معالجه قطع نخاع را روی یک میمون آغاز کرده ایم

فعالیت های پژوهشکده رویان, به عنوان مسوول اجرایی این پروژه تنها به شبیه سازی محدود نمی شود بلکه این پژوهشکده در زمینه درمان نازایی در کشور نیز به موفقیت های جالب توجهی دست پیدا کرده است

شاید «رویانا» تنها بره یی باشد که با سلام و صلوات دانشمندان و محققان ایرانی به دنیا آمد. انعکاس موفقیت دانشمندان ما در رسانه های جهان به همگان نشان داد که با وجود اینکه به گفته محققان تنها دو درصد احتمال موفقیت پروژه شبیه سازی وجود دارد اما «دالی» تنها بره شبیه سازی شده در جهان نیست و ایران هم از این نظر به پیشرفت های خوبی نائل شده است.

فعالیت های پژوهشکده رویان، به عنوان مسوول اجرایی این پروژه تنها به شبیه سازی محدود نمی شود بلکه این پژوهشکده در زمینه درمان نازایی در کشور نیز به موفقیت های جالب توجهی دست پیدا کرده است. چه بسیار زوج هایی که با ناامیدی از فرزنددارشدن به این پژوهشکده مراجعه کرده اند و به نتیجه مطلوب رسیده اند. پروژه شبیه سازی بهانه یی شد تا ما به سراغ رئیس این پژوهشکده «دکتر حمید گورابی» برویم و در خصوص فعالیت های پژوهشکده از آغاز تاکنون به گفت وگو بنشینیم.

● اصلاً «رویان» به چه معناست؟

▪ رویان نامی فارسی است به معنای جنین.

● موسسه رویان در چه سالی تاسیس شد و چه اهدافی را مدنظر داشت؟

▪ این موسسه در سال ۱۳۶۹ تاسیس شد که ابتدا صرفاً به منظور درمان نازایی با استفاده از روش های پیشرفته خاص تشکیل شد. به دنبال برگزاری کنگره یی در مورد باروری در کشور که مسوولیت اجرایی آن با جهاد دانشگاهی بود این طرح در ذهن اعضای جهاد دانشگاهی علوم پزشکی ایران جرقه زد.

البته ایده اولیه طرح با دکتر مهدی پور اردبیلی بود که در آن کنگره مطرح کردند. در نهایت مسوولیت راه اندازی موسسه به مرحوم دکتر کاظمی سپرده شد. هدف اولیه موسسه جنبه درمانی داشت چرا که در آن زمان بیماران بسیاری برای درمان نازایی به خارج از کشور می رفتند و برای این منظور ارز زیادی را از کشور خارج می کردند. با گذشت زمان ما به این نتیجه رسیدیم که صرفاً با درمان نمی توان کار ارزشمندی برای جامعه انجام داد. درمان وقتی موثر است که با علم روز پیشرفت کند، به همین دلیل وارد حیطه تحقیقات شدیم.

● از چه روش هایی برای درمان نازایی بیماران استفاده می کنید؟

▪ یکی از روش ها که از زمان تشکیل موسسه برای درمان ناباروری مورد استفاده قرار می گیرد موسوم به IVF است که در این روش برای تشکیل جنین در آزمایشگاه، تخمک و اسپرم را در مجاورت یکدیگر قرار می دهند تا از لقاح این دو سلول تخم تشکیل شود که در نهایت با تزریق آن به رحم مادر، جنین تشکیل خواهد شد. البته اگر تعداد اسپرم کم باشد یا قدرت نفوذ به درون تخمک را نداشته باشد، باید از روش به اصطلاح میکرو اینجکشن (ICSI) استفاده شود که اسپرم با سوزن مخصوص به سیتوپلاسم تخمک تزریق می شود.

پس از این دو روش، روش تشخیص ژنتیکی پیش از لانه گزینی جنین (PGd) را راه اندازی کردیم. بدین مفهوم که وقتی جنین تشکیل می شود پس از روز سوم با انجام تقسیماتی به مرحله ۸ سلولی می رسد که در این مرحله می توان دیواره جنین را با لیزر سوراخ و یک سلول از این ۸ سلول را خارج کرد و به لحاظ ژنتیکی مورد آزمایش قرار داد. مثلاً تعداد کروموزوم ها در این روش چک می شود و طبیعی یا غیرطبیعی بودن آن تشخیص داده می شود.

