اخلاق سیاسی و کمال سیاست

به مناسبت آغاز دور جدید مناظره های تلویزیونی

این شب‌ها شاهد دور جدیدی از مناظرات تلویزیونی هستیم که بینندگان زیادی را به خود جلب کرده است، اما در این میان آنچه انتظار مردم است و البته توصیه مؤکد رهبر معظم انقلاب، بویژه در خطبه‌های نماز جمعه ۲۹ خردادماه، این است که مناظره‌کنندگان، پا را از چارچوب‌های اخلاقی و منطقی فراتر نگذارند تا موجب تزریق جو بدبینی مردم نسبت به مسوولان و نظام نشود؛ چنان‌که رهبر فرزانه انقلاب در خطبه دوم نماز جمعه ۲۹ خرداد فرمودند: «این گفتگوها نباید به جایی برسد که تبدیل شود به کدورت و کینه. اگر این شد، آن‌وقت اثر عکس خواهد داشت.» به همین سبب و به دلیل اهمیت موضوع اخلاق سیاسی در مناظره‌ها، در این نوشتار به اخلاق سیاسی از دیدگاه رهبر معظم انقلاب و مؤلفه‌های عمده این اخلاق از دیدگاه ایشان می‌پردازیم. به این امید که شاهد اوج‌گیری نشاط سیاسی در کشور عزیزمان ایران با رعایت اخلاق اسلامی ‌و سیاسی باشیم.

رهبر معظم انقلاب در تبیین خود از اخلاق، به برنامه‌های دعوت اسلامی ‌اشاره کرده و در راس این برنامه‌ها، سه چیز را از همه مهم‌تر دانسته و می‌فرمایند: در آیات کریمه‌ قرآن به این سه تصریح شده است: علم و حکمت، تزکیه و اخلاق، و عدالت و انصاف (بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار مسوولان نظام و قشرهای مختلف مردم‌ در سالروز مبعث پیامبر اکرم‌(ص)۰ ۲/۵/۱۳۸۶). ایشان با این دسته‌بندی معتقدند که: گرفتاری‌های بشر، ناشی از دور افتادن از تزکیه‌ اخلاقی است (همان).

رهبر معظم انقلاب، مخاطب این سخنان را در درجه اول، خواص می‌دانند و قائل به این هستند که: در درجه‌ اول نخبگان ملت‌ها، مسوولان امور کشورها و جوامع، مخاطب این سخنند. اگر در قله‌های جوامع بشری که نخبگان سیاسی و علمی و فرهنگی قرار دارند اخلاق و معنویت و تزکیه وجود داشته باشد، این سرچشمه‌ فیاض به دامنه‌ها خواهد رسید و مردم هم از اخلاق نیک برخوردار خواهند شد (همان.) بنابراین از دیدگاه ایشان: تزکیه‌ اخلاقی برای یک کشور، یک امر ضروری است؛ مهرورزی انسان‌ها با یکدیگر، انصاف انسان‌ها نسبت به یکدیگر، رعایت حال انسان‌های دیگر در برنامه‌ریزی زندگی انسان، رحم و مروت بین افراد بشر، چیزهایی است که زندگی بشر را آرامش می‌بخشد (همان).

ایشان در جای دیگری با تبیین خلقیات اسلامی ‌به برخی دیگر از مؤلفه‌ها و راهکارهای اصلاح اخلاق سیاسی اجتماعی جامعه پرداخته و بر این باورند که می‌بایست این مساله به صورت یک اخلاق ملی و خصال ملی در آید: به تعبیر ایشان: ... ما احتیاج داریم به صفا، احتیاج داریم به یکرنگی، احتیاج داریم به روح اخوت و برادری، احتیاج داریم به این‌که هر انسانی در جامعه‌مان نسبت به همسایگان خودش در خانه، در محل کسب، در خیابان احساس امنیت کند و خود را در امان بداند؛ احساس ناامنی نکند... اینها باید به صورت خصال ملی در بیاید.

ترحم کردن به یکدیگر، امید به آینده، تزریق امید به دیگران؛ اینها خصوصیاتی است که اگر در یک ملت باشد، آن ملت راه تکامل را خوب می‌پیماید. ما به اینها نیاز داریم (در دیدار شاعران با رهبر انقلاب در نیمه‌ ماه مبارک رمضان‌ ۲۵/۶/۱۳۸۷).

رهبر معظم انقلاب در یکی از سخنرانی‌های خود ضمن تبیین مواضع سیاسی امام علی(ع) به بعد اخلاقی و اخلاق سیاسی در رفتار ایشان می‌پردازند و می‌فرمایند: یکی از کارهای مستمر امیرالمؤمنین پرداختن به تربیت اخلاقی آن مردم است.

همه‌ انحراف‌هایی که در جامعه پیش می‌آید، برگشتش و ریشه‌اش در اخلاقیات ماست. اخلاق انسان، خصوصیات و خصال اخلاقی انسان‌ها، عمل آنها را جهت می‌دهد و ترسیم می‌کند. اگر ما در جامعه‌ای یا در سطح دنیا کج‌رفتاری‌هایی را مشاهده می‌کنیم، باید ریشه‌ آنها را در خُلقیات ناپسند ملاحظه کنیم (خطبه‌های نماز جمعه تهران ۳۰/۶/۱۳۸۷).

