مساجد تاریخی و مشهور مکه مکرمه

مسجد اصلی ترین کانون اسلامی و محل گردهم آمدن مسلمین بوده و هست مکه نیز مهد ظهور اسلام است

مسجد اصلی ترین کانون اسلامی و محل گردهم آمدن مسلمین بوده و هست.مکه نیز مهد ظهور اسلام.در این شهر از حیث تقدس بی همتا مساجد مهمی و متعددی وجود داشته و دارد که هرکدام یادگاری از عهد رسول خدایند که برخی از آنها را نابود و معدوم کرده اند و برخی را نه با هم نگاهی داریم بر این اماکن مقدس که البته در این میان به مسجدالحرام که قلب زمین و کعبه معظمه را در درون خود جای داده است صحبتی به میان نیاورده ایم.

● مسجدالجن

مسجدجن از مساجد کهن و شناخته شده مکه است. این مسجد در پایین کوه حجون، به سمت حرم، حدود پنجاه متر پس از پل حجون و در حاشیه قبرستان حجون واقع است. خیابان کوچکی در کنار و غرب این مسجد با نام «شارع مسجدالجن» وجود دارد که هنوز تابلوی قدیمی آن بر دیوار نصب است. شرق آن نیز خیابان مسجدالحرام است و مسجد الجن تقریبا در محل تلاقی این دو خیابان واقع شده است.

از نامهای دیگر این مسجد، «مسجدالحرس» است. این نام به نقل از ازرقی است و از آن بابت است که صاحب الحرس که در مکه گشت شبانه داشته، به این نقطه می آمده و در آنجا با عرفا - چهره های شناخته شده و برگزیده قبایل - و حراس دیگر از شعب عامر و ثنیه الودنیین دیدار می کرده است.

نامگذاری آن به مسجد جن، بنا به نقل برخی از روایات، به سوره جن مربوط می شود. خداوند در این سوره فرموده است که جن ها آیات الهی را شنیدند و به آنها ایمان آوردند. گویا این آیات در محلی که به بنام مسجدجن شهرت دارد، نازل شده است. برخی نامیده شدن آن را به «مسجدالبیعه» به دلیل بیعت جن با آن حضرت دانسته اند.

برخی روایات تاریخی به این نکته اشاره دارد که رسول خدا (ص) محل مسجد را برای عبدالله بن مسعود مشخص و معین کرد.

از تاریخ بنای اولیه این مسجد اطلاعی در دست نیست، اما می دانیم که مسجد در قرن دوم و پس از آن سرپا بوده، به همین نام شناخته می شده و مورخان در طول قرون مختلف از آن یاد کرده اند. محل فعلی مسجد، در محل قبلی آن است و در بازسازی جدید مساحت آن به ۶۰۰ متر مربع رسیده است. بنای مسجد محکم است و مناره ای در رکن شمال شرقی دارد. گفتنی است که مسجد یادشده، از سال ۱۴۲۰ باردیگر تخریب و در حال بازسازی است. بنای آن در شعبان ۲۱ رو به اتمام مشاهده شد.

● مسجد الاجابه

این مسجد پایین تر از میدان معابده، در ابتدای شارع ابطح، در طریق مسجدالحرام و در ابتدای شارع الاجابه است. ادامه مسیر فعلی از سر شارع الاجابه، به ثنیه اذاخر می رسد که محل ورود رسول خدا (ص) به مکه به هنگام فتح مکه است. این ثنیه، مشرف بر باغ خرمان بوده که اکنون شهرداری مکه را در آنجا ساخته اند.

فاکهی در قرن دوم از این مسجد یاد کرده و می گوید آن مسجد در آغاز شعبی واقع شده که در تاریخ به نام شعب آل قفنذ شناخته می شود. این شعب در درون کوه العیر است.

مسجد پیش گفته، باید در شمار چند مسجد کهن مکه شناخته شود که نام های گونا گون مانند: مسجد آل قنفذ، مسجد الاجابه و مسجد الاستراحه داشته است.