● پس با این وجود می توان عقب ماندگی ذهنی نوزادان را در این مرحله تشخیص داد.

▪ بله، در این روش اگر عقب ماندگی جنین از نوع تعداد غیرطبیعی کروموزوم ها باشد مثل «مونگولی داون» می توان در این مرحله آن را تشخیص داد و از به دنیا آمدن نوزاد عقب مانده ذهنی جلوگیری کرد. در مجموع این روش برای بیمارانی است که سه بار از دیگر روش ها مثل IVF یا میکرواینجکشن استفاده کرده اند و نتیجه یی نگرفته اند.

● ظاهراً روش های دیگری هم برای درمان نازایی وجود دارد که در بعضی از مراکز درمانی کشور کاربرد دارد. چرا از آن روش ها استفاده نمی کنید؟

▪ این مراکز همین روش ها را با استفاده از عمل جراحی و ایجاد سوراخی در داخل لوله رحم انجام می دهند که اصطلاحاً به آن «zift» می گویند. ما چون در انتقال عادی جنین (IVF) موفق هستیم لزومی ندارد که از این روش ها استفاده کنیم. از نظر پزشکی این یک کار تهاجمی محسوب می شود و ما ترجیح می دهیم غیرتهاجمی عمل کنیم.

● برای بیماری که فاقد تخمک یا اسپرم باشد هم راهی برای فرزنددار شدن وجود دارد؟

▪ اگر برای بیماری جنین تشکیل شده باشد احتمال اینکه در سه بار مراجعه به ما نتیجه بگیرد بسیار بالاست، مگر اینکه فاقد تخمک یا اسپرم باشد که در این صورت می تواند از جنین اهدایی استفاده کند. بدین معنی که یا از جنین های اضافی فریز شده استفاده می کنند یا زن و شوهری را معرفی کنند که از آنان تخمک و اسپرم دریافت می شود و پس از تشکیل جنین به فرد بیمار تزریق می شود.

● این مورد منع قانونی یا مشکل شرعی ندارد؟

▪ خیر، چندی پیش از طریق مجلس قانون اهدای جنین به تصویب رسید. بنابراین زوج نابارور با مراجعه به دادگاه می توانند درخواست استفاده از روش اهدای جنین کنند. دادگاه خانواده نیز وقتی از عدم باروری زوجین اطمینان حاصل کرد مجوز مراجعه به مراکز درمانی برای استفاده از این روش را به آنان خواهد داد.

● آیا از این روش های درمانی آماری نیز در دست دارید؟

▪ آخرین آمار ما مربوط به مهرماه امسال است که ۲۴۲ بیمار برای روش میکرو اینجکشن داشتیم. حاملگی ۸۵ نفر از آنان با سونوگرافی قطعی شده و ۱۰ نفر نیز مشکوک به حاملگی هستند. با احتساب این ۱۰ نفر میزان موفقیت ما به ۳۹ درصد می رسد ولی به طور کلی آمار موفقیت سالانه ما حداقل بین ۳۰ تا ۳۵ درصد است.

● کشور ما از لحاظ درمان نازایی در دنیا دارای چه جایگاهی است؟

▪ ما به لحاظ تعداد سیکل های درمانی که انجام می دهیم بسیار بالاتر از مراکز اروپایی قرار داریم و به لحاظ موفقیت هم اگر بالاتر نباشیم مطمئناً پایین تر نیستیم.

● پس از نازایی به بحث شبیه سازی می رسیم. اجازه دهید با این سوال شروع کنیم که پروژه شبیه سازی از چه زمانی مطرح شد و چگونه به مرحله اجرا درآمد؟

▪ در سال ۱۳۷۹ طرح شبیه سازی از سوی مرحوم دکتر کاظمی و با مسوولیت خود ایشان به دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی برای اخذ بودجه های لازم ارسال شد که شامل سه پروژه بود؛ ۱- تولید سلول های بنیادی جنینی، ۲- بالغ کردن تخمک های نابالغ، ۳- خارج کردن هسته از تخمک و جایگزینی هسته سلول بالغ داخل تخمک.

