سیری برآموزه های قرآن و سنت بر کذب و دروغ

یکی از مهمترین مصائب و بیماری های مهمی که از ابتدای خلقت بشر گریبانگیر او بوده و پس از این هم به وفور می توان شاهد آن بود, معضل مهم و نابود کننده دروغ است

یکی از مهمترین مصائب و بیماری های مهمی که از ابتدای خلقت بشر گریبانگیر او بوده و پس از این هم به وفور می توان شاهد آن بود، معضل مهم و نابود کننده دروغ است.

در واقع دروغ در تمام ادوار و اعصار یک آفت اجتماعی است که باعث ایجاد بسیاری از پستیها و بدیها می گردد،بدیهی است جامعه ای که در میان افراد آن دروغ رایج و متداول باشد، قطعاً جامعه ای امن وسالم نیست، بلکه ملتی در حال ترقی و پیشرفت است که صداقت و درستی در آن استوار و پابرجا باشد، زیرا دروغ دشمنی و کینه ورزی را در میان مردم به بار می آورد ،و منجر به بی اعتمادی در میان آنان می گردد،و آنان را از همدیگر دور می کند، به طوری که هیچ گونه تعاون و همیاری در بین آنان انجام نمی گیردو فاقد هر گونه الفت و محبت نسبت به همدیگر می باشند، و از این جهت است که اسلام کذب را یکی از گناهان کبیره شمرده است و می فرماید:

«..........إِنَّ اللَّهَ لَا یهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ »

....... قطعا خدا کسی را که افراط کار و بسیاردروغزن را هدایت نمی‏کند (غافر/۲۸)

اسلام بیش از دیگر ادیان دروغ را زشت و ناپسند می‌شمارد و دروغگویان و خیانت‌کاران را مورد ملامت قرار می‌دهد،صداقت را زیبا و پسندیده می‌داند و صادقان و درستکاران را مورد تعریف و تحسین قرار می‌دهد.

اسلام صداقت و درستکاری را در کنار تقوا و پرهیزکاری قرار داده و از نظر آن هر کس صداقت را از دست بدهد با، تقوا و پرهیزکاری نیز بیگانه می شود .

در این نوشتار تلاش می شود با اندک بضاعت علمی خویش با استناد به کلام خدا و فرمایشهای گهر بار نبوی و فرموده ی بزرگان وعلمای دین واخلاق، به توضیح مفهوم کذب، ، عوامل و مراتب و موارد تجویز کذب ،آثار وعواقب دنیوی و اخروی آن در زندگی فردی و اجتماعی انسان و طریقه رهایی از آن پرداخته و تبیین زمینه های تخلیه و پیرایش نفس انسان از این رذیله خانمان سوز اخلاقی و تحلیه، و آرایش آن با صدق و راستی در حیات مؤمنانه ی خویش به اختصار بررسی شود.

کسی را که گردد زبان دروغ چراغ دلش را نباشد فروغ ‹سعدی›

● مقدمــــه

یکی از محرمات و آفات خطرناک زبان، دروغ است و دروغ از گناهان کبیره شمرده شده است. شاید به خاطرهمین، عامل بسیاری از گناهان بوده آفات و خطرات ناشی از کذب و دروغ افراد و گروه های اجتماعی را به مرداب های گندیده می کشاند و آب های آلوده را به آنها می نوشاند و همین جاست که بذر دروغ در سرزمین جان و روح آنان رشد یافته وبه نهال و پس از آن به درختی تبدیل می شود که ریشه های خود را مستحکم می کندو میوه های تلخ و هلاکت بار تولید می نماید .

لذا باید به درمان این مرض مهلک اخلاقی پرداخت و این آفت زبان را با آموزه های قرآن وسنت از مسیر رشد وتعالی نفس خویش زدود تا زمینه تزکیه عملی نفس ورسیدن به کمالات والای انسانی فراهم آید .

یکی از راههای علاج دروغ این است که: قبل از هر چیز باید مبتلایان را به عواقب دردناک و آثار سوء معنوی و مادی آن متوجه ساخت، و نیز باید باید متذکر شد که اگر چه دروغ در پاره ای از موارد نفع شخصی دارد ولی نفعش بسیار آنی و زودگذر است . یکی دیگر از موثرترین راههای علاج دروغ پرورش شخصیت در افراد و کوشش برای تقویت پایه های ایمان در دل آنان است و باید محیط های تربیتی و معاشرتی مبتلایان را از وجود افراد دروغگو پاک کرد تا تدریجاً طبق اصل محاکات و تاثیرپذیری محیط وجود آنها از این رذیله مهلک اخلاقی پاک گردد.

بنا به تمام آموزه های قرآن وسنت دروغ از کارهای زشت و ناپسند و عادت به آن از رذایل اخلاقی است و تا ضرورت و مصلحت مهمی در میان نباشد، گفتن دروغ جایز نیست. اما اگر به دست آوردن مصلحت مهمی متوقف بر دروغ باشد، و با راستگوئی نتوان به آن رسید، حرمتش بر طرف گشته و گناهش از میان می رود، و اگر تحصیل این مصلحت واجب باشد، مانند نجات مسلمانی از قتل و اسارت، یا حفظ آبرو یا اصلاح ذات البین، در این صورت دروغ واجب می شود. به عبارت دیگر ،تمام موارد مذکوررا می توان در یک قاعده کلی خلاصه کرد و آن این که : اگر هدف های مهمتری به خطر بیفتد و برای دفع آن خطرات، توسل به دروغ ضرورت داشته باشد، و به تعبیر دیگر تمام این موارد مشمول قاعده «اهم و مهم» ویا به تعبیری «دفع افسد به فاسد» است در واقع تجویز دروغ در این موارد مانند حلال بودن خوردن مردار (اکل میته) در مواقع ضرورت است که باید به مقدار ضرورت و تنها در مواردی که راهی جز آن نیست اکتفا شود.

در مقابل کذب،صداقت و درستی در رأس همه فضایل معنوی و روحی است، یکی از ضرورت‌های اساسی جامعه‌های بشری نیز بوده که حیات جمعی را از آثار خود متحول می سازد و به رونق وصفا و یکرنگی در می آورد . و بزرگ‌ترین پنجره‌ای است که بر روی طلوع سعادت و بهروزی افراد و جامعه باز می‌شود.

خداوند سبحان چه با زبان تکوین و چه با زبان تشریع با صداقت و راستی با بندگانش سخن می گوید و می فرماید که صداقت برای شما بهتر است.

دین اسلام اهمیت فراوانی به تربیت درست مسلمانها میدهد که بر پاکی قلب و زبان استوار باشد. رسول اکرم (ص) را قبل از پیامبری بخاطر صداقتش، صادق و امین لقب داده بودند زیرا در تمام مدت عمر دروغی از ایشان شنیده نشده بود.

علی(ع) در نهج البلاغه می فرمایند :« ولکن یُوخَذُ مِن هذا ضِغثٌ و من هذا ضغث فَیُمزجان ...»( نهج البلاغه صبحی صالح خطبه ۵۰)

«مردم قسمتی از حق و قسمتی از باطل را گرفته و در هم می آمیزند و از این راه ، باطل را به خورد مردم می دهند.»

توجه به این نکته اهمیت دارد که «صدق و کذب» در اصل، صفات خبر هستند؛ از همین رو، گوینده خبر به اعتبار خبرهایش، به صفت دروغگویی یا راستگویی متصف می شود. آن گاه که فردی خبر می دهد، چنانچه خبرش مطابق با واقع باشد، صادق، و اگر خبرش با واقع مخالف باشد، کاذب و دروغگو خوانده می شود؛ بنابراین، راست و دروغ صفاتی هستند که اولاً و بالذات (یعنی بدون هیچ گونه نسبت مجازی و غیر حقیقی. ) به خبر مربوطند، و ثانیاً و بالعرض (یعنی با در نظر گرفتن نسبتی مجازی و غیر حقیقی، اگرچه این مجاز نرد مردم آشکار نباشد. ) با توجه به خبر، به گوینده خبر نسبت داده می شوند.

● معنای لغوی دروغ

کذب بر وزن وِزر و کَتِف به معنی دروغ گفتن می باشد. صحاح و قاموس و اقرب و ... هر دو وزن را مصدر گفته اند ولی استعمال قرآن نشان میدهد که کذب بر وزن «وزر » مصدر است.(سید علی اکبر قرشی، ۱۳۶۱ش، ج۷)

کذب بر وزن «کَتِف» اسم مصدر است به معنی دروغ مثل « یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِب‏» (نساء/ ۵۰ و مائده/۱۰۳ و یونس/ ۶۰ و ۶۹ و نحل/ ۱۱۶ )

چون کذب مفعول به «یفترون» است لذا اسم است نه مصدر یعنی بر خدا دروغ می بندند.

تکذیب آن است که دیگری را به دروغ نسبت دهی و بگویی دروغ می گوید.

«کذّاب» مبالغه است یعنی بسیار دروغگو« إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّاب» . (غافر/ ۲۸ )

«کاذبه» مصدر است مثل عاقبه ، عافیه و باقیه« إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَةُ - لَیْسَ لِوَقْعَتِها کاذِبَة» (واقعه/۱ /۲)

● مفهوم دروغ

با وجود اینکه واژه دروغ از واژه هایی است که معنی و مفهوم آن معروف نزد همگان است ولی در عین حال در میان دانشمندان در مورد مفهوم آن مباحثات زیادی است، بعضی دروغگویی را به معنی عدم مطابقت محتوای سخن با واقعیت ذکر کرده اند، در حالی که برخی آن را عدم مطابقت با تشخیص و اعتقاد گوینده می دانند

به تعبیری، دروغ بیان سخن و مطلبی است که مطابق با واقع و حقیقت نیست، بین آنچه که توسط فرد بیان می شود وآنچه را که درجهان خارج وجود دارد .

دروغ از بدترین معایب، زشت ترین گناهان و منشأ بسیاری از مفاسد است و بالطبع از کارهای زشت و ناپسند و عادت به آن از رذایل اخلاقی و از گناهان کبیره است و تا ضرورت و مصلحت مهمی در میان نباشد ، دروغ گفتن جایز نمی باشد.

راغب اصفهانی در کتاب «مفردات» بر این باور است که اصل کذب و دروغ در گفتار است. تفاوتی در دروغ از این لحاظ نیست که در گذشته اتفاق افتاده باشد یا در آینده؛ چنان که تفاوتی از این جهت وجود ندارد که دروغ نسبت به وعده ای باشد که انجام نمی شود و یا امر دیگری باشد. ( راغب اصفهانی، ۱۶۱۶ق، ص ۴۷۸ ذیل واژه صدق)

دروغ هنگامی پدید می آید که انسان چیزی را بر خلاف باور خود ابراز نماید. به تعبیر دیگر دروغ اظهارات خلاف باور و بر ضد عقیده است. به این ترتیب، دروغ با باور انسان گره می خورد، لذا از خطا و اشتباه متمایز می گردد. حال اگر ادعایی را که مطابق واقع است ، اما به آن باور ندارد، بر زبان آورد ، دروغ گفته است. برای مثال منافقان نزد رسول خدا (ص) می آمدند و می گفتند که به پیامبری رسول خدا شهادت می دهند. هرچند این سخن در واقع درست بود و حضرت واقعاً پیامبر خدا بودند، اما چون گویندگان به این سخن باور نداشتند، از نظر خداوند آنان دروغ گو به شمار می رفتند.« إِذَا جَاءَکَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ یعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ یشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِینَ لَکَاذِبُونَ

ترجمه: « چون منافقان نزد تو آیند گویند گواهی می‏دهیم که تو واقعا پیامبر خدایی و خدا [هم] می‏داند که تو واقعا پیامبر او هستی و خدا گواهی می‏دهد که مردم دوچهره سخت دروغگویند» (المنافقون/۱)

با تو جه به مفهوم این آیه، قرآن ملاک و معیار تشخیص دروغ از راست را چنین بیان می دارد که شخص هرگاه مخالف اعتقاد و باور خویش سخنی را به میان آورد، در حقیقت دروغ گفته است، حتی اگر در سخن وی سخن حقی باشد ولی چون با باورهای وی نامتناسب است و تطابقی میان سخن و باورش نیست آن سخن دروغ دانسته می شود.

