال ۴، شماره ۳ و ۴ ، صص ۱۰۹- ۱۱۸.

۷) طالع، هوشنگ (۱۳۸۲) تاریخ و تمدن و فرهنگ ایران کهن، انتشارات سمرقند، لنگرود.

۸) مرادی غیاث آبادی، رضا (۱۳۷۸) رصدخانه خورشیدی نقش رستم، تهران.

۹) Reingold, Edward M. & Dershowitz, Nachum (۲۰۰۱) Calendrical Calculations. The millenium edition, Cambridge University Press.

۹) calendar.ut.ac.ir/Fa/CalHistory/CalHistory۴-۲-۱.asp

۱۰) fa.wikipedia.org/wiki/گاهشماری_ایران

۱۱) fa.wikipedia.org/wiki/گاهشماری_پادشاهی_ایران

۱۲) fa.wikipedia.org/wiki/مبنای_محاسبه_روز_نوروز

۱۳) www.azarpadgan.com/no۱۶/۱.htm

۱۴) http://www.fourmilab.ch/documents/calendar

۱۵) www.ettelaat.com/new/index.asp?fname...۱۸%۵C۱۱

۱۶) www.ettelaat.com/new/index.asp?fname...۱۷% ۵C۱۰

۱۷) http://www.evertype.com/standards/af/af-locales.pdf

۱۸) www.ichodoc.ir/p-a/CHANGED/۱۷/.../۱۷_۲۰۰۰۱.htm

۱۹) www.khayyam.info/persian/khayyam_persian۰۹.htm

۲۰) http://www.mesbahzadeh.com

۲۱) http://www.tebyan.net/science_technology/astronomy/history_of_astronomy/۲۰۰۹/۸/۲۰/۹۹۸۳۷.html

۲۲) u-me.blogsky.com/۱۳۸۶/۱۲/۲۴/post-۳۸۲

۲۳) http://yaranleader.persianblog.ir/post/۲۳