در سال ۱۳۸۲ سلول های بنیادی موشی را تولید کردیم و متعاقب آن سلول های بنیادی انسانی تولید شد که مردم در جریان موفقیت های آن هستند. پس از آن ما گروه سلول های بنیادی را تشکیل دادیم که تحقیقات مناسبی را در زمینه سلول های بنیادی انجام می دهند و به موفقیت های خوبی نائل شده اند. دو پروژه دیگر در زمینه بالغ کردن تخمک های نابالغ است که با موفقیت در مورد گوسفند و گاو انجام شد و در محیط آزمایشگاهی توانستیم تخمک ها را به وضعیتی مناسب برای ادامه تحقیقات برسانیم.

● در مورد پروژه شبیه سازی چقدر زمان صرف شد تا به نتیجه برسید؟

▪ فازهای آخر پروژه از سال ۸۳ آغاز شد که در سال ۸۴ ما اولین حاملگی گاو را به روش شبیه سازی داشتیم اما متاسفانه سقط شد، ضمن اینکه قبل از «رویانا» بره یی دیگر هم به دنیا آمد که تلف شد.

● چه میزان بودجه برای این پروژه صرف شد؟

▪ ترجیح می دهم وارد این قضیه نشوم. در واقع نیازی نمی بینم که این مساله در رسانه ها منعکس شود.

● یعنی در جریان کار با مشکلات مالی مواجه نشدید؟

▪ اتفاقاً چرا، ابتدا آزمایشات مان را روی موش انجام می دادیم زیرا موش به نسبت گاو و گوسفند هزینه کمتری در برداشت. سپس پروژه گاو را در دست گرفتیم که آن هم به دلیل صرف هزینه بسیار متوقف شد و در نهایت آزمایشات ما روی گوسفند متمرکز شد.

● شاید برای بسیاری از مردم ما جالب باشد که بدانند شبیه سازی به چه شکلی انجام می شود، بنابراین خوب است که سیر شبیه سازی را به زبان ساده بیان کنید.

▪ ببینید در جنس مونث تخمک ها در زمان جنینی به تعداد مشخصی ایجاد می شود و تا یک مرحله خاصی تقسیمات آن ادامه می یابد. از زمان تولد نوزاد تا زمان بلوغ تولید تخمک متوقف می شود. بعد از بلوغ هر ماه یک تخمک آزاد می شود. ما در روش شبیه سازی روی تخمدان گوسفند کار کردیم ولی تخمک ها نابالغ بودند و باید پروسه یی را طی می کردند که از نابالغ به بالغ تبدیل شوند و پتانسیل باروری پیدا کنند. به همین دلیل مراحل آزمایشگاهی خاصی با استفاده از محیط های کشت خاص به همراه عوامل بلوغ تخمک طی می شود. اگر این مرحله با موفقیت انجام شود وارد مرحله دوم می شویم و برای شبیه سازی هسته را از داخل تخمک خارج می کنیم و هسته سلول های بالغی را که ایجاد کردیم جایگزین آن می کنیم.

در این مرحله بعضی از ژن های هسته سلول بالغ خاموش می شود که اصطلاحاً باید «دوباره برنامه ریزی» شود. این کار با دو روش عوامل شیمیایی یا پالس های الکتریکی انجام می شود و اگر این عملیات به درستی انجام شود می توانیم بگوییم که جنین شکل گرفته و مثل یک جنین واقعی شروع به رشد می کند.

● چه تفاوتی بین جنین شبیه سازی شده و جنین واقعی وجود دارد؟

▪ تفاوت روش شبیه سازی با تولید مثل جنسی این است که در روش شبیه سازی، اسپرم وجود ندارد و خصوصیات ژنتیکی مربوط به سلول بالغی است که به تخمک منتقل شده و جنین دقیقاً مانند موجودی می شود که هسته سلول نابالغ از آن دریافت شده، حتی تفاوتی در جنسیت و خصوصیاتش نیز مشاهده نمی شود.

زمانی که بحث شبیه سازی در جهان داغ بود ما به عنوان یک کشور اسلامی با آن مخالفت کردیم و حتی شبیه سازی را محکوم کردیم ولی در عین مخالفتمان تحقیقات را متوقف نکردیم چرا که این پروژه پس از سال ها تحقیق و صرف هزینه و انرژی به ثمر نشست.

تا آنجایی که من می دانم شبیه سازی انسانی در دنیا محکوم شد و در مورد شبیه سازی درمانی و غیرانسانی مخالفت چندانی نبود و ما هم روی پروژه شبیه سازی حیوانات مشغول تحقیق و پژوهش بودیم.

سمیه ایزدی

---