بنابراین ممکن است شخصی سخنی را بگوید که نادرست و ناحق باشد ولی چون باور وی آن است که آن چه می گوید راست است نمی توان وی را متهم به دروغ گویی کرد. برعکس اگر شخصی باوری داشته باشد و برخلاف باور خویش سخن حقی را بگوید، او دروغگو است؛ زیرا وی برخلاف باور خویش و به قصد دروغ سخن حقی را به زبان آورده است.

بنابراین ملاک و معیار سخن راست از سخن دروغ باورهای شخص و سخنان وی است. از این رو تطابق سخن با حق و یا واقع، ملاک سنجش نیست بلکه مطابقت باورهای شخص با سخنی است که به زبان می راند.

صاحب « تفسیر انوار القرآن» در توضیح این آیه چنین می گوید: منافق‌ کسی‌ است‌ که‌ اسلام‌ را آشکار کرده‌ و کفر را پنهان‌ می‌دارد. یعنی‌ ای‌ پیامبر (ص) چون‌ منافقان‌ به‌ تو رسند و به‌ مجلست‌ حاضرشوند؛ «می‌گویند» به‌ زبانهای‌ خود خلاف‌ آنچه‌ را که‌ در دلهایشان‌ است: «گواهی‌ می‌دهیم‌ که‌ بی‌گمان‌ تو پیامبر خدا هستی» منافقان‌ گواهی‌شان‌ را با «لام‌ تأکید» مؤکد می‌کنند، برای‌ اشعار و اعلام‌ این‌که‌ این‌ گواهی‌، از صمیم‌ دل‌ وهمراه‌ با خلوص‌ نیت‌ و عقیده‌ صادر شده‌ است‌. معنای‌ (نشهد)، نعلم‌ و نحلف‌ است‌ یعنی: می‌دانیم‌ و سوگند می‌خوریم‌ که‌ تو رسول‌ خدا هستی‌ «و خداوند می‌داند که‌ تو پیامبر اویی» این‌ تصدیقی‌ است‌ از جانب‌ خدای‌ عزوجل‌ بر گواهی‌ حقانیت‌ رسالت‌ محمد (ص) که‌ سخن‌ منافقان‌ متضمن‌ آن‌ است‌ تا تکذیب‌ منافقان‌ در جمله‌ بعدی‌، چنین‌ فهمیده‌ نشود و ناظر به این‌ حقیقت‌ می‌باشدکه «و خداوند گواهی‌ می‌دهد که‌ منافقان‌ دروغگویند» در این‌ ادعا که‌ گواهی‌شان‌ بر رسالت‌ رسول‌ اکرم‌ ص از صمیم‌ قلب‌ و خلوص‌ عقیده‌ است‌، هرچند لفظ و بیان‌ محض‌ که ‌صرفا گواهی‌ دادنشان‌ به‌ زبان‌ بر صحت‌ رسالت‌ است‌، دروغ‌ نیست‌ زیرا لفظ این‌ سخنشان‌ حق‌ است‌.(عبدالرؤف مخلص،۱۳۸۵ش، ج ۶،ص ۱۵۸ )

دروغ در دنیا و آخرت انسان را از رحمت الهی محروم می کند و در میان مردم بی اعتبار می نماید و اعتماد عمومی را سلب و جامعه را به بیماری نفاق دچار می سازد و از آفات زبان و خراب کننده ایمان است.

این صفت ناپسند از جمله ویژگی هایی است که آیات و روایات عقل آدمی بر زشتی و فسادش اتفاق نظر دارند و به خودی خود از گناهان کبیره به شمار می آید و صفتی است که آدمی را در دیده ها خوار و در نظرها بی اعتبار می کند و باعث خجالت و دل شکستگی می باشد وعامل اساسی در بی آبرو شدن آدمی پیش خدا و خلق است .

دروغ را باید گفته یا نوشته و یا به طور کلی هر خبر خلاف واقعی بدانیم که اظهار می شود و دروغگو کسی است که با گفتار یا رفتار خود دروغ را اظهار می کند. نکته مهمی که در اینجا باید مورد توجه قرار گیرد این است دروغ و اظهار مطلب خلاف واقع صرفا با زبان انجام نمی شود و اینطور نیست که بگوییم دروغ تنها با گفتن و استفاده از زبان محقق می شود بلکه در آثار فقها و علمای اخلاق انواع مختلفی از قبیل دروغ در گفتار، نیت، عزم، وفای به عزم، اعمال و مقامات دین برشمرده شده که به همگی آنها می توان اطلاق دروغ کرد. (أیت الله مجتبی تهرانی، ج ۴، ص ۸۳)

دروغ گفتن مسلمانان به یکدیگر خیانتی بزرگ است .

مسلمانان آینه رفتار یکدیگرند و باید نیک خواهانه در پی اصلاح یکدیگر برآیند و کاستی های خود را جبران کنند، از این رو هرگونه دروغی به برادر دینی ، بخشی از حقیقت را بر او می پوشاند و مانع از کمال وی می شود. پدیده دروغ اگر در جامعه رواج پیدا کند، دیگر مؤمنان آینه یکدیگر نخواهند بود و روح حقیقت جویی و کمال طلبی در آنان می میرد، لذا رسول خدا (ص ) فرمود:

«کبُرَتْ خِیَانَةً أنْ تُحَدِّثَ أخَاکَ حَدیثاً وَهُوَ لک بِهِ مُصَدِّقٌ وأنت له به کاذبٌ»(متقی هندی، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۲۴۸؛ رواه ابوداود رقم (۴۹۷۱) فی الأدب ، باب فی المعاریض ، وإسناده ضعیف .؛ورّام بن ابی فراس، ج۱، ص۱۴۴ (با اندکی تفاوت در الفاظ حدیث) ؛ ری شهری ،۱۱، ۵۱۲۰، ح ۱۷۲۷۳ از تنبیه الخواطر ،ج۱،ص ۱۱۴)

«خیانت بزرگی است که به برادر (دینی) خودت سخنی بگویی که او تو را در آن راست گو بداند، اما تو به او دروغ گفته باشی ».

یکی از مسائل مهم و قابل توجه این است که اسلام به هیچ وجه نسبتی با دروغ ندارد و یک مسلمان بسته به میزان ایمان و سلامت قلبش از دروغ گریزان و بیزار است

معمولاًهدف از دروغ گمراه کردن طرف مقابل و یا مشتبه کردن امری بر دیگری است تا در سایه آن بتواند به اهداف خود برسد. این هدف یا اهداف ممکن است متعدد باشد: از جمله نجات از مجازات، کسب منافع مورد نظر، جلب نظر و توجه دیگران به نحوی که در سعادت و خوشبختی او نقش دارند.

علی(ع) که همه چیز را از زاویه عبودیت پروردگار می بیند در تعریف صدق و کذب، تعبیری زیبا دارد که می فرماید: «الصدق مطابقة المنطق للوضع الالهی و الکذب زوال المنطق عن الوضع الالهی»( غرر فارسی، حدیث ۱۵۵۲ و ۱۵۵۳،ج اول، ص ۴۰۰)

« صدق همان مطابقت سخن با وضع الهی است، و کذب ناهماهنگی سخن باوضع الهی است».

مهم ترین کارکرد دروغ گمراه کردن مخاطب است . هر گاه انسانی بخواهد مخاطب خود را گمراه کند ، از دروغ استفاده نموده و به این ترتیب،او را می فریبد.این خصلت در همه انواع دروغ ها یافت می شود، چه دروغ برای فریفتن دشمن، چه به قصد شوخی یا از سر مصلحت باشد. دروغی که نتواند بفریبد، دیگر دروغ نیست و ماهیت خود را از دست داده است . کسی که برای نجات جان خود به دیگری دروغ می گوید، با این کار او را فریفته است . تنها جایی دروغ فریب کارانه نخواهد بود که پیشاپیش توافقی بر سر آن صورت گرفته باشد، مانند آنکه چند تن جمع شوند و قرار بگذارند که هر کس بزرگترین دروغ را گفت ، برنده باشد.

بنابراین صدق و کذب در هر حال بر اساس تطابق با واقعیت ها مشخص می شود. البته هر گونه عدم تطابق با واقعیت دروغ نیست، بلکه مهم این است که شخص برای فریب دادن دیگران، سخنی بگوید و یا عملی انجام دهد که مطابق واقع نیست. زیرا ممکن است شخصی از روی اشتباه یک سخن خلاف واقع را بیان کند. بنابراین می توان دروغ را اینگونه معنا کرد: «فریب دیگران به وسیله چیزی که در نظر متکلم واقعیت ندارد».

● دروغ از منظر آیات و احادیث

آیات و روایات بسیاری در زمینه زشتی دروغ سخن می گویند و آیات تکان دهنده ای حتی دروغگو را در ردیف کافران و منکران آیات الهی می شمارند.

« إِنَّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْکاذِبُون‏» « تنها کسانی دروغ‏پردازی می‏کنند که به آیات خدا ایمان ندارند و آنان خود دروغگویانند »( نحل/ ۱۰۵ )

دروغ گفتن ازجملۀ بد ترین خِصال ومذموم ترین عادتها است، زیرا دروغگو میخواهد جوهر زیبای حقیقت را تبدیل، ودروغ خویش را در آن اظهار کند. از این رو قرآن کریم از این عمل زشت منع و این اخلاق بد را در ردیف بُت پرستی قرار داده ومیفرماید:

۱) « فَاجتَنِبُوا الرِّجسَ مِنَ الأوثَانِِ ِ وَاجتَنِبُوا قَولَ الزُّورِ » (حج/ ۳۰)

« پس از پلیدی بتها دوری کنید و از گفتار باطل اجتناب ورزید( از گفتن دروغ بپرهیزید.) »

راغب اصفهانی در واژه « زور » در این آیه، دروغ را مصداق بارز « قول زور» دانست می گوید: دروغ را« زور» گفته اند؛ چون از جهت خود منحرف است . ( راغب اصفهانی ،۱۶۱۶ق،ص ۳۸۷،ماده زور؛ قرشی،۱۳۶۱ش ،۳ج،ص ۱۸۹)

۲) دروغگو و کافراز هدایت ربانی بی بهره و محروم هستند، چنانچه میفرماید:

« اِنَّ اللهَ لاَ یَهدِی مَن هُوَ کَاذِبٌ کَفـَّارٌ » ( زمر/۳ ) « در حقیقت‏خدا دروغ‏پرداز ناسپاس را هدایت نمی‏کند»

۳) مراتب دروغ به تناسب اشخاص فرق می کند، هردروغ که زیان آن بیشتر باشد، نهی ازآن شدید تروگناه آن بزرگتراست، واین نوع دروغ از جمله گناهان کبیره میباشد، چنانچه پیامبر(ص) میفرماید:

« ثَلاَثَة ٌ لاَ یَنظُرُ اللهُ إلَیهِم وَ لاَ یَُزَکِهِم وَ لَهُم عَذَابٌ شَدِیدٌ : شَیخٌ زَان ٍ وَ مَلِکٌ کذَابٌ وَعَائلٌ مُستَکبِرٌ » (این حدیث را مسلم در صحیح، ج ۱،ص ۷۲ از ابوهریره روایت کرده است.)

«سه گروه اند که خدا با آنان سخن نمی گوید و در روز قیامت به آن ها توجه نمی کند و آنان را پاک نمی سازد و برای آنان عذاب دردناکی است: پیر زناکار، سلطان کذاب و فقیر متکبر».

پیامبر (ص) در حالی که تکیه کرده بود فرمود: «آیا شما را از بزرگ ترین گناهان کبیره خبر دهم؟ شرک به خدا، نارضایی والدین، آنگاه نشست و فرمود: آگاه باشید دیگر از گناهان کبیره گفتار دروغ است». (راه روشن، ج ۵، صص ۳۲۸ و ۳۲۹)

لذا باید ازدروغ های کوچک که انسان را به دروغ های بزرگ می کشاند، پرهیز کرد . چنین نیست که انسان قادر باشد در موارد خرد دروغ بگوید و در موارد کلان راستی پیشه کند. آدمی اگر به دروغ ادامه دهد، دیگر نمی تواند از ادامه آن باز ایستد. زیرا انسان غالباً اسیر عادت خویش می شود و چون در موردی دروغ گفت و از آن نتیجه گرفت ، همین شیوه را دنبال می کند تا در تباهی بیفتد، لذا امام سجاد (ع ) به فرزندان خویش می فرمود:

«إتّقوا الکذب الصّغیر منه والکبیر فی کلّ جدّ و هزل ، فإنّ الرّجل إذا کذب فی الصّغیر اجترأ علی الکبیر»، «از دروغ کوچک و بزرگ در هر مسئله جدی و شوخی بپرهیزید، زیرا هنگامی که آدمی در مسئله ای کوچک دروغ گفت ، (به دروغ گفتن) برمسئله بزرگ دلیر می شود».( کلینی، ج۲، ص۳۳۸؛ ورّآم بن ابی فراس، ج۲، ص۲۰۷)

همچنین پیامبر (ص) فرمود: «خیانت بزرگی است که به برادرت سخن بگویی و او تو را تصدیق کند در حال که تو به دروغ گفته ای». (این حدیث را بخاری در الادب المفرد و ابوداود از حدیث سفیان بن اسید روایت کرده اند.)

