غبار فراموشی بر گرمابه​های تاریخی

ایرانیان از دیرباز بر اهمیت پاکیزگی واقف بودند و بعد از اسلام نیز تاکید دین مبین اسلام بر طهارت و پاکیزگی موجب شد حمام های ایرانی بسیار هوشمندانه ساخته شود هزاران حمام موقوفه در سراسر ایران از اهمیت نظافت و بهداشت تن نشان دارد

ایرانیان از دیرباز بر اهمیت پاکیزگی واقف بودند و بعد از اسلام نیز تاکید دین مبین اسلام بر طهارت و پاکیزگی موجب شد حمام‌های ایرانی بسیار هوشمندانه ساخته شود. هزاران حمام موقوفه در سراسر ایران از اهمیت نظافت و بهداشت تن نشان دارد.

حکام و سلاطین نیز به این کار نظر مثبت داشته‌اند. آثار به​جا مانده از آنها در گوشه و کنار ایران که به صورت موزه درآمده، حکایت از این علاقه دارد. کاوش‌های باستان‌شناسی در تخت جمشید موید آن است که در زمان هخامنشیان استفاده از نوعی حمام معمول و متداول بوده است. در کاوش‌های تخت جمشید بقایای یکی از حمام‌های خصوصی این دوره با تصویر شخصی که حوله‌ای را روی دو دست خود دارد روی تخته سنگی حجاری شده دیده می‌شود، اما متاسفانه در زمانه‌ای که بسیاری از کشورهای همسایه به احیای حمام‌های سنتی خویش روی آورده‌اند و با این کار به جذب توریسم مبادرت می‌کنند بسیاری از بناهای خشتی و گلی و حمام‌های سنتی ما در شهرها و روستاها در حال نابود شدن است یا مورد بی‌مهری و بی‌توجهی قرار می‌گیرد و از میان حمام‌های تاریخی بی‌شمار کشورمان فقط تعداد محدودی گرمابه، موزه شده و درهایشان به روی گردشگران باز است. با هم تعدادی از این حمام‌های تاریخی را مرور می‌کنیم.

● قیصر و حمام نواب

حمام نواب در محله عودلاجان یکی از حمام‌های تاریخی تهران است که به دلیل لوکیشن یکی از فیلم‌های مشهور تاریخ سینمای ایران (قیصر) در ذهن مردم باقی مانده است. این بنا در دوره قاجاریه توسط زنانی به نام‌های سارا سلطان خاتون و سارا هاجر خاتون که دختران فردی به نام نواب بوده‌اند، ساخته شده است. حمام نواب برای جلوگیری از اتلاف گرما و امکان استفاده از آب قنوات و چشمه‌ها برای استحمام، پایین‌تر از سطح زمین ساخته شده است. مصالح به کار رفته در ساخت این بنا شامل آجر، آهک، ساروج، سنگ و کاشی است. در این بنا پس از مرمت، از سیمان نیز برای حفظ آن استفاده شده است. حمام نواب دارای بخش‌هایی چون هشتی، سربینه، تنظیف گرمخانه، سرویس بهداشتی، خزینه، استخر و ستون است. چیزی که در معماری این بنا مشهود است، کاربندی و وجود آهک روی سطح بنا بسیار محدود بوده که حاکی از وجود تزئینات قابل توجه در آن است و نشان از ذوق و استعداد هنری معمار آن دارد. این حمام دارای کتیبه کاشیکاری شده بوده و از آن برای صحنه‌هایی از فیلم قیصر استفاده شده است. حمام نواب در سال ۱۳۹۰ تغییر کاربری داد و به مرکز صنایع دستی شهر تهران تبدیل شد.

● حمام گنجعلی خان کرمان

گنجعلی‌خان از سرداران سلحشور دربار صفویه بود که به سال ۱۰۰۵ قمری به فرمان شاه‌عباس صفوی حاکم کرمان شد. او مردی لایق و حاکمی دلیر و مدیر بود. دوران حکومت وی در کرمان از روشن‌ترین دوران‌ تاریخی این دیار است. در این دوره کرمان از ثبات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خوبی برخوردار بود. ازجمله بناهای عام‌المنفعه که به دستور این حاکم در شهر کرمان ساخته شد، حمام گنجعلی‌خان در ضلع جنوب میدان و در میانه بازار بزرگ کرمان است که در سال ۱۰۲۰ قمری ساخته شده و معمار آن سلطان محمد، معمار یزدی بوده است. در حمام گنجعلی‌خان تمام نمادهای معماری سنتی یک حمام رعایت شده است و در برخی جاها حتی توجه به جزئیات توانسته این حمام را برجسته سازد. برای مثال در رختکن این حمام، گوشه‌هایی خلوت و تودرتو تعبیه شده که محل مناسبی جهت گپ و گفت، استراحت و حتی عبادت بوده است. حجاری‌های منقوش، کاشیکاری‌های معرق و خشتی، کاربندی‌های چشمنواز و... اوج معماری صفوی را در این بنا متجلی ساخته است. این حمام تا حدود ۶۰ سال پیش دایر بوده، اما اکنون کاربری گردشگری پیدا کرده و همه روزه بویژه در ایام تعطیل، پذیرای بازدیدکنندگان بسیاری است. حمام گنجعلی خان اکنون به صورت موزه مردم‌شناسی درآمده و مجسمه‌های مومی نصب شده در آن اقشار مختلف جامعه آن روزگار را در حالات متنوع نشان می‌دهد.