ایشان در جای دیگری ضمن تبیین سلوک سیاسی امام علی(ع)، آن را عجین با سلوک اخلاقی او دانسته و می‌فرمایند: سلوک سیاسی امیرالمؤمنین از سلوک معنوی و اخلاقی او جدا نیست؛ سیاست امیرالمؤمنین هم، آمیخته‌‌‌‌‌ با معنویت است، آمیخته‌‌‌‌‌ با اخلاق است، اصلاً منشأ گرفته‌‌‌‌‌ از معنویت علی و اخلاق اوست.

سیاست اگر از اخلاق سرچشمه بگیرد، از معنویت سیراب شود، برای مردمی که مواجه با آن سیاستند، وسیله‌‌‌‌‌ کمال است، راه بهشت است؛ اما اگر سیاست از اخلاق جدا شد، از معنویت جدا شد، آن وقت[مبدل به] سیاست‌‌‌‌‌ورزی می‌شود؛ یک وسیله‌‌‌‌‌ای برای کسب قدرت، به هر قیمت؛ برای کسب ثروت، برای پیش بردن کار خود در دنیا. این سیاست می‌شود آفت؛ برای خود سیاست‌‌‌‌‌ورز هم آفت است، برای مردمی هم که در عرصه‌‌‌‌‌ زندگی آنها این سیاست ورزیده می‌شود هم آفت است (خطبه‌های نماز جمعه تهران ۲۰/۶/۱۳۸۸).

ایشان در ادامه به تبیین اخلاق سیاسی و رفتار سیاسی از دیدگاه امام علی(ع) می‌پردازند و می‌فرمایند: یکی از خصوصیات سیاست‌‌‌‌‌ورزی امیرالمومنین این است که: از مکر و فریب دور است... روش امیرالمومنین این است. تقوا که نبود، دست و زبان انسان باز است، می‌تواند همه چیز بگوید، خلاف واقع می‌تواند بگوید، تهمت می‌تواند بزند، دروغ به مردم می‌تواند بگوید، نقض تعهدات می‌تواند بکند، می‌تواند دلبستگی به دشمنان صراط مستقیم پیدا کند.

امیرالمومنین می‌فرماید: من سیاست را با تقوا انتخاب کردم، با تقوا اختیار کردم؛ این است که در روش امیرالمومنین، مکاری و حیله‌‌‌‌‌گری و کارهای کثیف و این چیزها وجود ندارد (همان).

رهبر معظم انقلاب، یکی از خطرات جدایی دین از سیاست را این می‌دانند که وقتی سیاست از دین جدا شد، از اخلاق جدا خواهد شد، از معنویت جدا خواهد شد. در نظام‌های سکولار و بی‌‌‌‌‌رابطه‌‌‌‌‌ با دین، اخلاق در اغلب نزدیک به همه‌‌‌‌‌ موارد، از بین رفته است.

به تعبیر ایشان، وقتی دین از سیاست جدا شد، سیاست می‌شود غیر اخلاقی، مبنی بر همه‌‌‌‌‌ محاسبات مادی و نفع‌‌‌‌‌طلبانه (همان).

اگر سیاست از اخلاق سرچشمه گیرد وسیله کمال مردم است و اگر از اخلاق جدا شود مبدل به ابزار قدرت‌طلبی می‌شود

از دیدگاه رهبر معظم انقلاب: رفتارهای سیاسی امیرالمومنین این گونه بود که اولاً تا حد ممکن با مخالفان خودش، حتی با دشمنان خودش مدارا کرد و به تعبیر ایشان: اینی که می‌‌‌‌‌بینید امیرالمومنین ۳ جنگ را در دوران حدود ۵ سال حکومت خود مجبور شد و تحمل کرد، بعد از این بود که همه‌‌‌‌‌ مداراهای لازم انجام گرفته بود. امیرالمومنین کسی نبود که بدون رعایت مداراهای لازم با مخالفان، اول دست به شمشیر ببرد (همان).

رهبر معظم انقلاب در جای دیگری می‌فرمایند: یکی از خصوصیات امیرالمومنین در ممشای سیاسی‌‌‌‌‌اش این بود که با دشمنان خود و مخالفان خود با استدلال حرف می‌زد و استدلال می‌کرد. با اینها (معاویه، طلحه و زبیر) متواضعانه حرف می‌زند، توضیح می‌دهد؛ می‌گوید: من دنبال دشمن نمی‌گردم. این مدارا را دارد. اما آن وقتی که این مدارا اثر نکند، آن وقت جای قاطعیت علوی است (همان).