همچنین پیامبر (ص) فرمود: « إِنَّ الصَّدْقَ یَهْدِی إِلَی الْبِرِّ وَإِنَّ الْبِرَّ یَهْدِی إِلَی الجَنَّةِ ، وَإِنَّ الرَّجُلَ لیصْدُقُ حَتَّی یُکتَبَ عِنْدَ اللَّهِ صِدِّیقا، وإِنَّ الْکَذِبَ یَهْدِی إِلَی الفجُورِ وَإِنَّ الفجُورَ یَهْدِی إِلَی النَّار، وَإِنَّ الرَّجُلَ لَیَکْذِبُ حَتَّی یُکتَبَ عِنْدَ اللَّهِ کَذَّاباً » ( متفق علیه) (این حدیث را مسلم در صحیح، ج ۸، ص ۲۹ روایت کرده است؛ مشکاة الانوار طبرسی ص ۱۵۷)

« راستگویی انسان را به سوی نیکی میبرد و نیکی او را وارد بهشت میکند فرد پیوسته راست میگوید تا جایی که در نزد خداوند صدیق (بسیار راستگو) لقب میگیرد و دروغ انسان را بسوی زشتی میکشاند و گناه فرد را وارد جهنم میکند، شخص پیوسته دروغ میگوید تا اینکه در پیشگاه خدا کذاب (بسیار دروغگو) لقب میگیرد.

ازمفهوم حدیث چنین بر می آید که دروغ گفتن به خودی خود،خصلت و عادت زشتی است و در آن، این خاصیت هم وجود دارد که آدمی را به سوی گناه و اعمال بد وا می دارد وتمام زندگی آدمی را آلوده کرده، و مستحق دوزخ می گرداند و عادت دروغ گفتن، آدمی را به مقام «کذابیّت»رسانده ومستحق لعن و نفرین الهی قرار می دهد .

رسول خدا(ص) می فرماید: «دروغ، ریشه های شر را آبیاری می کند، همان گونه که آب، ریشه های درختان را سیراب می نماید».( الفردوس بمأثور الخطاب، ج۳، ص۳۱۵ )

در حدیثی از امام باقر( ع) نیز به همین مطلب اشاره دارد:« ان اللَّه عز و جل جعل للشر اقفالا، و جعل مفاتیح تلک الاقفال الشراب، و الکذب شر من الشراب» ( اصول کافی،ج ۲،ص ۲۵۴؛ وسائل الشیعة، ج۱۲،ص۲۴۴)

خداوند متعال برای شر و بدی، قفلهایی قرار داده و کلید آن قفلها شراب است (چرا که مانع اصلی زشتیها و بدیها عقل است و مشروبات الکلی عقل را از کار می‏اندازد) سپس اضافه فرمود: دروغ از شراب هم بدتر است» .

بنابراین می توان ادعا کرد که: در نظام اخلاق اسلامی، دروغ از همه گناهان بدتر است. لذا شخص مؤمن، ممکن است هر گناهی را مرتکب شود و هر رذیلتی در او ریشه دار شود، اما دروغ از او سر نزند. از این رو رسول خدا(ص) می فرماید: «هر خصلتی در مؤمن ریشه دار می شود، جز دروغ»( مستدرک الوسائل، ج۹، ص ۸۸)

و چون از ایشان پرسیدند: آیا مؤمن زنا می کند؟ فرمود: «ممکن است گاه چنین باشد». باز سؤال کردند که: آیا مؤمن دست به سرقت می زند؟ فرمود: «ممکن است گاه چنین باشد». باز پرسیدند که: آیا مؤمن دروغ می گوید؟ فرمود: «نه، کسانی دروغ پردازی می کنند که به خدا ایمان ندارند».( تنبیه الخواطر ونزهة النواظر،ج۱،ص۱۱۴؛ مستدرک الوسائل،ج۹،ص ۸۷)

پیامبر خدا (ص) فرمود: «ایمان شخص کامل نمی شود تا برای برادرش دوست بدارد، آن چه را برای خود دوست می دارد و در شوخی خود از دروغ بپرهیزد».

منظور این است که اگر کسی در شوخی خود غیبت مسلمانی کند، یا دلی را بیازارد، چنین است و شامل شوخی تنها نمی شود. (راه روشن،ج ۵، ص ۳۳۸)

حضرت رسول (ص) فرمودند: بزرگترین دروغها سه دروغ است:

۱) دروغ بستن به من با این که چیزی را نگفته ام به من نسبت دهد.

۲) دروغ در رویا با اینکه خوابی را که ندیده به دروغ نقل کند.

۳) مردی را به غیر پدرش نسبت دهد. (بحارالانوار،ج ۱۵،ص۴۲)

رسول خدا (ص) فرمود: « اجتنبوا الکذب و ان رأیتم فیه النجاة فانّ فیه الهلکه» (محدث نوری: مستدرک الوسایل، ج ۹، ص ۸۸، ح ۱۰۳۰۱)

« از دروغ دوری کنید، اگر چه نجات خود را در آن بپندارید، زیرا هلاک شما در آن است.»

کسی که دروغ را وسیله‏ای برای موفقیت می‏داند، از بی‏آبرویی و رسوایی آن پس از کشف غافل نباشد. گناه کاری که دروغ را وسیله تبرئه خود می‏شمارد، بداند که گناهش در کتاب بزرگ جهان محفوظ است و محوشدنی نیست؛ بایدمنتظر باشد که روزی به کیفر گناهش برسد و داور بزرگ عالم، حکمش را درباره او اجرا خواهد کرد.

رسول گرامی (ص) می‏فرماید:« کفی بالمرء کذِباً انْ یحدِّثَ بِکلّ ما سمعَ» (رواه مسلم ۱/ ۱۰ فی المقدمة، باب النهی عن الحدیث بکل ما سمع ، وأبو داود رقم (۴۹۹۲) فی الأدب ، باب فی التشدید فی الکذب)

« برای دروغ گویی آدمی همین بس که آنچه را می‏شنود، آن را نقل کند.»

خبرهایی که در زندگانی روزانه به گوش می‏خورد، نمی‏توان گفت که همه راست است. کسی که هر چه می‏شنود نقل کند، سخنش نزد خردمندان ارزش ندارد.

هر سخنی را بدون تحقیق بیان کردن نوعی دروغ محسوب می شود و انسان مؤمن باید زبان خود را از این دروغهای به ظاهر معمولی و خفی هم، محفوظ دارد .

به صدق کوش که اخلاص آید از نفست که از دروغ سیه گشت روی صبح نخست

امام حسن عسکری (ع) می‏فرماید:

«جعلت الخبائث کلها فی بیت و جعل مفتاحها الکذب»( نراقی، جامع السعادات،ج ۲،ص ۲۳۳)

« تمام پلیدیها در اطاقی قرار داده شده، و کلید آن دروغ است» .

رابطه دروغ و گناهان دیگر از این نظر است که انسان گناهکار هرگز نمی‏تواند، راستگو باشد، چرا که راستگویی موجب رسوایی او است، و برای پوشاندن آثار گناه معمولا باید به دروغ متوسل شود. و به عبارت دیگر، دروغ انسان را در مقابل گناه آزاد می‏کند، و راستگویی محدود.

اتفاقاً این حقیقت در حدیثی که از پیامبر (ص) نقل شده ،کاملاً تجسم یافته، حدیث چنین است:

شخصی به حضور پیامبر( ص) رسید، عرض کرد نماز می‏خوانم و عمل منافی عفت انجام می‏دهم، دروغ هم می‏گویم! کدام را اول ترک گویم؟! پیامبر( ص) فرمود: دروغ، او در محضر پیامبر( ص) تعهد کرد که هرگز دروغ نگوید: هنگامی که خارج شد، وسوسه‏های شیطانی برای عمل منافی عفت در دل او پیدا شد، اما بلافاصله در این فکر فرو رفت، که اگر فردا پیامبر( ص) از او در این باره سؤال کند چه بگوید، بگوید چنین عملی را مرتکب نشده است، اینکه دروغ است و اگر راست بگوید حد بر او جاری می‏شود، و همین گونه در رابطه با سایر کارهای خلاف این طرز فکر و سپس خود داری و اجتناب برای او پیدا شد و به این ترتیب ترک دروغ سرچشمه ترک همه گناهان او گردید.

از علی (ع) چه زیبا نقل شده است که فرمودند:

« أَلَا فَاصْدُقُوا فَإِنَّ اللَّهَ مَعَ مَنْ صَدَقَ وَ جَانِبُوا الْکَذِبَ فَإِنَّ الْکَذِبَ مُجَانِبُ الْإِیمَانِ أَلَا وَ إِنَّ الصَّادِقَ عَلَی شَفَا مَنْجَاةٍ وَ کَرَامَةٍ أَلَا وَ إِنَّ الْکَاذِبَ عَلَی شَفَا مَخْزَاةٍ وَ هَلَکَة » (مجلسی ، ۱۴۰۳ق،ج۶۹،ص۲۶۱)

« راست بگویید چون خدا با راست گویان است. از دروغ دوری کنید، چون دور کننده ایمان است. راستگو تا سر منزل نجات و سروری فاصله‏ای ندارد. دروغ گو لب پرتگاه خواری و نابودی جای دارد.»

زیبایی‏های ادبی‏ در این کلام علی (ع) نور و ظلمت در برابر هم قرار گرفته‏اند. هنر تضاد و برابری که از محسّنات بدیعیه می‏باشد با شیواترین طرز در آن موجود است: در برابر جمله (الا فاصدقوا) (و جانبوا الکذب) قرار دارد، آن به سوی راستی ترغیب می‏کند و این از دروغ پرهیز می‏دهد. در مقابل تعلیل (فان الله) تعلیل (فان الکذب) قرار دارد، آن به راست گو نوید می‏دهد، این به دروغ گو، اعلام خطر می‏کند. مقابل جمله (الا و ان الصادق) جمله (الا و ان الکاذب) قرار گرفته، (منجاة صدق) در برابر (مخزاة کذب) و (کرامة) در برابر (هلکة) واقع شده است، الا، حرف تنبیه و آگاه کردن است و بر صدر جمله‏های سه گانه، برای دلالت بر تحقق مابعد آمده است، مانند (الا انهم هم السفهاء) در دو جمله اخیر، دلالت بر تأکید اسناد و قطعیت معنا دارد. جمله (و جانبوا الکذب) از تعبیر (لا تکذبوا) بیش‏تر به جلوگیری از دروغ، تحریض می‏کند، زیرا در معنا رساتر و در لفظ بلیغ‏تر و تأکیدش بیش‏تر است.

فردوسی شاعر نامی ایران زمین می‏گوید:

رخ مرد را تیره دارد دروغ به گرد دروغ هیچ گونه مگرد

مکن دوستی با دروغ آزمای بلندیش هرگز نگیرد فروغ

چو گردی شود بخت را روی زرد همان نیز با مرد ناپاک رای

زبانی که با راستی یار نیست به گیتی کس او را خریدار نیست

چو خواهی که بخت از تو گیرد فروغ زبان را مگردان به گرد دروغ

حضرت علی (ع) در جایی دیگر فرمود: «یَنْبَغِی لِلرَّجُلِ الْمُسْلِمِ أَنْ یَجْتَنِبَ مُوَاخَاةَ الْکَذَّابِ فَإِنَّهُ یَکْذِبُ حَتَّی یَجِی ءَ بِالصِّدْقِ فَلَا یُصَدَّقُ. » ( کلینی،کافی،ج۴،ص۲۸۰ )

«کسی که خود را مسلمان می‏داند، شایسته است که از سر و کار داشتن با دروغ بپرهیزد، زیرا دروغ، کارش را به جایی می‏رساند که سخن راستش را کسی باور نکند.»

