انجمن های مشروطیت

هرچند قبل از مشروطیت انجمن های مختلفی در ایران فعال بودند اما بی تردید پس از مرگ مظفرالدین شاه انجمن های مختلفی تشكیل شد و آنها به سرعت فعالیت های سیاسی و اجتماعی خود را در عرصه داخلی گسترش دادند به ویژه در تهران انجمن های مختلفی تشكیل شد انجمن هایی كه اعضای آن یا داعیه اعتدال داشتند و یا مدعی برقراری دموكراسی بودند

هرچند قبل از مشروطیت انجمن های مختلفی در ایران فعال بودند اما بی تردید پس از مرگ مظفرالدین شاه انجمن های مختلفی تشكیل شد و آنها به سرعت فعالیت های سیاسی و اجتماعی خود را در عرصه داخلی گسترش دادند. به ویژه در تهران انجمن های مختلفی تشكیل شد. انجمن هایی كه اعضای آن یا داعیه اعتدال داشتند و یا مدعی برقراری دموكراسی بودند. اما بسیاری از اعضای این انجمن ها بدون توجه به مصالح اجتماعی هر فعالیت و اقدامی كه خود به مصلحت روزگار می دیدند و یا در چارچوب منافع می دانستند، عمل می كردند. به گفته «مخبرالسلطنه» هر كس بیشتر ناسزا می گفت مشروطه خواه تر بود.

شاهزادگان، اعیان و اشراف نیز انجمن تشكیل داده و حتی فرزندان روحانیون بزرگ آن دوره نیز در این انجمن ها عضویت داشتند. انجمن هایی كه بسیاری از افراد آنها مسلح بودند. اما در دوره محمدعلی شاه تعداد این انجمن ها افزایش چشمگیری یافتند. گروهی از مورخان تعداد آنها را بیش از ۱۰۰ انجمن می دانند. تقی زاده یكی از فعالان دوران مشروطیت نیز تعداد این انجمن ها را در اوج فعالیت هایشان ۱۴۴ انجمن می داند و ایوانف روسی در كتاب «انقلاب مشروطیت ایران» تعداد آنها را ۱۴۰ نفر اعلام داشته است. دكتر ملك زاده نیز تعداد آنها را بالغ بر ۲۰۰ انجمن و كسروی آن را ۱۸۰ انجمن اعلام داشته است.

به تصریح بخشی از منابع تاریخی بسیاری از انجمن های یاد شده عملاً موجب ناامنی و ایجاد بحران سیاسی در كشور شدند. احتشام السلطنه در خاطرات خود در خصوص این انجمن ها معتقد است: «تشكیل انجمن های ایالتی و ولایتی كه می توانست مایه قوام و دوام رژیم مشروطه بشود و با انجام تكالیف قانونی خود نقص مشهور مشروطیت را كه سرانجام موجب سرخوردگی مردم از مجلس شد، رفع كند به كارهایی پرداخت كه نه تنها خارج از تكالیف قانونی بود بلكه بالفعل در تخریب آن اساس مقدس و ملی، عامل اصلی و موثر بود. به همین دلیل بود كه روز به روز مجلس قوام و موقعیت خود را در نزد مردم از دست داد و انجمن های ایالتی و ولایتی قوز بالاقوز شد. این انجمن ها وظایف قانونی مجلس را بر عهده گرفته بودند و اعتنایی به مجلس نداشتند.»