رهبر معظم انقلاب در ادامه به یکی دیگر از خصوصیات سیاست‌‌‌‌‌ورزی امیرالمومنین اشاره کرده و می‌فرمایند: امام علی(ع) برای پیروز شدن، به ظلم و به دروغ و به کارهای ظالمانه متوسل نمی‌شد. یک عده‌‌‌‌‌ای در اوایل حکومت امیرالمومنین نزد ایشان آمدند و گفتند آقا یک مقداری ملاحظه‌‌ منتقدان را بکن و سهم بیشتری از بیت‌‌‌‌‌المال به آنها بده، مخالفت اینها را موجب نشو و دل‌هایشان را جلب کن! فرمود: «اتأمرونّی ان اطلب النّصر بالجور»؛ شما می‌خواهید من پیروزی را به وسیله‌‌‌‌‌ ظلم برای خودم دست و پا کنم؟ «واللَّه لا اطور به ما سمر سمیر و ما امّ نجم فی السّماء نجما»؛ امکان ندارد امیرالمومنین با ظلم، با راه غلط و خطا با شیوه‌‌‌‌‌های غیر اسلامی دوست برای خودش درست کند (همان).

همچنین یکی دیگر از خصوصیات امیرالمومنین در سلوک سیاسی‌‌‌‌‌اش از دیدگاه رهبر فرزانه انقلاب، این بود که از مردم جداً نه به صورت تعارف درخواست می‌کند که با او متملقانه حرف نزنند، چاپلوسی نکنند، تصنع در برخورد با او به خرج ندهند: «فلا تکلّمونی بما تکلّم به الجبابره»؛ آن‌جوری که با پادشاهان، با جباران حرف می‌زنند، با من حرف نزنید. این هم یکی از خصوصیات سیاست امیرالمومنین است (همان).

به تعبیر رهبر معظم انقلاب، یکی از خصوصیات دیگر امام علی (ع) این است که رفتارش با مخالفان و معارضان یک جور نیست؛ امیرالمومنین درباره‌‌‌‌‌ خوارج بدون اعتقاد و البته در مقابل انحراف و انحطاط و توسل به ظواهر دینی ایستاد؛ همچنین در مقابل معاویه ایستاد آن‌ وقتی که قرآن‌ها را سر نیزه کردند، امیرالمومنین فرمود: واللَّه این مکر است، این خدعه است، این فریب است؛ اینها به قرآن اعتقادی ندارند هم در آن ‌وقتی که خوارج با آن ظواهر دینی، با آن صوت حزین قرآن‌‌‌‌‌خوانی در مقابل حضرت قرار گرفتند، حضرت ایستاد.

یعنی آنجایی که کسانی بخواهند با ظواهر دینی کار بکنند و پیش بروند، امیرالمومنین می‌‌‌‌‌ایستاد؛ حالا چه معاویه بود، چه خوارج بود؛ تفاوتی نمی‌کرد. اما در عین حال یک جور با اینها برخورد نمی‌کرد. ایستادگی بود، اما نصیحت امیرالمومنین و رفتار خود او همیشه این بود. لذا فرمود «لاتقاتلوا الخوارج بعدی»؛ بعد از من با خوارج نجنگید؛ جنگ با خوارج نکنید؛ «فلیس من طلب الحقّ فاخطأه کمن طلب الباطل فأدرکه»؛ آن کسی که دنبال حق هست، منتها اشتباه می‌کند دنبال حق است؛ از روی جهالت، از روی قشری‌‌‌‌‌گری خطا می‌کند، اشتباه می‌کند او مثل کسی نیست که دنبال باطل می‌رود و به باطل می‌رسد؛ اینها یک جور نیستند. این سلوک سیاسی امیرالمومنین است. وقتی نگاه می‌کنیم، می‌‌‌‌‌بینیم که این سلوک سیاسی عیناً با رفتار معنوی آن بزرگوار، همخوان و قابل تطبیق است (همان).

رهبر معظم انقلاب در مورد دیگری با برتر شمردن اخلاق از عمل، می‌فرمایند: به اخلاق خودمان هم برسیم. اخلاق اهمیتش از عمل هم بیشتر است. فضای جامعه را فضای برادری، مهربانی، حسن ظن قرار بدهیم. ایشان در ادامه می‌فرمایند: من هیچ موافق نیستم با این‌که فضای جامعه را فضای سوءظن و فضای بدگمانی قرار بدهیم. این عادات را از خودمان باید دور کنیم. این‌که متأسفانه باب شده که روزنامه و رسانه و دستگاه‌های گوناگون ارتباطی، روشی را در پیش گرفته‌‌اند برای متهم کردن یکدیگر، این چیز خوبی نیست؛ دل ما را تاریک می‌کند، فضای زندگی ما را ظلمانی می‌کند.

ایشان در ادامه می‌فرمایند: فضا را نباید از تهمت و از گمان سوء پر کرد. قرآن کریم می‌فرماید: «لو لا اذ سمعتموه ظنّ المومنون و المومنات بانفسهم خیرا»؛ وقتی می‌شنوید که یکی را متهم می‌کنند، چرا به همدیگر حسن ظن ندارید؟ (خطبه‌‌های نماز عید سعید فطر ۲۹/۶/۱۳۸۸).

نوشتار حاضر را با این حدیث زیبا از پیامبر اعظم‌(ص) به پایان می‌بریم که فرمودند: من مبعوث شده‌ام برای تکمیل و تتمیم فضیلت‌های اخلاقی.

سید جواد میرخلیلی