فاکهی می نویسد: در این شعب، خانه آل خلف بن عبدالله بن سائب بوده که به آنها «آل عبدربه بن السائب» می گویند و در مقابل قصر محمدبن سلیمان واقع است. نام دیگر آن «شعب اللئام» است و این شعب در دست چپ کسی است که بالای باغ خرمان بایستد و در این زمان خانه خلفیین از بنی مخزوم است. حضارمه (مردمان منسوب به حضرموت) هم در این شعب سکونت دارند. شعب مزبور به«شعب الخلفیین» نامور است. در آنجا مسجدی است که گفته می شود رسول خدا (ص) در آن نمازگزارد.

از زهیربن قنفذ نقل شده است که رسول خدا (ص) روز را در غار حرا به سر می برد و شب از حرا پایین آمده، به[محل] مسجد می رفت که پشت خانه ابوعبیده بود و به شعب الخفیین شهرت داشت. در این وقت خدیجه هم از مکه می آمد و آنها در نزدیکی این شعب با یکدیگر بودند تا جدا شوند.

● چند نکته گفتنی درباره مسجدالاجابه:

۱) نخست آنکه:

باغ خرمان، که در برابر مسجد الاجابه، اندکی به سمت حرم بوده، اکنون دقیقا جایی است که شهرداری مکه - امانه العاصمه المقدسه- در آن قرار گرفته است. اندکی از خیابان به سمت ریع اذاخر را نیز باید داخل در باغ خرمان دانست.

۲) دوم آنکه:

مسجد الاجابه حداقل تا قرن سوم به این نام شهرت نداشته است. آنچه فاکهی آورده عنوان مسجدآل قنفذ است.

۳) سوم آنکه:

کتیبه ای در مسجد الاجابه موجود است که اشاره به بازسازی آن در قرن دهم هجری دارد. به علاوه، دو بیت شعر هم درباره بازسازی این مسجد بر کتیبه ای دیگر در این سوی محراب آمده است. ابن بطوطه در سفرنامه خود از مسجدالاجابه یاد کرده، می نویسد: آنجا مسجدی است که رسول خدا (ص) به هنگام بازگشت سفر عمره خود، در آنجا استراحت کرد و اکنون مردم آن را از روی تبرک می بوسند. ابن فهد در حوادث سال ۷۲۰ نوشته است: در این سال مسجد الاجابه تعمیر شد. این مسجد سمت چپ کسی است که به سوی منا می رود و در نزدیکی ثنیه اذاخر است و گفته شده که در رسول خدا (ص) در آن نماز خوانده است. همو در حوادث سال ۸۳۱ آورده: امیرسیف الدین شاهین عثمانی در این سال مسجد الاجابه را که در شعبی نزدیک ثنیه اذاخر است، تعمیر کرد.

۴) چهارم آنکه:

تا این جا چند نکته درباره حضور رسول خدا (ص) در این محل، نقل کردیم. یکی همان اشاره ابن بطوطه بود که حضرت در بازگشت از عمره در اینجا استراحت کرده است. دیگر آنکه حضرت روزها در غار حرا بوده و شب را در اینجا با خدیجه بسر می برده است. ابن فهد هم نقل کرده که گفته اند: جن در اینجا به محضر رسول خدا (ص) آمد و با آن حضرت دیدار کردند.

جمیل کتبی نویسنده معاصر مکی نوشته است: این مسجد را «مسجد الاستراحه» گفته اند؛ زیرا مکانی است که وقتی رسول خدا (ص) در روز سیزدهم از منا و از حجه الوداع باز می گشت در این جا استراحت کرد. همچنین به نقل از همو، گفته اند که حضرت در کودکی در اینجا گوسفندان را به چرا می آورده است.

آشکار است که اینها اقوال شفاهی بوده و نویسندگان از مردم می شنیده اند. در این میان، نکته مهم همان اشاره فاکهی است که گفت: رسول خدا در اینجا نماز خوانده است.

در سال ۱۳۹۴ قمری ساختمان قدیمی مسجد خراب گردید و در همان محل پیشین مسجد جدیدی بنا نهادند. بنای فعلی آن مربع شکل و دارای مساحتی حدود ۴۰۰ متر مربع است. مناره ای نیز در محل اتصال دیوارهای جنوب و غربی آن قرار دارد. این مسجد از مساجد دایر مکه به شمار می آید .