این شاعر به زبان عربی چه شعر خوبی گفته است:

اذا عرف الانسان بالکذب لم یزل لدی الناس کذّابا و لو کان صادقا

پیامبر خدا (ص) هر گاه وعده می داد می فرمود: «ابن مسعود» هیچ وعده ای نمی داد مگر آن که ان شاء الله می گفت و آن سزاوارتر است. آن گاه اگر معنای حتمی بودن وعده را دریافت، باید وفا کند، مگر این که غیر ممکن باشد؛ ولی اگر در موقع وعده دادن تصمیم به وفا نکردن داشته باشد منافق است.

عبدالله بن عمر(رض) گوید: «پیامبر خدا (ص) فرمود: چهار خصلت است که در هر که باشد، منافق است و هر کس که یکی از آن خصلت ها را داشته باشد، بخشی از نفاق دارد تا آن را ترک کند: هر گاه حرف بزند دروغ بگوید و هر گاه وعده دهد، خلاف کند و چون پیمان بندد، خیانت ورزد و هر گاه نزاع کند، مرتکب گناه شود. (مسلم این دو حدیث را در صحیح،ج ۱،ص ۵۶ روایت کرده است)

این حدیث در مورد کسی است که وعده می دهد و قصد خلف وعده داشته باشد؛ اما کسی که تصمیم دارد به وعده وفا کند و به سبب عذری نتواند، منافق نیست. اگر چه به ظاهر حکم نفاق بر او جاری است، لیکن لازم است از ظاهر نفاق نیز بپرهیزد. چنان که از نفاق واقعی دوری می کند و شایسته نیست بدون عذر و مانعی خود را از وفای به وعده معذور بدارد. » (راه روشن، ج ۵، صص ۳۲۴ و ۳۲۵)

● علل و عوامل دروغگویی

قرآن عوامل چندی را به عنوان عامل دروغگویی معرفی می کند. ولی منشأ اصلی دروغ را شیطان و ابلیس می داند و به انسان هشدار می دهد که شیطان به عنوان بنیانگذار دروغ و کسی که از این طریق کوشید تا به اهداف پست خود دست یابد، موجودی است که انسان را تشویق به دروغ می کند. قرآن در داستان آفرینش و خلافت انسان گزارشی کامل از واقعه به دست می دهد و در آن جا به اموری توجه می دهد که بسیار حیاتی و حساس است.

قرآن گزارش می کند که ابلیس برای دست یابی به اهداف خویش و خوار و گمراه کردن انسان به دروغ متوسل می شود و نخستین موجودی است که از آن برای دست یابی به اهداف شوم خود سود می برد. به نظر می رسد که ابلیس بدون دروغ نمی توانست آدم را گمراه کند و لذا برای گمراه کردن وی از سوگند دروغ بهره برد.

قرآن به انسان هشدار می دهد که شیاطین و یاران ابلیس الهام کنندگان دروغ بر دروغگویان هستند (شعراء آیه ۲۲۱ و ۲۲۲) و آنان هستند که به این نابهنجاری دامن می زنند.

به طور کلی می توان گفت علا وه برآنچه ذکر شد عوامل و انگیزه های زیادی دیگری موجب دروغ گفتن می شود که به پاره ای از آنها فهرست وار اشاره می شود:

الف) دفاع از خویش در برابر مهاجم نیرومند .

ب) سرپوش گذاشتن بر عدم اعتماد به نفس .

ج) راه حل کوتاه مدت.

د) همرنگی با جماعت.

ه‍) نرنجاندن دوستان بر اثر راست گویی .

و) انتقام گرفتن.

ز) دلخوشی دادن به دیگران.

ح) رعایت حال و مصلحت زیردستان و نزدیکان.

ط) جهت دادن به روند دلخواه .

ی) منحرف ساختن دیگران.

شاید بتوان گفت که در انواع دروغ ها یک علت مشترک است و آن «ضعف» انسان ها است . این ضعف در مراحل مختلف خود را نشان می دهد، پزشکی که به بیمار خود دروغ می گوید، احساس می کند که بیمارش ضعیف است و تاب شنیدن واقعیت تلخ را ندارد. گاه نیز انسان توان حقیقت گویی را ندارد و با دروغ بر ضعف های خود پرده می کشد. به هر حال عدم شجاعت در ابراز اندیشه موجب می شود، وی هراس از مواجهه با حریف داشته باشد، در نتیجه به دروغ متوسل می شود.

رسول خدا (ص ) می فرماید: «لا یکذب الکاذب إلاّ من مهانة نفسه»(محدث نوری،۱۴۰۷ ق ج۹، صص ۸۵-۸۴ )

«دروغ گو دروغ نمی گوید، جز بر اثر حقارت نفسش .»

حتی در همه دروغ های به ظاهر مجاز نیز، این ضعف و درماندگی دیده می شود. گاه انسان ناگزیر است که به دلائل نوع دوستانه دروغ بگوید ، اما در این موارد نیز همان علت اساسی موجود است و نباید پنداشت که انگیزه درست و انسانی، علت اصلی دروغ را از میان می برد.

البته درباره ضعف انسان نمی توان داوری نمود. زیرا انسان هرچند نیرومند باشد، از این ضعف ها پیراسته نیست . ممکن است کسی خود را از درجاتی از این گونه ضعف ها بپیراید، لیکن در نهایت انسان تا زمانی که انسان است ، ضعیف است، لذا خداوند متعال می فرماید: «خلق الانسان ضعیفاً» « انسان ناتوان آفریده شده است .» (النساء/۲۸)

البته چه بسا بتوان علل دیگری برای دروغ گویی برشمرد، مانند دفاع از خود، فریب دیگری ، رعایت مصلحت دیگری، منفعت جویی و ... که همه ناشی از ضعف انسان می باشد. بنابراین می توان ادعا نمود که ضعف نام دیگر ترس است و هرجا دروغی باشد، زاده ترس است . این ترس می تواند منطقی یا غیر منطقی ، معقول یا غیر معقول باشد. اما به هر صورت ریشه در ترس دارد. با این همه ارزیابی ترس ، از بحث حاضر بیرون است ، در این جا فقط سخن بر سر علت اصلی دروغ گویی است .

مراتب و انواع دروغ

۱) پایین ترین مرتبه دروغ، رساندن و اخبار از مطالب خلاف واقع است. و این اطلاع رسانی خلاف واقع می تواند با زبان یا نوشتن یا اشاره نمودن باشد . البته شرط اینکه گوینده ی خبر را کاذب بدانیم آن است که از دروغ بودن خبری که می دهد آگاه باشد و الا کذب خبری وجود دارد اما کذب مخبری صادق نیست.

۲) نوع دیگری از کذب، دروغ به شوخی و از روی مزاح است که در اینجا اگر شنونده بر اساس شواهد و قرائن، بداند که گوینده دروغ می گوید بعضی فقها آنرا جایز دانسته اند اما اگر شنونده تصور کند که گوینده راست می گوید قطعاً حرام است. دروغ به شوخی: در شوخی نیز موضوع به همین شکل است؛ اما توجه به این نکته مهم است که وقتی انسان از گفتار، قصد خبر دادن از واقع را ندارد و از همان ابتدا در مقام شوخی است، در این حال، یا قرینه و نشانه ای بر شوخی بودن گفتار وجود دارد یا هیچ نشانه ای بر آن نیست.

آن جا که بر شوخی بودن گفتارش نشانه ای وجود دارد، مانند زمانی که مجلس و موقعیت، غیر جدی است و با توجه به آن مجلس می توان به شوخی بودن کلام گوینده پی برد یا این که رفتار شخص بر شوخی بودن گفتارش دلالت می کند، در این حالات شوخی از دید فقیهان بدون اشکال است؛ اما اگر مقصود انسان از خبر دادن، شوخی کردن باشد، ولی هیچ قرینه و نشانه ای بر شوخی بودن گفتارش در کار نباشد، مانند آن که مطلبی را بگوید، اما شنوندگان هیچ نشانی از شوخی در گوینده نیابند، در این حال، گفتارش از نظر فقهی اشکال دارد، مگر این که خبر شخص به قدری با واقعیت مخالف باشد که هر شنونده ای به شوخی بودن مطلب پی ببرد؛ مانند آن که آتش را به سردی، و برف را به گرمی وصف کند.

اگر انسان بخواهد خبر غیر واقعی خود را واقعی نشان دهد، هرچند سیاق و قالب گفتارش شوخی باشد، کار حرام انجام داده است؛ البته روایات بسیار وجود دارد که انسان را از دروغ به شوخی نیز منع می کند آن چه از مفاد این روایات، و تمام روایات موجود در زمینه دروغ برداشت می شود، بیانگر نکته ای اخلاقی درباره این رفتار ناپسند است و آن این که دروغگویی حتی به صورت مجازش نیز بر روان انسان تاثیر سوء و نامطلوبی بر جای می نهد و راه فساد و انحطاط را پیش روی انسان همواره می سازد.

حضرت باقر (ع) بارها می فرمود:

« اتقوا الکذب، الصغیر منه و الکبیر فی کل جد و هزل.» ( کلینی، کافی، ج ۲، ص ۳۳۸، ح ۲)

از دروغ بپرهیز؛ چه کوچک باشد، چه بزرگ. در هر حالی باشد؛ چه جدی، و چه شوخی.

انسان با گفتن دروغ کوچک، بر گفتن دروغ بزرگ جرات می یابد و با گفتن دروغ به شوخی، آماده راه یابی به دروغ های جدی می شود.

امیر مومنان علی (ع) می فرماید:

« لا یجد عبد طعم الایمان حتی یترک الکذب هزله و جده.»( کلینی؛کافی،ج ۲، ص ۳۴۰، ح ۱۱)

هیچ بنده ای، مزه ایمان را نخواهد چشید، مگر این که دروغ را چه به صورت شوخی و چه جدی ترک کند.

این حدیث گویای حرمت دروغ به شوخی نیست؛ بلکه فقط پیامد زشت دروغ بر روح و روان انسان را بیان می کند.

« لا یصلح من الکذب جد و لاهزل … ان الکذب یهدی الی الفجور و الفجور یهدی الی النار.» ( حر عاملی: وسائل الشیعه،ج ۱۲،ص ۲۵۰،ح ۱۶۲۲۷) « هیچ دروغی چه جدی و چه شوخی، خوب نیست. همانا ]دروغ انسان را[ به سوی گناهان رهنمون می شود و گناهان هم به سوی آتش می کشاند. »

پیامبر اکرم (ص) می فرماید:

« ویل للذی یحدث فیکذب لیضحک به القوم ویل له ویل له ویل له.»(رواه أبو داود رقم (۴۹۹۰) فی الأدب، باب فی التشدید فی الکذب، والترمذی رقم (۲۳۱۶) فی الزهد ، باب فیمن تکلم بکلمة لیضحک بها الناس ، وإسناده حسن؛ حر عاملی: وسائل الشیعه، ج ۱۲،ص ۲۵۱، ح ۱۶۲۲۸ )

ای ابوذر! وای بر کسی که برای خنداندن مردم دروغ می گوید. وای بر او، وای بر او، وای بر او.

(الویل) : به حزن و مشقتی سخت معنا کرده اند و کنایه از شدت عذااب هم می باشد، و نیز گفته شده اسم دره ای در جهنم می باشد .

و نیز روایت شده: انا زعیم ببیت فی ربض الجنه و بیت فی وسط الجنه و بیت فی اعلی الجنه لمن ترک المراء و ان کان محقا و لمن ترک الکذب و ان کان هازلاولمن حسن خلقه.( سنن ابی داود،؛ مجلسی: بحارالانوار،ج ۲،ص ۱۲۸،ح ۸)

من دادن خانه ای در پایین بهشت و خانه ای در وسط بهشت و خانه ای در بالای بهشت را تعهد می کنم برای کسی که جدال در گفتار را با آن که حق با او است، ترک کند و دروغ را با آن که شوخی است وانهد و کسی که خلق خویش را نیکو سازد.

بر اساس این گونه احادیث روشن می شود که اگر چه دروغ به شوخی از نظر شرعی حرام نیست، تاثیر آن بر روح و روان انسان، قطعی و حتمی است؛ پیامبر اکرم (ص) در بسیاری از موارد شوخی می کرد؛ ولی هرگز در این حال دروغ نمی گفت.

