آزتک‌ها – بخش دوم: حکمرانان آزتک و توسعه‌ی امپراطوری

دنی زوبرور برگردان رضا اسکندری

مخیکاها در ازای زمینی که به آنان اعطا شده بود، به مزدوران و رعایای پادشاه قبیله‌ی ته‌پانِک شدند که در آزکاپوتزالکو مستقر بود و قوی‌ترین حکمران دره‌ی مکزیکو در آن روزگار محسوب می‌شد. تحت حکومت ته‌پانک‌ها، مخیکاها در جنگ‌های بسیاری علیه دشمنان آزکاپوتزالکو شرکت جستند. مخیکاها علی‌رغم جایگاه فرودست‌شان در سیاست دره‌ی مکزیکو، هم‌چنان در جستجوی پیوندهایی با سلسله‌های شاهی بودند تا بتوانند عنوان تلاتوکایوتل (Tlatocayotl) را به چنگ آورند و سلسله‌هایی مختص به خودشان را تشکیل دهند. مخیکاهای تنوچکا به زودی نخستین شاه خود را برگزیدند: آکاماپیچتلی (Acamapachitli) (پادشاهی از 1372 تا 1391)، پسر یک اشراف‌زاده‌ی مخیکا و شاهزاده‌خانمی از کولهواکان، متحد تمدن باستانی تولا. مخیکاهای تلاتلوکا هم در اقدامی مشابه و برای پیوند با تبار نوظهور شاهان خود به خاندان‌های قدرتمند شاهی، کواکوائوپیتزاهواک (Cuacuauhpitzahuac)، فرزند تزوزوموک را و پادشاه آزکاپوتزالکو را به عنوان حاکم خود انتخاب کردند. در 1383، مخیکاها در تسخیر شهرهای زوچیمیلکو (Xochimilco)، میکسکوئیک (Mixquic) و کوییتلاهواک (Cuitlahuac) در بخش‌های جنوبی دریاچه‌ی تکسکوکو به ته‌پانِک‌ها یاری رساندند و در سال 1395، شهر اوتومی (Otomi) از پادشاهی زالتوکان (Xaltocan) را تسخیر کردند. پسر و جانشین آکاماپیچتلی، هویتزیلی‌هویتل (Huitzilihuitl) (پادشاهی از 1391 تا 1415) نیز با یکی از شاهزاده‌های ته‌پانک از شهر آزکاپوتزالکو ازدواج کرد و بدین‌ترتیب از میزان خراجی که مخیکاها می‌پرداختند کاست.

جانشینان هویتزیلی‌هویتل و کواکوائوپیتزاهواک، چیمالپوپوکا (Chimalpopoca) (پادشاهی از 1415 تا 1426) در تنوچتیتلان و تلاکاته‌اوتل (Tlacateotl) در تلاتلولکو بودند که ته‌پانِک‌ها شهر تکسکوکو را به این دومی هدیه دادند. هردو این شاهان در قیامی که در پادشاهی ته‌پانِک در گرفت کشته شدند. پس از آن، نوبت به ایتزکواتل (Itzcoatl) (پادشاهی از 1427 تا 1440)، پادشاه تنوچا رسید که اقتدار آزتک‌ها را یک کاسه و متمرکز کند و تاریخ آن را از نو بنویسد. او مصاحف پیشین را که در اختیار رهبران مذهبی گروه‌های رقیب بود به خاک سپرد و دفتر مهمی را برای سیهواکواتل (Cihuacuatl) مشاور تاسیس کرد. در 1428، ایتزکواتل به تکسکوکو لشکرکشی کرد و ماکستلا (Maxtla) فرزند تزوزوموک، پادشاه رسمی ته‌پانک را شکست داد. پس از این سرنگونی بحرانی که به نام جنگ ته‌پانک شناخته شده است، ایتزاکواتل پادشاهی آزکاپوتزالکو را محاصره کرد و اتحادی سه‌جانبه را میان فرماندهان متحدان شورشی خود، توتکویی‌هوازتلی (Totquihuaztli) از تلاکوپان (Tlacopan) و نزاهوالکویوتل (Nezahualcoyotl) از تکسکوکو برقرار ساخت (البته شهر هوئکزوتزینکو (Huexorzinco) نیز در این شورش ایفای نقش کرد اما خیلی زود از آن کناره گرفت). این اتحاد متضمن پیمان صلحی متقابل و تقسیم نابرابر غنایم میان سه شهر فاتح بود؛ اما به هر روی، به مدد نقش نظامی برترش در این روی‌دادها، تنوچتیتلان به سرعت به قدرتمندترین جزء در اتحاد سه‌گانه مبدل شد. در این زمان، هیچ نقشی در این نظام سیاسی به تلاتلولکاها داده نشد و شکاف میان آنان و تنوچاها بیش از پیش گسترده شد.

پس از ایتزاکواتل، برادرزاده‌ی او مونته‌زوما ایلهویی‌کامینا (Montezuma Ilhuicamina) یا مونته‌زومای اول (پادشاهی از 1440 تا 1468) به قدرت رسید که عموما به عنوان بنیان‌گذار حقیقی امپراطوری آزتک شناخته می‌شود. تحت حکمرانی او، آزتک‌ها شهرهای زوچیمیلکو، کولهواکان و کویوآکان (Coyoacan) در جنوب دریاچه را تحت سلطه‌ی خود درآوردند و قلمروی امپراطوری خود را به فراتر از مرزهای دره‌ی مکزیکو و به مناطقی در ایالت‌های مورِلوس (Morelos) و گه‌رِرو (Guerrero) در مکزیک امروزی گسترش داد. حکومت مونته‌زوما هم‌چنین از خشک‌سالی شدیدی که دره‌ی مکزیکو را در حد فاصل سال‌های 1450 تا 1455 تحت تاثیر خود قرار داده بود جان به در برد، اما اقتصاد پایتخت تقریبا به تمامی از هم فروپاشید.

