ایران و شاخص توسعه انسانی

یکی از جذاب ترین و پرمعناترین گزارش های سازمان ملل, گزارش شاخص توسعه انسانی است که از سال ۱۹۹۰ تاکنون هر ساله ارائه می شود

یکی از جذاب ترین و پرمعناترین گزارش های سازمان ملل، گزارش شاخص توسعه انسانی است که از سال ۱۹۹۰ تاکنون هر ساله ارائه می شود. جایگاه ایران از سال ۱۹۹۰ تاکنون همواره با فراز و فرودهایی همراه بوده است و نتوانسته جایگاه مناسبی را پیدا کند. امید به زندگی، کیفیت زندگی، تسهیلات آموزشی، سطح خرید، مسائل مربوط به سلامت، خط فقر و... عواملی است که باید بهبود پیدا یابد تا در شاخص توسعه انسانی تغییر مثبتی ایجاد شود، مسلما بدون برنامه هایی جامع دستیابی به این موارد امکان پذیر نیست. شاخص توسعه انسانی به تنهایی گویای وضعیت مردم یک کشور خواهد بود و هر تغییر مثبت و یا منفی در آن نشان از حرکت رو به جلو و یا به عقب کشور خواهد بود.

چند سالی است که تئوریسین های اقتصادی، "انسان" را مبدا توسعه معرفی می کنند و نظریه های نوین رشد متکی بر انسان هاست، به این معنا که سرمایه گذاری روی انسان را معتبرترین شرط حرکت به سمت توسعه بهینه اقتصادی می دانند. جوامعی که بر تشکیل سرمایه انسانی تاکید کرده اند از نظر رشد اقتصادی، اشتغال، کاهش فقر و توزیع عادلانه درآمد عملکرد بهتری داشته اند.

در نظریات اقتصاددانان کلاسیک، انسان تنها به عنوان یکی از نهاده های تولید در چرخه تولید کالاها و خدمات مورد توجه بوده است و اقتصاددانان مدتها بر این عقیده اصرار داشتند که عناصر تشکیل دهنده ثروت یک کشور صرفا سرمایه های فیزیکی است، حتی در الگوهای رشد اقتصادی دهه ۱۹۵۰، رشد اقتصادی تنها به میزان سرمایه و نیروی کار موجود در اقتصاد ربط داده شده و متغیرهای غیراقتصادی مانند کیفیت سرمایه انسانی و سلامت نیروی کار در آنها نادیده گرفته شده است، اما مباحث جدید مدیریتی در موضوع "منابع انسانی" و راه کارهای ارزیابی این منابع در دهه های اخیر جایگاه واهمیت ویژه ای یافته است که از یک طرف جزو منابع لایزال تلقی می شوند و از طرف دیگر کم توجهی به آن کلیه منابع دیگر را تحت تاثیر قرار خواهد داد. دیگر درآمد سرانه کشورها ملاک خوبی برای سازمان های بین المللی نیست تا با تکیه بر آن وضعیت اقتصادی کشورهای مختلف را بررسی کنند.

شاخص توسعه انسانی که، براساس سه شاخص امید به زندگی، شاخص آموزش و شاخص تولید ناخالص داخلی به دست آمده است.

گزارش های اعلام شده در سال ۲۰۰۰ تصریح می کند که رتبه ایران به لحاظ شاخص توسعه انسانی ۹۸ است و در میان کشورهای دارای شاخص مورد بحث در رده متوسط است. در بررسی وضعیت توسعه انسانی در جهان آمده است: "برای اندازه گیری شاخص توسعه انسانی به کشورها نمره ای از صفر تا یک تعلق می گیرد که هر چه این عدد از صفر به سمت یک حرکت کند، نشان دهنده وضعیت بهتر شاخص توسعه انسانی در میان کشورها است.