روزی پیرزنی از حضرت پرسید: آیا من به بهشت می روم. حضرت فرمود: پیرزن ها به بهشت نمی روند. پیرزن شروع به گریه کرد و حضرت به سرعت فرمود: در قیامت هیچ کس پیر نیست. (همه جوان وارد بهشت می شوند.)

۳) نوع دیگری از دروغ ، بیان تمام چیزهایی است که انسان می شنود و به اصطلاح دامن زدن به شایعات نوعی از دروغگویی است و در حدیث است که « بر دروغگویی فرد همین بس که هر چه شنید نقل نماید.»

۴) نوع دیگری از دروغ تعارفات متداول بین مردم است ! این تعارفات اگر با میل درونی انسان مطابق نباشد و به صورت جمله خبری بیان شوند نوعی دروغ محسوب می شوند .

بنا بر این انسان در دعوت ها و تعارف های عادی هم باید مراقب گفتار و رفتار خود باشد. گاهی فردی را به چیزی تعارف می کنند که به دلیلی، خواهان پذیرش آن نیست که باید مراقب باشد تا به دروغگویی آلوده نشود؛ مانند روزه داری که نمی خواهد کسی از روزه بودنش آگاه شود و در پاسخ تعارف دیگران، برای جلوگیری از ریا دروغ می گوید یا کسی که درباره حرام یا حلال بودن مال تعارف کننده شک دارد و چون نمی خواهد مرتکب خوردن مال حرام یا مشکوک شود، به دروغ می گوید: میل ندارم؛ در حالی که بسیار گرسنه بوده، میل وافری هم به خوردن دارد. در این جا شخص برای ترک عملی حرام، مرتکب عمل حرام دیگری، یعنی دروغگویی، شده است؛

مثلا بر خلاف میل باطنی اش و با وجود اشتهای زیاد بگوید ، میل به غذا ندارم ! گرسنه ام نیست! و.... . البته این تعارفات خلاف واقع، اگر به صورت جمله انشایی باشند نوعی نفاق محسوب می شوند ، مثلا بر خلاف میل باطنی اش ، تعارف کرده و می گوید بفرمایید منزل ! یا بفرمایید غذا ! و....

در مواردی که انسان خود تعارف می کند نیز این قبیل مراقبت ها بسیار لازم است؛ مانند این که تعارف کند؛ در حالی که از آن ناراضی و ناخشنود است.

● سرچشمه های دروغ

دروغ مانند سایر صفات رذیله سرچشمه های مختلفی دارد که مهمترین آنها به شرح زیر است :

۱) ضعف ایمان و اعتقاد: اگر دروغگو به علم و قدرت خداوند و وعده های او اعتماد کافی داشته باشد هرگز برای رسیدن به اموال دنیا یا تحصیل جاه و مقام ، دروغ نمی گوید و موفقیت خود را در دروغ گویی نمی بیند. از فقر نمی ترسد، از پراکنده شدن مردم و برباد رفتن نفوذ اجتماعی خود هراس ندارد و مقام و قدرت را از سوی خدا می داند و برای حفظ آن به دروغ متوسل نمی شود. لذا در روایتی از امام باقر (ع) می خوانیم : «جانبوا الکذب فانّ الکذب مجانب الایمان » « از دروغ دوری کنید، چرا که دروغ از ایمان جدا است » .( بحارالانوار، جلد ۶۹، صفحه ۲۶۱)

۲) دیگر از سرچشمه های دروغ ضعف شخصیت و عقده حقارت است ، افرادی که گرفتار این ضعف ها هستند، برای پوشاندن ضعف خود متوسل به دروغ می شوند. در حدیثی از رسول خدا (ص) می خوانیم : « لایکذب الکاذب الّا من مهانة نفسه علیه » ( هندی ،۸۲۳۱ و مشابهش در مجلسی، بحار، ۷۲، ۲۶۲، ۴۵ از اختصاص، ۲۳۲)

« کسی دروغ نمی گوید مگر به خاطر بی ارزش بودن خودش در نظر خویش ».

● آثار زیان بار دروغ

الف) دروغ سبب رسوایی و بی آبرویی و از دست دادن پایگاه اجتماعی و اعتماد مردم

عبدالله بن مقفع می‌گوید : «آدم دروغگو هیچ‌گاه نمی‌تواند دوستی راستین باشد، زیرا دروغ‌هایی که بر زبان او جاری می‌شود، بازتاب و اضافات دروغ‌های درونی و قلبی اوست، و به‌خاطر صداقت است که دوست را صدیق نامیده‌اند».

این سخن، سخن سنجیده‌ای است. زیرا دوستی آدم دروغگو و برخورد و رفتار او به هیچ‌وجه صادقانه نیست و به آن نمی‌توان اطمینان کرد، بر همین اساس آدم دروغگو نمی‌تواند کارمند و کارگر و عالم و خدمتگزاری صادق باشد.

به همین دلیل است که علمای اخلاق و روانشناسان و جامعه‌شناسان هیچ اخلاق و فضیلتی را به اندازه‌ی صداقت خوب و پسندیده و هیچ رذیلتی را به اندازه دروغ برای افراد و جامعه خطرناک و زیان‌بار نمی‌شمارند. (سباعی،مصطفی، ۱۳۸۳، ص۷۳ )

ضرب المثل معروفی می گوید: دروغ گو کم حافظه است، و تجربیات نشان می دهد که دروغ بودن یک سخن را برای مدت طولانی نمی توان پنهان داشت اگر مسأله بی اهمیتی باشد ممکن است فراموش شود، ولی اگر مسأله مهمی باشد سرانجام واقعیت ها خود را نشان می دهد و راز دروغگو فاش ‍ می شود، نه به خاطر این که دروغگو حافظه ندارد، بلکه به خاطر این که دروغ چیزی نیست که آن را بتوان به حافظه سپرد زیرا یک حادثه که واقع می شود ارتباط زیادی به حوادث اطراف خود دارد و پیوندهای علت و معلول با حوادث قبل و بعد و لوازم غیرقابل اجتناب ، آن حادثه را با دیگر حوادث مربوط می سازد. کسی که حادثه ای را به دروغ می سازد مجبور است روابط ساختگی آن را با زمان و مکان و اشخاص و حوادث اطراف آن نیز بسازد، و از آنجا که این روابط حد و حسابی ندارد به فرض که چند مورد آن را درست کند و به خاطر بسپارد در بقیه وامی ماند. درست مانند داستان یوسف (ع) که برادرانش به دروغ گفتند او را گرگ خورد و پیراهن او را به خونی آغشته و برای پدر آوردند، اما فراموش کردند که پیراهن را از چندین جا پاره پاره کنند. سالم بودن پیراهن پرده از کار آنها برداشت و دروغشان را ظاهر کرد و ....

امروز بازپرسان آگاه به راحتی می توانند با سؤ ال های پی درپی مربوط به یک حادثه و لوازم و خصوصیات آن ، دروغ یا راست بودن یک ادعا را ثابت کنند و کمتر دروغ گویی می تواند خود را از چنگال آن ها رهایی ببخشد. آری دروغ گو نمی تواند حافظه داشته باشد و به هر حال سرانجام کارش رسوایی و بی آبرویی است .

ب ) انسان را به دروغ های دیگر، یا گناهان دیگر دعوت می کند، چرا که دروغ گو برای مخفی ساختن دروغش گاه مجبور می شود دروغ های زیاد دیگری بگوید یا دست به کارهای خطرناکی بزند.

ج) به شخص دروغگو امکان می دهد که به طور موقت پرده ای روی خلافکاری های خود بیندازد در حالی که اگر راست می گفت ناچار بود آن اعمال را ترک کند.

د) انسان را تدریجاً به صفوف منافقان ملحق می سازد زیرا دروغ خود شاخه ای از شاخه های نفاق است .

چرا که دروغگو خود را به چهره راست گویان در آورده و سخنش را به عنوان یک واقعیت القا می کند در حالی که درونش چیز دیگری می گوید این دوگانگی ظاهر و باطن تدریجاً به سایر اعمال و رفتار او سرایت می کند و از او منافقی تمام عیار می سازد.

در حدیثی از علی (ع) آمده است که فرمود:« الکذبُ یؤدّی الی النفاق» « دروغ انسان را به نفاق می کشاند.» ( نهج البلاغه ،کلمات قصار، کلمه ۳۸)

ح) اگر کسی شایستگی ها و لیاقت های فراوانی داشته باشد که بتوان از آن در پیش برد اهداف اجتماعی بهره گیری فراوان کرد ولی دروغگو باشد، کسی نمی تواند از آن شایستگی ها بهره بگیرد، چرا که انسان در برابر او در هر قدم مواجه با شک و تردید می شود. به همین دلیل در بعضی از روایات اسلامی دروغ گو با مُرده یکسان شمرده شده است می فرماید: « الکذّاب و المیّت سواء فانّ فضیلة الحیّ علی المیّت الثّقة به، فاذا لم یوثق بکلامه بطلت حیاته.»

« دروغگو با مُرده برابر است زیرا فضیلت زنده بر مُرده اعتمادی است که انسان به او دارد و هنگامی که به سخن کسی که (به خاطر دروغگو بودنش ) اعتمادی نباشد گویی زندگی او باطل شده است » .

ط) انسان با استفاده از ابزار دروغ می تواند کارهای زشت دیگری انجام دهد، حسود و کینه توز و بخیل هر کدام به وسیله دروغ می توانند حَسد یا کینه یا بخل خود را اعمال نمایند و همچنین در مورد بسیاری از گناهان دیگر، مثلا هنگامی که کسی از او تقاضای وام می کند به دروغ می گوید من خودم امروز برای زندگی وام گرفتم ، یا هنگامی که برای معرفی شخصی به او مراجعه می کنند به خاطر حَسد و کینه توزیش می گوید آن شخص آدم بی اعتباری است ، در حالی که در واقع مرد معتبری است .

ک) آن که در علوم و دانش ها ظاهر می گردد این است که اگر افراد محققی در یک یا چند مورد دروغ بگویند تمام تحقیقات و کتاب های علمی خود را بی اعتبار می کنند، و اگر این عمل شیوع پیدا کند اعتمادی بر تحقیقات و علوم دیگران باقی خواهند ماند و کاروان علم و دانش بشری متوقف می شود.

ی ) بدبینی یکی از زیان‏های اجتماعی دروغ است که دروغ گو، مورد سوءظن و بدبینی مردم قرار می‏گیرد، بلکه گاه کارش از این هم بالاتر می‏رود و بر اثر دروغ، مورد تنفر قرار خواهد گرفت.

وجود دروغ در جامعه در دراز مدت، موجب بی اعتمادی عمومی و سست شدن شیرازه وفاق اجتماعی خواهد شد: «هنگامی که دروغْ حاکم می گردد، اعتماد و اطمینان از میان می رود و شالوده اجتماع از هم می پاشد و سیر امور، مختل می گردد».( الدستور القرآنی و السنة النبویّة فی شئون الحیاة، محمّد عزه دَروَزه، ج۲، ص۳۶۵)

آثار زیانبار دیگری نیز وجود دارد که با دقت در زندگی دروغگویان می توان به آن پی برد.

اضافه بر این آثار که جنبه اجتماعی دارد، پیامدهای سوء معنوی نیز بر دروغ مترتب می شود که در روایات اسلامی به آن اشاره شده است . از جمله این که :

الف) فرشتگان از انسان دور می شوند همان گونه که قبلاً در حدیثی از امام رضا (ع) خواندیم : «اذا کذب العبد کذبة تباعد الملک منه مسیرة میل من نتن ماجاءبه» « هنگامی که انسان دروغی بگوید فرشته از او دور می شود به اندازه یک میل به خاطر بوی بدی که از عمل او برمی خیزد.» ( شرح غررالحکم، ج۱، ص۳۱۰)

دیگر این که دروغ انسان را از نماز شب محروم می سازد، در حدیثی از امام صادق(ع) می خوانیم

«انّ الرّجل لیکذب الکذبة فیحرم بها صلاة اللیل ، فاذا حرم صلاة اللیل حرم بها الرّزق» « گاه انسان دروغی می گوید و از نماز شب محروم می شود، و هنگامی که از نماز شب محروم می شود از روزی (وسیع ) محروم می گردد.» (نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۶، ص ۳۵۷)

ب) دیگر این که دروغ گفتن باعث عدم قبولی بعضی از عبادات می شود همان گونه که درباره روزه داران آمده است در حدیثی از امام صادق (ع) می خوانیم که فرمود:

« فاذا صمتم فاحفظلوا السنتکم عن الکذب و غضّوا ابصارکم ؛ هنگامی که روزه می گیرید زبان را از دروغ حفظ کنید، و چشمان خود را (از نگاه گناه آلود) فروگیرید.» ( بحارالانوار،ج ۶۹،ص ۲۶۰)

این حدیث دلیل بر آن است که این گونه اعمال از ارزش روزه می کاهد.