آگزایاکاتل (Axayacatl)، نوه و جانشین مونته‌زوما، از الگوی پیشینیان خود تبعیت کرد و استیلای آزتک‌ها را به واسطه‌ی فتوحات نظامی بیشتر قوام بخشید. اما به هر حال تمامی فعالیت‌های او با موفقیت همراه نبود. برای مثال، در سال 1478، نیروهای آزتک شکست فاجعه‌آمیزی را در نبرد با تاراسکان‌ها (Tarascan) متحمل شدند. تاراسکان‌ها تنها در یک نبرد بیش از بیست‌هزار سرباز آزتک را کشتند. با این حال، هرقدر که امپراطوری بزرگ‌تر و قدرتمندتر می‌شد، خراج‌ها و غنایم نیز به خزانه‌های پایتخت جاری می‌شدند و کالاهای غریبی بازارهای آن را پر می‌کردند؛ هرچند هرکدام از شهرهای آزتک بازاری خاص خود داشتند، اما معروف‌ترین بازار به تلاتلولکو اختصاص داشت. زمانی که اسپانیایی‌ها در سال 1519 به این شهر وارد شدند، تلاتلولکو روزانه میزبان شصت‌هزار بازدیدکننده بود و به دقت توسط پوچتِکاها (Pochteca) که تاجرانی با حوزه‌ی عملی گسترده بودند، مدیریت می‌شد.حتی در سال 1473 هم، همین بازار پر رونق انگیزه‌ای قدرتمند بود که آگزایاکاتل را به تسخیر این شهر و انضمام آن به بخش‌های از پیش موجود شهر تنوچتیتلان و نصب حاکمانی از تنوچاها برانگیخت.

تیزوک (Tizoc)، برادر و جانشین آگزایاکاتل (پادشاهی از 1481 تا 1486)، نتوانست موفقیت‌های پیشنیان خود را در میادین جنگ تکرار کند؛ به همین دلیل عمر سلطنت او بسیار کوتاه بود. در واقع این ایده وجود دارد که او توسط اعضای دولت خودش مسموم شد و به قتل رسید. برادر دیگر آگزایاکاتل، آهوییتزوتل (Ahuitzotl) (پادشاهی از 1486 تا 1502) جانشین او شد، و هم‌او بود که لشکرکشی‌های خشونت‌باری را تا دره‌ی اوآکساکا (Oaxaca) و سوکونوسکو (Soconusco)، منطقه‌ای که به خاطر کاکائو و پرهای پرنده‌ی کوئِتزال شهرت یافته بود، ترتیب داد. فرزند آگزایاکاتل، مونته‌زوما زوکویوتزین (Xocoyotzin) یا مونته‌زومای دوم (از 1502 تا 1520) شاه بعدی این سلسله بود. او بخش‌های دیگری از اوآکساکا را فتح کرد؛ اما در بیشتر ایام سلطنت‌اش، درگیر سامان‌دهی امپراطوری گسترده‌ای بود که دیگر برای کنترل غیرمستقیم بیش از اندازه بزرگ شده بود.

بر اساس منابع تاریخی آزتک که چند دهه‌ای پس از اشغال این سرزمین توسط اسپانیایی‌ها نوشته شد، یک رشته علایم شوم در سال‌های آغاز حکومت مونته‌زوما روی داد. این نشانه‌های، سر جمع هشت نشانه، پیش‌گویی‌هایی مبتنی بر تقدیر شوم امپراطوری و ویرانی آن بود. این تقدیر این امپراطور ضعیف‌النفس بود که در هشتم نوامبر 1519، در تنوچتیتلان با ارناندو کورتس و سربازان او رویارو شود و با خواسته‌های گستاخانه‌ی آنان مبنی بر حصر در شهر خودش موافقت کرد. هرچند بعید است مونته‌زوما بر این باور بوده باشد که کورتس، تناسخ کوتزال‌کوآتل (Quetzalcoatl)، شاه-خدای توله‌تک است که حالا به دره‌ی مکزیکو برگشته تا تاج و تخت خودش را باز پس گیرد، اما به نظر می‌رسد خودِ کورتس توانسته بود اعتماد او را به دست آورد و او را به خصلتی برده‌وار وادارد. مونته‌زوما، که به چشم مشاوران و رعایایش یک خیانت‌کار دیده می‌شد، در سی‌ام ژوئن 1520 و بر اثر برخورد سنگی که در حمله‌ی آزتک‌ها به قصر شاهی به سمت او پرتاب شده بود جان باخت. پس از مرگ ناهنگام او، کوئیتلاهواک (Cuitlahuac) (پادشاهی در سال 1520) به تخت نشست و توسط اسپانیایی‌ها به خارج از شهر تبعید شد. به هر حال سلطنت او بسیار کوتاه بود، چرا که در شیوع بیماری آبله میان بومیانی که در برابر این بیماری کاملا بی‌دفاع بودند مرد. آخرین شاه آزتک کوآئوته‌موک (Cuahutemoc) بود (پادشاهی از 1520 تا 1525)، خویشاوند کوئیتلاهواک بود که کوشید تا از تنوچتیتلان در برابر اشغال‌گران اسپانیایی و متحدانشان دفاع کند، اما سرانجام در سال 1521 اسیر شد. چهارسال بعد، در فوریه‌ی 1525، کوآئوته‌موک در گوآتمالا و به دستور کورتس اعدام شد. بدین‌ترتیب عصر پرشکوه شاهان آزتک به پایان رسید.