موسیقی یلدایی کجاست

شب یلدا بلندترین شب سال است که بسیاری از مردم بر اساس آداب و رسومی که در ایران وجود دارد تا پاسی از شب بیدار می مانند و بلند ترین شب سال را در کنار هم می گذرانند

شب یلدا بلندترین شب سال است که بسیاری از مردم بر اساس آداب و رسومی که در ایران وجود دارد تا پاسی از شب بیدار می‌مانند و بلند‌ترین شب سال را در کنار هم می‌گذرانند. موسیقی هم همواره جزئی از این مراسم‌ بوده است. قصه‌گویی، فال حافظ، دور هم‌نشینی و خوردن «شب‌چَره» یا خوراکی‌های یلدا، حضور در پای کرسی و سفره نمادین یلدا، صحبت از فلسفه یلدا و اجرای برنامه‌های شاد و مفرح، بخش‌هایی از این مراسم پرطرفدار ایرانیان بوده وهست. اما در میان نقل و قصه گویی و دورهمنشینی، موسیقی یلدا که خود به دو بخش موسیقی سازی و موسیقی آوازی که بیشتر آوازی است تقسیم می‌شود از جایگاه ویژه ای درمیانِ دیگر آداب و سنن این شب طولانی برخوردار بوده و هست. این موسیقی که قدمتی به درازای طول تاریخ دارد از زمان‌های گوناگون گذشته و به این جا رسیده و اگرچه در برخی از مناطق و شهرهای بزرگ ایران به دلایل مختلف جای خود را به موسیقی‌ای داده که به ما تعلق نداشته و عمر چندانی نیز ندارد اما در بسیاری از شهرهای کوچک‌تر ایران همچنان آداب و سنن موسیقایی یلدا از جایگاه وِیژه ای برخوردار است. در زیر نگاهی گذرا می‌اندازیم به این نوع موسیقی در نواحی گوناگون ایران از قول موسیقیدانان و خوانندگان آن موسیقی در آن ناحیه‌:

● شعر و موسیقی شب چله در لرستان

«غلام سبزعلی»، خواننده محلی لرستان به گونه‌ای موسیقی که با آواز همراه است و همزمان با شب یلدا (که «اول قاره» نامیده می‌شود) در لرستان و خصوصا خرم آباد اجرا می‌شود، اشاره می‌کند و می‌گوید : موسیقی محلی در تمام مناطق ایران با ادبیات و شعرهای فولکلوریک درآمیخته است؛ به‌ویژه اگر بخواهد یک اتفاق مهم را روایت کند. از این‌رو همزمان با شب یلدا در کنار اجرای موسیقی و نمایش، بزرگان خانواده، اشعاری از کتاب قدیمی «فلک ناز» که در میان عشایر لرستان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است می‌خوانند؛ اما مهمترین مسئله در ادبیات بومی لرستان، اجرای شعرهای محلی با مقام موسیقایی است که به آن «چهل سرو» می‌گویند و لُرهای خرم‌آباد و حومه، آن را به صورت آوازی و لک‌ها با تنبور می‌خوانند. این خواننده با اشاره به نقش پررنگ شعرخوانی در شب یلدا می‌گوید: در بسیاری موارد این شعر خوانی‌ها که به صورت آوازی است با رقص‌های محلی لرستان درهم می‌آمیزد؛ گرچه امروز، جایگاه موسیقی مناطق ایران با ورود رسانه‌های مختلف و مدرن شدن فضاهای شهری تنزل یافته و بسیاری آیین‌ها از بین رفته‌اند. سبزعلی ادامه می‌دهد: شب یلدا در لرستان بسته به اعتقاداتی که از گذشته وجود دارد، با سنت‌های خاص خودش همراه است به طوری که در کنار شب‌نشینی‌ها و خواندن حافظ، آیینی به نام «گل ونی» یا «گل بندی» توسط نوجوانان اجرا می‌شود؛ بچه‌ها در این آیین با رفتن به پشت بام خانه‌ها ریسمانی به نام «سربندی» را به داخل حیات خانه‌ها آویزان می‌کنند و با خواندن شعری که به «اول قاره» معروف است و لهجه لری دارد از صاحب خانه طلب روزی می‌کنند.