● مسجدالمتکاء

این مسجد در شهر مقدس مکه، در اجیاد صغیر، درون شعبی کوچک است که به پشت کوه ابوقبیس چسبیده است. ازرقی ذیل مدخل اجیاد صغیر می نویسد: این شعب، شعبی است کوچک که به کوه ابوقبیس چسبیده شده و اجیاد کبیر در برابر آن - در ابتدای خانه هشام بن ابی العاص و خانه زهیر بن ابی امیه است تا برسد به مسجد المتکاء - قرار دارد.

همو در جای دیگر درباره مساجدی که حضرت در آنها نماز خوانده، می نویسد: «و مسجد باجیاد و موضع یقال له المتکاء.» پس از چند نقل آورده که نشان می دهد نماز خواندن پیامبر (ص) در اجیاد قطعی نیست. با این حال وی معتقد است که رسول خدا (ص) به یقین در اجیاد نماز خوانده است.

عبدالملک بن دهیش، محقق کتاب اخبار مکه ازرقی نوشته است: مسجد المتکاء در شعبی است که چاه عکرمه در آن است و آن در اجیاد صغیر در دامنه کوه خندمه واقع است. زهیر کتبی از معاصرین نوشته است: مسجد المتکاء اخیرا تخریب شد و به جای آن هتل قاهره را ساختند. این هتل نیز پس از مدتی خراب شد و هتل کعکی را جای آن بنا کردند. در حال حاضر روبروی باب اجیاد، خیابانی است که در ابتدای آن، دست چپ کسی که از حرم داخل آن خیابان می آید، مستشفی العام است و بعد از آن پلی قرار دارد و پس از حدود یکصد متر، در دست راست، هتل کعکی است و روبروی آن هتل کعکی تا مسجدالحرام ۴۰۰ تا ۵۰۰ متر باشد.

● مسجد بلال

مسجدی منسوب به بلال و بر فراز کوه ابوقبیس بوده که مساحتی حدود یکصد متر مربع داشته است. این مسجد، در طرح های جدید توسعه و بنای کاخ هایی که برای میهمانان دولت سعودی بر فراز کوه ابوقبیس ساخته شده تخریب گردید و اکنون اثری از آن برجای نمانده و البته تصویر آن موجود است. بلال بن رباح، از نخستین گروندگان به اسلام بود. او شکنجه های سخت از سوی مشرکان دید؛ اما مقاومت کرد و با فریاد «احد، احد» خود آنها را آزار داد. وی پس از فتح مکه، بر بام کعبه ایستاد و بانگ اذان برداشت. برخی هم گفته اند که روی کوه ابوقبیس اذان گفته و محل اذان وی مسجد شده است. چنین به نظر می رسد که بعدها کسی به یاد و نام بلال این مسجد را بر فراز ابوقبیس ساخته است.

● مسجد حمزه (ع)

این مسجد منسوب به حمزه است و در منطقه مسفله، نزدیکی تلاقی خیابان ابراهیم و خیابان حمزه بن عبدالمطلب قرار دارد. مسجد یاد شده، مسجد کوچکی بود و در بازسازی آن، که به سال ۱۳۷۵ قمری صورت گرفت، مساحت آن به۱۰۶ متر مربع رسید. حمزه بن عبدالمطلب، عموی رسول خدا (ص) و از سرداران بنام سپاه اسلام است. او در مکه به رسول خدا (ص) ایمان آورد و سبب تقویت اسلام در مکه شد. بعد از هجرت، در جنگ بدر شجاعانه جنگید و در نبرد احد به شهادت رسید. رسول الله (ص) او را «سیدالشهدا» نامیدند.

● مسجدی در راه ذی طوی

فاکهی می نویسد: در شمار مساجدی که آثاری از رسول خدا (ص) در آنها هست، مسجدی است در ذی طوی، سر دو راهی تنعیم و جده. مصحح در پاورقی نوشته است که این مسجد دست راست کسی قرار داشت که به سمت ذی طوی می رفت؛ درست سر دو راهی تنعیم- جده. اما در توسعه خیابان از بین رفت!

حمید محمدی

---