یكی از انجمن های فعال دوران مشروطیت «انجمن آذربایجان» به ریاست سیدحسن تقی زاده بود كه گفته می شود ۲۹۶۲ عضو فعال داشت و محل آن در تهران در خیابان اكباتان بود. انجمنی كه تا آخرین دوره حیات مجلس اول، با شاه مبارزه كرد. شعبه اصلی این انجمن «كمیته دهشت» بود كه وظیفه ترور مخالفین را بر عهده گرفته بود. در راس آن حیدرخان عمواوغلی قرار داشت و به گروهی آنارشیست تبدیل شد كه اقداماتشان حتی مورد تائید آزادیخواهان منطقی نبود و حتی ثقه الاسلام به دلیل رفتار محمدعلی خان تربیت (شوهرخواهر تقی زاده) اطرافیان خود را از همراهی و همگامی با شخص تقی زاده منع كرد. عمواوغلی از مجاهدین غیرایرانی بود كه به پنج زبان ارمنی، گرجی، روسی، فارسی و تركی تسلط كامل داشت. وی از ابتدای شكل گیری انقلاب مشروطیت به ایران آمده بود و در كلیه شورش های انقلابی زمان مشروطیت فعالیت پرشوری داشت و نسبت به حذف مخالفین بسیار جدی و قاطع بود.

رقیب اصلی انجمن آذربایجان «جامعه آدمیت» بود كه ریاست آن را عباسقلی خان آدمیت عهده دار بود و در اهداف خود «اعتدال» را توصیه می كرد و از هرگونه تندروی خودداری می كرد. سخنگوی انجمن آذربایجان نیز «ملك المتكلمین» عضو برجسته انجمن سری مشروطیت و یكی از روشنفكران عضو كمیته انقلاب بود. كمیته ای كه عملاً حوادث را هدایت می كرد. برنامه ریزی برای قتل شیخ فضل الله نوری از جمله تصمیمات كمیته ای بود كه شخص ملك المتكلمین یكی از اعضای تاثیرگذار آن بود. وی به دلیل اندیشه های روشنفكری اش به بابی گری نیز متهم بود. سخنگویی ملك المتكلمین نشان می داد كه این انجمن فقط منحصر به آذری ها نیست اما این كه چرا نام این انجمن «آذربایجان» گذاشته شد بی تردید دلیل اصلی اش آن بود كه رهبران آن عمدتاً آذری ها بودند. فرصت الدوله شیرازی شاعر مشهور آن دوران نیز كه متهم به بهایی بودن بود و یا شاهزاده سلیمان میرزا اسكندری و محمدخان كمال الملك نقاش مشهور نیز از اعضای انجمن آذربایجان بودند.

قتل اتابك امین السلطان، صدور فرمان قتل محمدعلی شاه در ۲۵ محرم سال ۱۳۲۶ و نیز جنگ و گریز روز گلوله باران مجلس از مهم ترین اقدامات این انجمن بود. ترور اتابك بی شك یكی از پیچیده ترین موضوعات عصر مشروطیت است. در رابطه با این ترور عده ای معتقدند اتابك به دستور لژهای فراماسونری و در جریان رقابت های بین آنها كشته شد، گروهی نیز ترور اتابك را به كمیته سری، گروهی دیگر به انجمن آذربایجان و برخی نیز به مجاهدین قفقازی و حزب اجتماعیون عامیون قفقاز نسبت می دهند.

از دیگر اعضای برجسته این انجمن معاضدالسلطنه پیرنیا بود. وی در آغاز خدمات دولتی خود كنسول ایران در باكو بود و تا سال ۱۳۲۳ قمری در تفلیس و دیگر شهرهای قفقاز مقیم بود و در میان نخبگان دوستان زیادی داشت. او همچنین از بنیانگذاران انجمن آذربایجان و از اعضای موثر كمیته سری انقلاب ایران بود. پیرنیا در ابتدا ریاست انجمن یادشده را برعهده داشت، اما پس از كناره گیری وی تقی زاده رئیس آن شد. وی همچنین در دوره اول مجلس شورای ملی، عضو هیات رئیسه بود. وی در دوره محمدعلی شاه به شدت علیه وی مبارزه كرد اما پس از انحلال مجلس اول به دستور شاه، به سفارت انگلیس پناهنده شد و سپس به استانبول رفت و فعالیت های خود را ادامه داد.

محمود فاضلی