نتایج اندازه گیری این شاخص در کشورهای مختلف جهان در سال ۲۰۰۳ نشان می دهد که ۴۹ در صد کشورها دارای شاخص توسعه انسانی متوسط (که ایران نیز در همین گروه قراردارد) ۳۰/۶ درصد از کشورها دارای شاخص توسعه انسانی متوسط پائینی هستند. بر اساس این گزارش ایران با شاخص توسعه انسانی ۷۲۵درصد، رتبه ۹۸ را به خود اختصاص داده و در گروه کشورهای دارای شاخص توسعه انسانی متوسط قرار گرفته است. این بررسی توسعه انسانی در جهان تصریح می کند که رشد تولید نا خالص داخلی سرانه ایران در افزایش شاخص توسعه انسانی این کشور موثر بوده است. هرچند ارزیابی رتبه کشور به لحاظ شاخص توسعه انسانی نشان می دهد که رتبه ایران از ۹۰ در سال ۱۹۹۹ به ۹۸ در سال ۲۰۰۰ نزول کرده است; اما باید توجه داشت که در همین مدت تعداد ۱۱ کشور به فهرست بررسی شاخص توسعه انسانی اضافه شده است که از این تعداد ۸ کشور به لحاظ شاخص توسعه انسانی در مکان بالاتر از ایران ایستاده اند. از میان کشورهایی که رتبه شاخص توسعه انسانی آن ها بالاتر از ایران است می توان بحرین رتبه ۳۹، عربستان سعودی رتبه ۷۱، لبنان رتبه ۷۵، ترکیه رتبه ۸۵، آذربایجان رتبه ۸۸، ازبکستان رتبه ۹۹ را نام برد. از طرف دیگر اندونزی رتبه۱۱۰، مصر رتبه ۱۱۵، هندوستان رتبه ۱۱۴ و پاکستان رتبه ۱۳۸ نیز از جمله کشورهایی هستند که از حیث توسعه انسانی در وضعیتی بد تر از ایران به سرمی برند.

در جداول رسمی آژانس های بین المللی تولید ناخالص ایران در رده ای قرار دارد که ۲۲ رده بیشتر از شاخص توسعه انسانی است. این امر نشان می دهد که اقتصاد کشور برای افزایش ضریب توسعه انسانی آمادگی ویژه ای دارد. امروز شاخص توسعه انسانی و ضریب رشد آن سهم به سزایی در آماده سازی کشورها برای حضور در عرصه اقتصاد جهان دارد، یعنی هر کشوری نتواند معیارهای توسعه انسانی (مشارکت، آزادی و برابری در دستیابی به فرصت ها) را به وجود آورد مورد انزوا قرار خواهد گرفت. بر این اساس بسیاری از کشورهای جهان، امروز به این درک رسیده اند که باید نقش مردم را در مناسبات اقتصاد خود افزایش دهند و آنها را به طور مستقیم درگیر توسعه کشور کنند تا از این طریق در جهان به عنوان کشور توسعه یافته تلقی شوند.

ایران همواره جزو آن دسته از کشورها بوده که به لحاظ توسعه انسانی دچار وضعیت مناسبی نبوده است. طی ۵ الی ۶ سال گذشته اندکی این شاخص افزایش یافته است; اما هنوز هم فاصله بسیار زیادی تا شرایط مطلوب دارد. یکی از دلایل رشد توسعه انسانی در ایران طی سال های گذشته پرداختن به حفظ کرامت انسانی و بسط مردم سالاری به تمام معنا اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بوده است; اما می توان گفت که به دلیل مشکلات موجود در این راه ما با سرعت لاک پشتی در این مسیر حرکت کرده ایم. یکی از مهم ترین موانع موجود بر سر راه توسعه انسانی، اقتصاد سنگین وزن دولتی است.

براساس گزارش توسعه انسانی سال ۲۰۰۵ سازمان ملل متحد، رتبه ایران در شاخص توسعه انسانی در بین ۱۷۷ کشوراز ۱۰۱ در سال ۸۳ به ۹۹ در سال ۸۴ ارتقا یافته است. براساس این گزارش ارزش شاخص توسعه انسانی ایران که در سال۸۳، ۰/۷۳۲ بوده است ، در سال ۸۴ با ۰/۰۰۴ افزایش به ۰/۷۳۶ رسید. بر اساس گزارش توسعه انسانی ۲۰۰۵، شاخص امید به زندگی در ایران از ۰/۷۵ در سال ۸۳ به ۰/۷۶ درصد در سال ۸۴ افزایش یافت و امید به زندگی در مردان ایرانی از ۶۸/۸ سال در سال ۸۳ به ۶۹ سال و در زنان ایرانی نیز از ۷۱/۷ سال در سال ۸۳ به ۷۱/۹ سال رسیده است. سازمان ملل متحد با اعلام اینکه متوسط امید به زندگی در ایران در سال ۸۳ ، ۷۰/۱ سال بوده است، این رقم را در سال ۸۴، ۷۰/۴ سال اعلام کرده است.