● حمام سنگی گیوی

حمام سنگی در شهر گیوی در جنوب اردبیل قرار دارد. این حمام یک اتاقک مربع شکل با ابعاد حدود پنج متر است که در دل کوهی سنگی کنده شده و یک در ورودی دارد. درون حمام دو چشمه وجود دارد؛ یکی آب گرم و دیگری آب سرد. آب دو چشمه در حوضچه سنگی جمع و به آبی با درجه حرارت ملایم و مطبوع برای شستن بدن تبدیل می‌شود. مردم شهر گیوی هنوز هم در این حمام خود را می‌شویند. آنها عقیده دارند آب حمام اثر خاصی بر آنها دارد و بعد از استحمام بشدت گرسنه می‌شوند. درون حمام سکوهایی برای نشستن درون سنگ کنده شده و به دلیل چشمه آب گرم، درون فضا مملو از بخار است. بدرستی مشخص نیست این حمام چه زمانی ساخته شده است. می‌توان آن را با دخمه‌های سنگی بسیاری که در منطقه آذربایجان قرار دارد مقایسه کرد که بیشتر مربوط به دوره اورارتویی است. برای تعیین دوره تاریخی این حمام نیاز به کار کارشناسی ویژه‌ای است که تاکنون انجام نشده است. ولی شاید این حمام قدیمی‌ترین حمام دنیا باشد که هنوز هم از آن استفاده می‌شود و آب گرم دارد.

● حمام وکیل شیراز

حمام وکیل در دوره زندیه به دست کریم خان زند ساخته شد. این حمام در کانون شهر شیراز با ۱۱ هزار مترمربع مساحت حد فاصل حمام وکیل و بازار وکیل ساخته و به عنوان حمام عمومی شهر شناخته می‌شده است و نزدیک دیگر بناهای زمان زندیان همچون بازار وکیل و مسجد وکیل جای دارد. این بنا در غرب مسجد وکیل ساخته شده ‌است. این حمام بزرگ از پیشرفته‌ترین اصول معماری زمان خود برخوردار بوده و در دو طرف محوطه گرمخانه دو شاه‌نشین ـ شاه‌نشین محل استحمام اعیان و اشراف بوده ـ و در دو طرف خزینه دو حاکم‌نشین ساخته شده‌ است. در زیر گنبد نقوش آهک‌بری زیبایی است که داستان‌های آنها از مذهب، سنت، علایق و رویاهای مردم این دیار سرچشمه می‌گیرد. این بنا در دوره اخیر مرمت شده و به ثبت تاریخی رسیده است.

● حمام شیخ بهایی، عجیب‌ترین حمام جهان

حمام شیخ بهایی در اصفهان یکی از شاهکارهای معماری و مهندسی جهان است. این حمام در عهد شاه‌عباس صفوی و با مهندسی شیخ بهایی ساخته شده است. سیستم گرمایشی این حمام از شاهکارهای مهندسی با استفاده از قوانین فیزیک و شیمی محسوب می‌شود. آب این حمام با سیستم دم و گاز یعنی از گاز متان فاضلاب مسجد جامع و چکیدن روغن عصارخانه شیخ بهایی که در مجاورت حمام قرار دارد روشن می‌شده است. عصارخانه محلی برای تهیه روغن از دانه‌های روغن بوده است. این حمام با استفاده از این سیستم پیچیده مهندسی به مدت طولانی فقط با یک شمع روشن می‌شده است. در اقوال آمده این حمام اسرارآمیز خزینه‌ای دارد که آب آن خودکار و بدون مصرف انرژی مستقیم گرم می‌شده است البته بنا بر نظر رایج ‌انرژی گرمایی حمام از گاز و انرژی حاصل از فضولات و فاضلاب تامین می‌شده که از طریق سفالینه‌های تهیه شده و مکش گازهایی چون متان و اکسید گوگرد استفاده می‌کرده است. حمام شیخ بهایی بنایی عمومی بوده که به مرور در تصرف اشخاص درآمده و گفته می‌شود زمانی حتی کارگر حمام نیز ادعایی از حمام داشته است. شمع این حمام با دخالت افراد بی‌مسئولیت برای همیشه خاموش شد و حمام از کار افتاد و رمز و راز آن برای همیشه مکتوم ماند.

● حمام چهارفصل اراک

یکی دیگر از حمام‌های تاریخی ایران که به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده است، حمام چهارفصل در شهر اراک است که بزرگ‌ترین حمام ایران نیز محسوب می‌شود. این حمام اواخر دوره قاجار (احمدشاه) توسط حاج‌محمدابراهیم خوانساری از افراد خیر و نیکوکار اراک بنا شد. این حمام که یکی از آثار معماری جالب توجه منطقه است، متشکل از دو بخش مردانه و زنانه است. سربینه حمام با کاشی‌های هفت رنگ مزین شده که طرح‌هایی از انسان، حیوان و گیاهان را نمایش می‌دهد. قسمت زنانه حمام دارای سربینه واحدی است، ولی قسمت گرمخانه دارای دو بخش خصوصی و عمومی است که در نوع خود منحصربه‌فرد است. نقاشی‌ها و نگارگری‌هایی از چهارفصل سال در چهارگوشه این حمام علت نامگذاری آن به چهارفصل است. این حمام تنها حمام کشور است که در آن بخشی مجزا به اقلیت‌های مذهبی اختصاص داده شده است. حمام چهارفصل در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

سمیه افشین‌فر