● استان آذربایجان‌شرقی

حسینقلی کاتبی در بخشی از کتاب «آذربایجان و وحدت ملی» می‌نویسد: «فصل زمستان در آذربایجان بسیار طولانی و سرد است و یکی از آیین‌های ویژه آن شب چله است. مردم استان آذربایجان شرقی نیز به عنوان یکی از خطه‌های زرخیز ایران‌زمین برای زنده نگه داشتن این شب به یادماندنی برای خود آداب و رسوم ویژه‌ای دارند.» در تبریز نیز در موسم یلدا «عاشیق‌ها» می‌نوازند. عاشیق‌ها خنیاگران محلی هستند که اشعار و موسیقی آنان برگرفته از موسیقی مردمی است. آن‌ها در حین اجرای برنامه داستان می‌خوانند، فی البداهه شعر می‌سرایند و ساز می‌زنند. قصه‌هایی که عاشیق‌ها در شب یلدا می‌گویند ریشه در افسانه‌های کهن ایرانی دارد. قصه‌هایی مثل «کوراوغلو» و قصه‌های مهر و محبت شبیه «قربانی و پری» از قصه‌های مشهور عاشیق‌هاست.

● استان کرمان

فواد توحیدی، پژوهشگر موسیقی کرمان در این باره می‌گوید: شب یلدا بلندترین شب سال است که بسیاری از مردم بر اساس آداب و رسومی که در ایران وجود دارد تا پاسی از شب بیدار می‌مانند و بلند‌ترین شب سال را در کنارهم می‌گذرانند، موسیقی هم همواره جزئی از این مراسم‌ است. این پژوهشگر می‌افزاید: در جنوب کرمان در شب یلدا داستان‌ها و شاهنامه خرم و زیبا را به همراه ساز قیچک (چنگ) اجرا می‌کنند، همچنین مراسم دیگری با عنوان «دیهو» به شب چله اختصاص دارد که در این مراسم شعرهای کوتاه چهار کلمه‌ای خوانده می‌شود. وی خاطرنشان می‌کند: در کرمان در شب یلدا از سازهایی از قبیل سه تار، دپ (دف) یا ترکیب تنبک و تار استفاده می‌شود و با این سازها بلندترین شب سال را جشن می‌گیرند. از دیگر مراسم ویژه کرمانی‌ها در این شب رسم «چل بیتو خوانی» است که در ابتدا یک نفر نیت می‌کند و می خواند و سپس خواننده‌ها به ترتیب یک بیت آواز می‌خوانند و زمانیکه به چهلمین بیت رسید بر اساس شعر مشخص می‌شود که فال هر کسی خوب یا بد است.

● ترکمن‌ها

طواق سعادتی، از بخشی‌های ترکمن می‌گوید: ترکمن‌ها درشب یلدا شعرهای «مختومقلی فراغی» را می‌خوانند. سرپرست گروه «مقام چیلر» ادامه می‌دهد‌: اما بدبختانه در روزگار کنونی، حوصله و زمانی برای مردم باقی نمانده تا حماسه کوراوغلو بشنوند و ساعت‌ها به داستان‌های عاشقانه بخشی‌های ترکمن گوش دهند؛ جوانان ترکمن، موسیقی غربی و ارگ و گیتار را به دوتار ترجیح می‌دهند چراکه با این سازها آشناترند. بنابراین نه به دنبال این هستند که با داستان‌ها و حماسه‌های بخشی‌های ترکمن آشنا شوند نه دلشان می‌خواهد نواختن دوتار را یاد بگیرند. افراد مسن هم به خاطر پاره‌ای تعصبات، موسیقی بخشی‌ها را حرام می‌دانند و نه به صدای آواز و ساز ما گوش می‌دهند نه ما را به عروسی‌هایشان دعوت می‌کنند. چنین است که دیگر شب‌های یلدا نوایی از سازهای قدیم ایران بلند نشده و برای شنیدن نوای ایران زمین باید کفش آهنین برپای کرده و گوشه‌گوشه شهرهای ایران را گشت و گشت تا شاید در جایی، مکانی، گوشه‌ای، که هنوز موسیقی‌های به اصطلاح امروزی جایگزین نواهای قدیم عاشیق‌های آذربایجان و اسونه خوانی کرمان و اول قاره‌خوانی‌های لرستان نشده باشد یافت و ساعت‌ها با نوای دلنشین آن به روزهایی فکر کرد که هنوز این موسیقی از لابه‌لای درزهای پنجره‌ها به بیرون سرایت می‌کرد و به نام کشورهای دیگر در یونسکو ثبت نشده بود.

نویسنده : صبا رادمان