از جمله کشورهایی که بالاتر از ایران قرار دارند می توان به ۲۹- قبرس، ۳۰- باربادوس، ۳۲- جزیره مالت، ۳۳ - برونئی، ۴۸ - لاتویا، ۴۹- سن کیتس ونویس، ۵۰- باهاماس،۵۱ - جزایر سشیل، ۵۲- کوبا، ۵۴- ونگا، ۵۶- پاناما، ۵۷- ترینیدات و توباگو، ۵۸ - لیبی، ۵۹ - مقدونیه، ۶۰- آنتیگوا وباربودا، ۶۵ - موریس، ۷۰- دومینیکو، ۷۴- سامائوغربی، ۷۶- سن لویسیا، ۸۶- سورینام، ۸۷- سن ویلسنت و گرینادین، ۸۹ - تونس، ۹۰- اردن، ۹۱- بلیز، ۹۲- فیجی، ۹۶- مالدیو، ۹۸- جامایکا اشاره کرد.

در گزارش توسعه انسانی سال ۲۰۰۸-۲۰۰۷ سازمان ملل متحد، ایران با کسب امتیاز ۰/۷۵۹، در میان ۱۷۷ کشور، در جایگاه ۹۴ ایستاده است. این رتبه اگر چه پیشرفتی را نسبت به سال های گذشته نشان می دهد; اما جایگاه واقعی و مورد انتظار برای کشور ما نیست و انتظارات از کشوری دارای چنین سابقه تاریخی بسیار بیشتر از این ها است. بر اساس آمار و جدول منتشر شده کشورهایی مانند بحرین در رتبه ۴۱، لاتویا در رتبه ۴۵، ماریتیوس در رتبه ۶۵، دومینیک در رتبه ۷۱، سنت لوسیا در رتبه ۷۲، ساموا در رتبه ۷۷، بلیز در رتبه ۸۰، سنت وینسنت در رتبه ۹۲ و فیجی در رتبه ۹۲ است.

بر اساس گزارش توسعه انسانی سال ۲۰۰۹ که به تازگی منتشر شده است، ایران که سال گذشته رتبه ۸۷ را از نظر شاخص توسعه انسانی در بین ۱۸۲ کشور دنیا کسب کرده بود، در گزارش امسال با یک پله نزول در جایگاه ۸۸ جهان قرار گرفته است که نشان دهنده کاهش یک پله ای رتبه ایران در توسعه انسانی است. به رغم کاهش یک پله ای رتبه ایران از نظر شاخص توسعه انسانی ارزش این شاخص نسبت به سال گذشته افزایش داشته است که این امر نشان دهنده افزایش توسعه انسانی در ایران طی سال ۲۰۰۷(سال مبنا) است. در حالی که نمره ایران از نظر شاخص توسعه انسانی در سال گذشته ۰/۷۷۷ اعلام شده بود این رقم در گزارش سال جاری به ۰/۷۸۲ افزایش یافته است.

در گزارش کنونی توسعه انسانی، نروژ در صدر کشورهای جهان از نظر توسعه انسانی قرار گرفته است. نروژ با کسب نمره ۰/۹۷۱ به عنوان نخستین کشور جهان از نظر بالا بودن توسعه انسانی شناخته شده است. استرالیا نیز با کسب نمره ۰/۹۷ در جایگاه دوم قرار گرفته است و ایسلند نیز با کسب نمره ۰/۹۶۹ در جایگاه سوم قرار داده شده است. کشورهای کانادا، ایرلند، هلند، سوئد، فرانسه، سوئیس و ژاپن نیز رتبه های چهارم تا دهم را به خود اختصاص داده اند.

نویسنده : سید حسین امامی