ج ) دیگر این که دروغ گفتن گاه سبب می شود که برکات الهی از انسان قطع گردد، چنان که در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا (ع) می خوانیم : «اذا کذب الولاة حُبس المطر» «هنگامی که زمامداران دروغ بگویند باران قطع می شود».( وسائل الشیعه،ج ۷،ص ۱۱۹، ح ۱۳)

بعضی از آثار دیگر برای دروغ در روایات آمده که هم ممکن است جنبه معنوی داشته باشد هم جنبه اجتماعی و ظاهری ، از مضمون روایات متعددی استفاده می شود که دروغ از روزی انسان کاسته و سبب فقر و تنگدستی می شود.

پیامبر (ص) فرمود: «الکذب ینقّص الرّزق » « دروغ روزی را کم می کند». (عراقی گوید: این حدیث را ابوالفتح ازدی در کتاب الاسماء المفرده از حدیث ناسخ حضرمی روایت کرده است؛ بحارالانوار،ج ۶۹،ص ۲۶۱)

در حدیثی از علی (ع) می خوانیم : «اعتیاد الکذب یورث الفقر» « عادت کردن به دروغ گویی سبب فقر و تنگدستی است » .( مسندالامام الرضا (ع) ،ج۱،ص ۲۸۰)

این کاهش رزق ممکن است از آثار زیانبار معنوی دروغ باشد، و یا از آثار ظاهری و اجتماعی ، چرا که دروغگو اعتماد را از دست می دهد و با از دست دادن اعتماد عمومی فعالیت اقتصادی او محدود می شود، و همین امر سبب نقصان رزق و روزی می شود.

● نفاق نتیجه ی دروغ

راستگویی یعنی هماهنگی زبان و دل، و بنا بر این دروغ ناهماهنگی این دو است، و نفاق نیز چیزی جز تفاوت ظاهر و باطن نیست.

در آیه ۷۷ سوره توبه خداوند فرموده که : فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِی قُلُوبِهِمْ إِلی‏ یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ بِما أَخْلَفُوا اللَّهَ ما وَعَدُوهُ وَ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ »

« در نتیجه به سزای آنکه با خدا خلف وعده کردند و از آن روی که دروغ می‏گفتند در دلهایشان تا روزی که او را دیدار می‏کنند پیامدهای نفاق را باقی گذارد»

دروغگو، به نوعی، شخصی منافق است و اساساً ارتباط تنگاتنگی میان دروغ و دورویی است. دو رویی و دروغ بیانگر آن است که میان ظاهر و باطن فرد سازگاری و تناسب نیست و عدم تطابق به عنوان مؤلفه اصلی نفاق و کذب می باشد. دورویی و دروغگویی از این نظر یکسان هستند.

در دروغگویی شخص برای بازسازی و توجیه رفتارها و کردارهایش تلاش می کند و می کوشد تا شخصیت کاذبی را به جامعه نشان دهد که عامل وادارکننده شخص به دروغگویی می تواند ترس از قدرت دیگری و یا دست یابی به منفعت و یا مصلحتی باشد اما در نفاق عامل اصلی و هدفی که موجب می شود تا به نفاق گرایش یابد ترس از قدرت است که می تواند وی را از منفعتی محروم کند و یا فشاری بر او وارد سازد و او را وادار به امری کند که با باورها و اعتقادات وی سازگار نیست. از این رو می توان گفت نسبت میان دروغگویی و نفاق، عموم و خصوص مطلق است.

● ناسازگاری دروغ با ایمان

در فرهنگ دین اسلام اصلا دروغ و ایمان دشمن همدیگرند و مطلقاً نمی توانند با هم جمع شوند. این واقعیت نه تنها در قرآن بلکه در احادیث نیز ثابت می شود .

در حدیثی دیگر از رسول گرامی (ص) می‏خوانیم: « سئل رسول اللَّه (ص) یکون المؤمن جبانا؟ قال نعم، قیل و یکون بخیلا؟ قال نعم، قیل یکون کذابا؟ قال لا!» (أخرجه الموطأ (۲ / ۹۹۰ مرسلاً فی الکلام ، باب ما جاء فی الصدق والکذب ، قال أبو عمر بن عبد البر :لا أحفظه مسنداً من وجه ثابت وهو حدیث حسن مرسل . أقول: وقد روی بمعناه مرفوعاً وموقوفاً ، والموقوف أشبه ، وهو موقوف فی حکم المرفوع ،و انظر« الترغیب والترهیب » ۴ / ۲۸ ؛ أخرجه مالک فی الموطأ (۴/۵۲۶) مع شرح الزرقانی (۱۹۲۸) عن صفوان بن سلیم ، فذکره.)

« از پیامبر پرسیدند آیا انسان با ایمان ممکن است (گاهی) ترسو باشد فرمود: آری، باز پرسیدند آیا ممکن است (احیانا) بخیل باشد فرمود: آری، پرسیدند آیا ممکن است کذاب و دروغگو باشد؟ فرمود نه! »

چرا که دروغ از نشانه‏های نفاق است و نفاق با ایمان سازگار نیست .

یعنی هرچقدر که شخص از دروغ بیشتر فاصله بگیرد به طور طبیعی فاصله اش با مراتب عالی ایمان کمتر می شود و هرچقدر در طول شبانه روز و هفته و ماه و سالش دروغ های بیشتری بگوید در هر کدام از قالب ها و از هر کدام از انواعی که پیش از این برشمردیم به همان اندازه از ایمان دور نشده و بهره اش کم می گردد. تعبیر بسیار والایی از حضرت علی (ع) نقل شده که موضوع را به مراتب جدی تر از آنچه گفتیم به تصویر می کشد. ایشان می فرمایند: «یدعی بزعمِه أنْ یرجوَ الله کذب و العظیم، لا تیسین رجاءوه فی عمله»

« به گمان خویش ادعا می کند که به خداوند امیدوار است سوگند به خدای بزرگ دروغ می گوید چگونه است حال او که امیدش به خدا در کردارش نمایان نیست. »

و نیز به همین دلیل این سخن از علی (ع) نقل شده است:

«لا یجد العبد طعم الایمان حتی یترک الکذب هزله وجده»(اصول کافی، باب دروغ،ج۵،ص ۲۹۱)

« بنده ای مزه ایمان را نچشد تا دروغ را وانهد چه شوخی باشد و چه جدی.»

● موارد وجوب یا تجویز دروغ

دروغ از کارهای زشت و ناپسند و عادت به آن از رذایل اخلاق و گناه کبیره و حتی در تمامی ادیان الهی حرام است و تا ضرورت و مصلحت مهمی در میان نباشد، دروغ جایز نیست، اما اگر به دست آوردن مصلحت مهمی متوقف بر دروغ باشد، و با راستگوئی نتوان به آن رسید، حرمتش بر طرف می شود . اگر تحصیل این مصلحت واجب باشد، مانند نجات مسلمانی از قتل و اسارت، یا حفظ آبرو یا مال محترم او،

مسئله دروغ مصلحت آمیز در فقه اسلامی مذکورست ویا به تعبیر معروف از سعدی شیرین سخن:: دروغ مصلحت آمیز به از راست فتنه‏انگیز !

حال این سؤال مطرح است که : «آیا دروغ مصلحت آمیز به از راست فتنه‏انگیز است ؟ » .

استاد مطهری (ره) در جواب چنین می گوید :« لازم است که فرق میان دروغ مصلحت آمیز و منفعت خیز روشن گردد. خیلی افراد دروغ منفعت خیز را با دروغ مصلحت آمیز اشتباه می‏کنند یا می‏خواهند اشتباه کنند. دروغ مصلحت آمیز یعنی دروغی که فلسفه خودش را از دست داده و فلسفه راستی پیدا کرده . یعنی دروغی که با آن، انسان حقیقتی را نجات می‏دهد. ولی دروغ منفعت خیز یعنی انسان دروغ می‏گوید که خودش سودی برده باشد. مسئله مصلحت با مسئله منفعت نباید اشتباه بشود. مصلحت، دایرمدار حقیقت است. مصلحت و حقیقت دو برادر هستند که از یکدیگر جدا نمی‏شوند. مصلحت یعنی رعایت حقیقت کردن نه رعایت سود خود کردن، که این منفعت است. افرادی دروغ می‏گویند، دروغی به منفعت خودشان. می‏گویید: چرا دروغ گفتی؟ می‏گوید: دروغ مصلحتی گفتم. برای اینکه شندر غاز بیشتر سود ببرد و می‏گوید: به مصلحت گفتم. این مصلحت نیست، دروغی است مثل همه دروغهای دیگر. پس نباید اشتباه کرد که: دروغ مصلحت آمیز غیر از دروغ منفعت خیز است.» (مجموعه آثارشهیدمطهری، ج‏۲۲، از صص ۳۵۳ الی ۳۵۶)

بنا بر این می توان موارد تجویز را به شرح زیر خلاصه وار بیان کرد :

الف) ضرورت

ناچاری و ضرورت، از موارد مهمی است که از دید فقیهان، دروغ گفتن را جایز می کند؛ البته مجاز شدن رفتار ممنوع به سبب ضرورت، فقط به دروغ اختصاص ندارد؛ برای نمونه آنجا که راه مداوای بیمار به استفاده از خوردنی ها یا آشامیدنی های حرام منحصر می شود، استفاده به میزان ضرورت جایز است. همچنین خوردن گوشت حیوان مرده که ذبح شرعی نشده باشد، حرام است، در حال ضرورت، و ترس از مردن به علت شدت گرسنگی و نبودن هیچ خوردنی دیگر، به مقدار لازم جایز شمرده شده است.

فقیهان می گویند:« ضرورت ها امور ممنوع را مجاز می سازد.» ( الضرورات تبیح المحظورات)

هر انسانی از این که به او دروغ گفته شود، ناخشنود می شود و احساس بیزاری می کند و این بهترین گواه است که: سرشت پاک بشری از این عمل تنفر داشته، از آن می پرهیزد. طبیعت و فطرت انسانی با دروغ ناسازگار بوده، در برابر این عمل نوعی مقاومت و بازدارندگی از خود نشان می دهد که از آن به عنوان «قبح عقلی» یاد می شود. شخصی که هنوز سلامت سرشت و پاکی نهاد دارد و عقلش در بند اوهام و خواسته های نفسانی نیست، از دروغگویی بیزار است. از این جهت دروغ مورد نکوهش و سرزنش شرع و عقل می باشد .

البته باید توجه داشت که اگر چه اضطرار، دروغ را مجاز، و حرمت آن را برطرف می کند، به معنای تغییر حقیقت ناپسند دروغ نیست؛ بلکه «قبح عقلی» دروغ همچنان پا بر جا است و برطرف نخواهد شد؛ اما آنجا که شرع و عقل، انسان را به یکی از دو رفتار «ناپسند» و «ناپسندتر» ناگزیر ببیند، بر لزوم به جای آوردن رفتار «ناپسند» حکم می کنند.

از رسول خدا (ص) نقل شده است: « ما من شی ء إلا و قد أحلَّهُ اللهُ لِمَن اضطر إلیه » « هیچ کاری نیست جز آنکه خداوند آن را برای کسی که ناچار شده باشد حلال کرده است. »

درباره دفع ضرر، احادیث زیادی آمده که انسان به خاطر جلوگیری از ضرر (مالی، جانی و عرضی) می تواند سوگند دروغ یاد کند. البته، مقصود از ضرر مالی آن گونه ضرری است که تحمل آن دشوار و حداقل مهم باشد و اما ضررهای ناچیز و کم اهمیت موجب جواز دروغ نمی شود و یا حداقل ترک دروغ در این مورد مستحب است.

نکته دیگر آن که جواز دروغ تا زمان بقای اضطرار باقی است و به محض رفع ضرورت، از بین می رود. همچنین حکم جواز، به اندازه برطرف کردن ضرورت است به این معنا که شخص با وجود ضرورت نمی تواند به هر میزان که خواست و توانست دروغ بگوید؛ زیرا ضرورت ها جواز عبور برای پا گذاشتن به وادی فساد نیستند؛ بنابراین به بهانه هر ضرری نمی توان دروغ گفت.

امیر مومنان علی (ع) می فرماید: « علامه الایمان ان توتر الصدق حیث یضرک علی الکذب حیث ینفعک.»(حر عاملی،وسائل الشیعه،ج ۱۲،ص ۲۵۵،ح ۱۶۲۳۹)

« از نشانه های ایمان راست گفتن در موردی است که راستی ضرر داشته باشد و ترک کردن دروغ است در جایی که منفعت داشته باشد. »

به عبارت دیگر ،تمام موارد را می توان در یک قاعده کلی خلاصه کرد و آن این که هدف های مهمتری به خطر بیفتد و برای دفع آن خطرات، توسل به دروغ ضرورت داشته باشد، و به تعبیر دیگر تمام این موارد مشمول قاعده اهم و مهم است مثلاً انسان در چنگال جمعی متعصب و بی منطق و بی رحم گرفتار می شوند و از مذهب او سؤال می کنند اگر حقیقت بگوید فورا خون او را می ریزند عقل و شرع در اینجا اجازه می دهند که انسان با پاسخ دروغین جان خود را از شر آنها نجات دهد.

یا در مواردی که اختلاف شدیدی در میان دو نفر بروز کرده و انسان می تواند با گفتن دروغی (مثلا فلان کس به تو علاقه زیاد دارد و بارها در پشت سر ذکر خیر شما را می گفت) صلح و صفا و آشتی در میان آن دو برقرار سازد و امثال این اهداف مهم، نه این که انسان به خاطر منافع شخصی و کارهای جزئی دروغ بگوید، و این استثنائات ضروری را دستاویزی برای دروغ گفتن سازد، و به بهانه استفاده از استثنائات دروغ برای هر موضوع جزئی دروغ بگوید. در واقع تجویز دروغ در این موارد مانند حلال بودن خوردن مردار (اکل میت) در موارد ضرورت است که باید به مقدار ضرورت و تنها در مواردی که راهی جز آن نیست اکتفا شود.

حضرت رضا (ع) می فرماید:

«ان الرجل لیصدق علی اخیه فیناله عنت من صدقه فیکون کذابا عندالله و ان الرجل لیکذب علی اخیه یرید به نفعه فیکون عندالله صادقا.»( همان،ح ۱۶۲۳۸)

«همانا شخصی در حق برادر مسلمانش سخن راستی بگوید که با این گفتار، او را گرفتار کند؛ پس نزد خدا از دروغگویان است و همانا اگر شخصی در حق برادر مسلمانش دروغی بگوید که با آن دروغ، از او دفع ضرر می کند؛ پس نزد خدا از راستگویان است. »

ب ) اصلاح میان مردم (اصلاح ذات البین)

هرگاه میان دو تن یا دو دسته، اختلافی باشد، باید کوشید که آن را برطرف ساخت. اسلام دوست می‏دارد که پیروانش در آسایش و یگانگی به سر برند و جنگ و ستیزی در میان آن‏ها نباشد. رفع اختلاف میان دو تن یا دو دسته به سود دو طرف و به سود جامعه می‏باشد؛ دروغ برای چنین مقصد مقدسی زیباست. چه قدر پسندیده است که کسی از دشمنی به سوی دشمنی خبر ببرد که دشمنی میان آن دو کاسته گردد، شاید کم‏کم دوست شوند و در آسایش و صمیمیت به سر برند.

از یکی از سخنان امام صادق(ع) استفاده می‏شود که دروغ در اصلاح اصلاً دروغ نیست، نه آن که دروغ می‏باشد و روا، شاید منظور حضرتش از این سخن، افاده تأکید باشد.

امام صادق (ع) فرمود: «(انّ اللَّه أحبّ الکذب فی الإصلاح ... و أبغض الکذب فی غیر الاصلاح): خداوند دروغ گفتن را در مورد اصلاح بین مردم دوست دارد و مبغوص ترین دروغها در امور غیر اصلاحی است»( میزان الحکمة، عنوان ۳۴۶۶،ح ۱۷۴۷۴).

از ایشان توضیحی درباره اصلاح میان مردم خواسته شد. در جواب چنین فرمود: درباره کسی سخنی می‏شنوی که اگر به او برسد، سخت ناراحت می‏شود. به او می‏گویی که از فلان درباره تو تعریف شنیدم که چنین گفت و چنان گفت. سخنی می‏گویی که درست بر خلاف آن چه شنیده‏ای باشد.

از این کلام زرین، نکته‏ای استفاده می‏شود و آن، این است که اصلاح، اختصاص به صورت اختلاف ندارد، بلکه مقصود از اصلاح، معنایی وسیع‏تر است و صورتی را می‏گیرد که میان دو تن هیچ گونه اختلافی نباشد، ولی یکی از آن دو، چیزی درباره دیگری بگوید که اگر به گوش او برسد، ایجاد شکرآبی کند؛ در این جا نیز اسلام اجازه می‏دهد که سخنی بر خلاف واقع گفته شود تا از پیدایش اختلاف جلوگیری کند.

در وصیت پیامبر(ص) به علی (ع)آمده است که : « ای علی خداوند دروغ مصلحت آمیز را دوست دارد و از راست فتنه انگیز بیزار است»( من لا یحضره الفقیه ج۴ ص۳۵۲ و وسائل الشیعه، ج۸،ص۲۶۵)

آن حضرت می‏فرماید: سخن بر سه گونه است: راست؛ دروغ؛ اصلاح میان مردم.

آری، دروغ هم در دفع اختلاف زیباست و هم در رفع آن.

رسول خدا(ص) نیز فرموده: «لا کذب علی مصلح» «کسی که می خواهد اصلاح دهد، دروغ ندارد.» (وافی،ج ۵،ص ۹۳۲)

دفع شر ظالم‏ یعنی: در صورتی که انسان برای ایجاد الفت و محبت و رفع کینه و کدورت دروغ بگوید و بدین وسیله میان آنها صلح و صفا و صمیمیت برقرار کند دروغ حرام نیست. مثلاً اگر دو نفر یا دو گروه با یکدیگر قهر باشند پیش یکی از آنها رفته و از قول دیگری بگوید که فلانی تعریف و تمجید شما را می کرد و از اینکه با شما قهر کرده اظهار ناراحتی می نمود و به نظر من او مایل است که با شما آشتی کند، و همچنین نزد آن دیگری رفته و از قول دوست اولی مشابه همین مطالب را بگوید، این گونه دروغها گذشته از اینکه حرام نیست، پسندیده نیز هست و رسول خدا (ص) و بزرگان دین آن را تحسین و بر آن تأکید کرده اند.

هر گاه عده ای از بشر با یکدیگر یک دل و یک جان شدند و هر یک نفع دیگری را نفع خود و ضرر دیگری را ضرر خود دانست و هر چه برای خود خواست برای دیگری هم خواست شکی نیست که هم حیات دنیوی ایشان به بهترین وجهی تأمین می شود و هم به سعادت جاودان اخروی و کمالات معنوی خواهند رسید زیرا اتحاد و اتصال قلوب برای خدا سبب تقویت آنها در برابر حملات و وسوسه های شیطانی است و گاه می شود که راه شیاطین بر قلوبشان به کلی مسدود می گردد.

ج ) خدعه و نیرنگ در جنگ

شک نیست که جنگ یک ضرورت دینی و اجتماعی است که به دلایل مختلف عقیدتی، سیاسی و اقتصادی و... بر ملتها و جوامع بشری تحمیل می گردد و معمولا برای خروج از این تحمیل و رهایی از این مخمصه و سرعت بخشیدن به شکست دشمن از وسایلی استفاده می شود که در مواقع عادی جایز نیست. یکی از این موارد مهم غافلگیری دشمن است که در این راستا عنصر خدعه و نیرنگ می تواند وسیله خوبی باشد. در وصایای رسول(ص) به علی(ع)آمده است: « ای علی سه چیز است که دروغ بر آنها نیکوست: خدعه و نیرنگ در جنگ – وعده به همسر و اصلاح میان مردم» ( بحارالانوار، ج۷۴،ص۱۵)

زیرا اگر بتوانیم با خدعه و فریب دشمن را غافلگیر کنیم و با یک حمله ضربتی و برق آسا به او یورش بریم می توانیم با کمترین تلفات دشمن را شکست دهیم. با توجه به این مقدمه می توان حدس زد که دین مقدس اسلام که با دروغ و خدعه و فریب شدیدا مخالف است چرا آن را در جنگ تجویز می کند. در وصایای رسول خدا (ص) به علی (ع) آمده است: «یا علی ثلاث یحسن فیهن الکذب: المکیدة فی الحرب وعدتک زوجتک و الإصلاح بین الناس» « یا علی سه چیز است که دروغ در آن نیکو است: خدعه و نیرنگ در جنگ، وعده به همسر، و اصلاح میان مردم. و از امام صادق (ع) روایت شده است: « کل کذب مسئول عنه یوما إلا کذبا فی ثلاثة: رجل کائد فی حربه فهو موضوع عنه و....: هر دروغی یک روز مورد بازخواست واقع می شود مگر در سه چیز: کسی که در جنگ با دشمن خدعه می کند و...

از ام کلثوم همسر امام علی (ع) روایت شده که پیامبر خدا (ص) فرمود: «کسی که میان دو نفر آشتی دهد که کذاب نیست، پس به قصد اصلاح سخن خیر بگوید یا بر سخن خیر چیزی بیفزاید». (رواه البخاری ۵ / ۲۲۰ فی الصلح ، باب لیس الکاذب الذی یصلح بین الناس ، ومسلم رقم (۲۶۰۵) فی البر والصلة ، باب تحریم الکذب وبیان المباح منه ، وأبو داود رقم (۴۹۲۱) فی الأدب ، باب فی إصلاح ذات البین ، والترمذی رقم (۱۹۳۹) فی البر والصلة ، باب ما جاء فی إصلاح ذات البین ..)

«اسماء» (اسماء بنت یزید: از زنان دلاور صدر اسلام.) دختر یزید گفت: «پیامبر (ص) فرمود:« هر دروغی برای پسر آدم نوشته می شود، مگر مردی که به قصد آشتی دادن دو نفر به آن دو دروغ بگوید». (أخرج الترمذی،رقم (۱۹۴۰) فی البر والصلة ، باب ما جاء فی إصلاح ذات البین ، وهو حدیث حسن یشهد له الذی بعده؛ هی عند أحمد فی « المسند ( ۶ / ۴۵۴ ) با افزودن در آن و اختلاف در لفظ روایت کرده است.)

از «ابوکاهل» روایت شده که گوید: «میان دو مرد از یاران پیامبر سخنی در گرفت تا آن جا که با یکدیگر برخورد و نزاع کردند. من به یکی از آن ها برخوردم و گفتم: چرا با فلانی خوب نیستی؟ شنیدم که تو را به نیکی می ستود و دیگری را دیدم و به او نیز همان سخن را گفتم تا آشتی کردند. آن گاه گفتم: خود را هلاک کردم آن ها را آشتی دادم. پیامبر (ص) آگاه شد و فرمود: ای ابو کاهل! میان مردم آشتی برقرار کن. (این حدیث را طبرانی روایت کرده و آن را صحیح ندانسته چنان که در المغنی آمده است.) یعنی اگر چه با سخن دروغ باشد مردم را آشتی بده».

از «نواس بن سمعان کلابی» روایت شده که گوید: «پیامبر خدا (ص) فرمود: « شما را نتیجه شده که می بینیم خود را همانند پروانه ها در آتش می افکنید، تمام دروغ ها ناگزیر در نامه عمل نوشته می شود مگر این که شخص در جنگ دروغ بگوید، چرا که نیرنگ است، یا میان دو نفر کینه باشد و شخصی میانشان آشتی دهد، یا به زنش سخن دروغی بگوید که او را خشنود سازد». (راه روشن، ج ۵، ص ۳۳۲ و ۳۳۳)

- دفع شر ظالمان: امام صادق (ع) فرمود: «(الکذب مذموم الاّ فی امرین: دفع شر الظلمة و اصلاح ذات البین):

« کذب بد است مگر در دو مورد: با دروغ شر ظالمی را از خود یا از دیگران دفع کند، یا با دروغ، بین دو نفر اصلاح ایجاد کند»( میزان الحکمة، عنوان ۳۴۶۶، حدیث ۱۷۴۷۶).

د) وعده به خانواده و همسر

اسلام خواهان پایداری کاخ سعادت زناشویی است و برای حفظ این کاخ که خوشبختی دو تن یا بیش‏تر در آن می‏باشد، وعده دادن دروغ را اجازه داده است. و از جمله مواردی است که در فرهنگ ما مجاز شمرده شده است

ملا احمد نراقی می نویسد: «هرگاه زن چیزی از شوهر بخواهد که قادر نباشد یا قادر باشد، اما بر او واجب نباشد،جایز است به او وعده دهد که می گیرم ; اگر چه قصد او گرفتن آن نباشد و نگیرد».

شوهر اگر بتواند تقاضای زن را انجام بدهد بهتر و اگر نتواند یا صلاح نداند، باز هم تلخی زندگی زن و شوهر را نخواست زن عواطفش لطیف است، نبایستی نومید گردد و شکرآبی میان دو همسر پیدا شود، پس این دروغ برای بشر سودمند است.

در دین مقدس اسلام نفقه(هزینه زندگی)زن و فرزند به عهده مرد است . البته نفقه به تناسب امکانات و در حدّ میانه روی است و بیش از آن لزومی ندارد ولی چون بسیاری از اوقات در اثر زیاده طلبی و چشم و هم چشمی تقاضای خانواده فراتر از امکانات مرد و بیش از حد کفایت است در چنین وضعی مرد بر سر دوراهی قرار می گیرد که یا باید با برخورد منفی و ردّ صریح در برابر خواسته های آنان موضع گیری کند و یا با برخورد امیدوار کننده و وعده های مصلحتی تا حدودی آنها را راضی و قانع نماید.

اما باید در نظر داشت که اگر سرپرست خانواده بخواهد هر روز به بهانه های پوچ و بی اساس به خانواده اش دروغ بگوید علاوه بر آنکه از نظر تربیتی آثار بدی در پی دارد حسّ اعتماد و اطمینان را در اعضای خانواده از بین برده و جایگاه رفیع پدر و سرپرست خانواده را متزلزل ساخته و آنرا در معرض سقوط قرار می دهد و در نتیجه اساس خانواده از بین می رود.

«عطاء بن یسار» گوید: «مردی به پیامبر (ص) عرض کرد: به خانواده ام می توانم دروغ بگویم؟ فرمود: خیری در دروغ نیست، گفت: به خانواده ام وعده دروغ می دهم؟ فرمود: بر تو باکی نیست». (این حدیث را مالک در الموطا، ج ۲، ص ۲۵۴ از صفوان بن سلیم روایت کرده است.)

شایسته است که در مورد حالت اخیر یعنی دروغ گفتن به خاطر رضایت همسر توضیح بیشتری داده شود. بسیاری از آدم‌های باوقار و شخصیت بر این باورندکه، گفتن سخنان لطیف و مهربانه با همسر، با تقوا و پرهیزکاری سازگاری ندارد، هرچند چنان سخنانی یکی از اسباب تقویت روابط زناشویی باشد و هرچند از روی مجامله انجام بگیرد. غربی‌ها برای آن نوع از شوخی و نوازش ظاهری همسر اصطلاح «گریس‌کاری چرخ‌ها» را به کار برده‌اند.

ولی باید دانست با توجه به اینکه سه موضوع جنگ و اصلاح و وعده به همسر در احادیث با هم آورده شده، می فهمیم که وعده دروغ بدون قید و شرط تجویز نشده است. زیرا دروغ در دو مورد دیگر (جنگ و اصلاح) به منظور حفظ مصلحت مهمی است که ترک آن مفسده بزرگی را در پی دارد، چون در جنگ مسئله پیروزی و شکست مطرح است که به آسانی نمی توان از آن گذشت و همچنین مسئله اصلاح میان مؤمنان از مسائل با اهمیت اجتماعی و اخلاقی است که در مکتب اسلام به آن اهتمام فراوان ابراز شده است تا جایی که بیش از سه روز ادامه قهر را میان برادران ایمانی جایز ندانسته و آنها را موظف کرده است که حد اکثر توان خویش را در اصلاح و ائتلاف به کار برند. بنابر این، با بودن امکانات مالی، در هر موضوع جزئی نمی توان به خانواده دروغ گفت و اگر سر پرست خانواده بخواهد هر روز به بهانه های پوچ و بی اساس به خانواده اش دروغ بگوید علاوه بر آنکه از نظر تربیتی آثار بدی در پی دارد حس اعتماد و اطمینان را در اعضای خانواده از بین می برد و جایگاه رفیع پدر و سرپرست خانواده را متزلزل ساخته و آن را در معرض سقوط قرار می دهد و در نتیجه اساس خانواده را نابود می کند.

چنانچه گفته شد ؛اسلام در چهار مورد به خصوص که با مصلحت و امنیت جامعه و مصونیت خانواده پیوندی نزدیک دارد، سخن گفتن خلاف واقع را اجازه می‌دهد :

۱) به خاطر نجات جان انسانی بی‌گناه.

۲) با دشمنان در حال جنگ و رویارویی.

۳) برای ایجاد مصالحه در میان مردم.

۴) برای جلب محبت و رضایت همسر.

این همان حدیثی است که رسول خدا (ص) در آن می‌فرماید :

«کل الکذب یکتب علی أن آدم لا محاله، الا أن یکذب الرجل فی الحرب، فان الحرب خدعه، او یکون بین رجلین شحناء فیصلح بینهما، او یحدث امرأته یرضیها». (رواه طبرانی )

«بدون شک همه نوع دروغگویی در نامه اعمال انسان‌ها نوشته می‌شوند، به غیر از دروغ در جنگ، زیرا جنگ برپایه‌ی فریب و غافلگیری است، یا دروغی که برای اصلاح میان دو نفر که با هم دشمنی دارند، باشد یا این که مردی برای جلب رضایت همسرش چنان کند».

ی ) تـــــــوریة

توریه در لغت به معنای «پنهان کردن پوشانیدن و افشا نکردن راز» است (فراهیدی ابن منظور فیروزآبادی ذیل «وری»)

لفظی که دارای دو معنا باشد: یکی ظاهر و دیگر خلاف ظاهر و گوینده، معنای خلاف ظاهر را اراده کند،«توریه» نامند، هر چند مخاطب، به معنای مقصود پی نبرد و تنها معنای ظاهر لفظ را دریابد.

توریه بر وزن « توصیه » که گاهی از آن تعبیر به «معاریض» نیز می شود این است که انسان سخنی بگوید که با طنش مطلب حقی باشد ، ولی طرف مقابل از ظاهر آن چیز دیگری مستفاد کند و این مخصوص مواردی است که انسان در تنگنا قرار بگیرد که می خواهد دروغ نگوید ودرعین حال ، حفظ ظاهرنیزداشته باشد.

و دراصطلاح متون دینی و فقها توریه آن است که متکلم از سخن خود معنایی را جز آنچه مخاطب می فهمد (یعنی معنایی خلاف ظاهر) اراده کند (فیومی طریحی ذیل «وری » جرجانی ص ۹۷ سیوطی ج ۲ ص ۸۳).

به تعبیر منابع ادبی و علوم قرآنی توریه که از محسنات معنوی سخن به شمار می رود آن است که گوینده لفظی را که دو معنای نزدیک و دور (قریب و بعید) دارد به کار برد و به اتکای قرینه ای پنهان معنای دور را اراده کند حال آنکه مخاطب به معنای نزدیک التفات بیابد. (کنایه)

در متون حدیثی و فقهی به ویژه فقه اهل سنت کاربرد واژه « معراض» یا «معاریض » به جای توریه برگرفته از حدیث منسوب به پیامبر اکرم : «ان فی المعاریض لمندوحة عن الکذب » (بیهقی ج ۱۰ ص ۱۹۹ ابن حجر عسقلانی ج ۱۰ ص ۵۹۴)

هم رایج است و گاه تعابیری دیگر مانند «تأویل » (ابن قدامه ج ۱۱ ص ۲۴۲ ۲۴۵ علامه حلی ۱۴۱۳ـ۱۴۱۹ ج ۳ ص ۲۸۲) و «تعریض » (ابن قیم جوزیه ج ۳ ص ۲۳۵ نراقی ج ۲ ص ۳۲۳ـ ۳۲۵) به کار رفته است و درباره معنای اصلی واژه «تعریض » و تفاوت آن با « توریه » در کتاب عسکری بحث شده است .(عسکری صص ۱۲۷ـ ۱۲۸) .

در سیره نبوی در مورد پرهیز از دروغ به وسیله تعریض و کلی گویی چنین نقل شده است :

در سفر هجرت ابوبکر(رض) با حضرت رسول اکرم (ص) همراه بود، مشرکین مکه جهت دستگیری آن حضرت (ص) اطراف مکه را محاصره کرده بودند وبرای دستگیری پیامبر خدا صد شتر به عنوان جایزه وپاداش تعیین نمودند.در این اثنا مردی حضرت ابوبکر( رض) را دید که با پیامبر از آن جا عبور می کند.آن شخص ابوبکر صدیق را می شناخت اما رسول اکرم (ص) را قبلاً ندیده بود،پرسید همراه شما کیست؟در این لحظه ابوبکر با خود اندیشید،اگرراست بگوید جان پیامبر خدا در خطر خواهد بود واگر چنین نگوید،دروغ گفته است !اما خداوند درچنین شرایطی بندگان صالح خود را راهنمایی می کند.حضرت ابوبکر‹ رض› بلافاصله گفت :«هذا الرجل یهدینیی السبیل»این راهنمای من در مسیر است.

منظور ابوبکر(رض) از سبیل راه دین وراه بهشت بود اما آن مرد گمان کرد که راهنمای او در راه ظاهری است،در چنین حالتی نیز ابوبکر صدیق(رض) از دروغ دوری می کند.

مشهور در میان فقهای ما این است که در مواردی که دروغ به خاطر ضرورتی تجویز می شود از توریه باید استفاده کرد و تا توریه ممکن است نباید دروغ صریح گفت.

آنچه در اینجا کاملا حایز اهمیت است این است که روشن شود آیا توریه داخل در ادله کذب می باشد؟

به طور کلی سه قول دیده می شود :

گروهی معتقدند توریه اصلا دروغ نیست و لذا گفته اند باید در موارد ضرورت چنان سخن بگوید که از دروغ خارج گردد.

گروه دوم توریه را داخل در کذب می دانند.

گروه سوم می گویند توریه مصداق کذب است ولی میزان قبح و فساد آن از کذب معمولی کمتر است.

ولی حق این است در اینجا باید تفصیلی باید داده شود و به عنوان یک ضابطه کلی گفت : هر گاه لفظ از نظر مفهوم لغوی و عرفی قابلیت دو معنا دارد ولی ذهنیات مخاطب آن را بر معنی خاصی تطبیق می کند در حالی که گوینده اراده معنی دیگری را دارد این چنین توریه ای دروغ نیست مثل اینکه لفظ مشترک را به کار برند ذهن شنونده متوجه یک معنی شود در حالی که گوینده نظرش معنی دیگری باشد.

مثلاً: در حالات سعید ابن جبیر آمده است که حجاج بن یوسف از او پرسید نظر تو درباره من چگونه است گفت به عقیده من تو «عادل» هستی ، اطرافیان شاد شدند حجاج گفت : « او با این سخن حکم کفر مرا صادر کرد زیرا یک معنای عادل عدول کردن از حق به باطل است . اما اگر لفظ از نظر مفهوم لغوی و عرفی تنها یک معنی دارد و گوینده آن را رها می کند و به سوی معنای مجاز می رود بی آنکه قرینه مجاز را ذکر کند این چنین توریه ای بدون شک حرام است و ممکن است با این تفصیل میان نظرات مختلف فقها جمع کرد .

در منابع فقهی ، توریه به عنوان یکی از راههای نجات از دروغگویی و سوگند دروغ ، در ابواب گوناگون مطرح شده است . این نکته مبتنی بر این نظر است که توریه با کذب تفاوت ماهوی دارد و موضوعاً از آن خارج است . نظر مشهور در فقه اسلامی نیز همین است که توریه اصولاً مصداق دروغ نیست ، زیرا سخنی را می توان کذب دانست که مقصود متکلم از آن با واقعیت منطبق نباشد و توریه چنین نیست ( رجوع کنید به انصاری ،ص۵۰؛ اصفهانی ،ج ۲،صص۳۱ـ۳۲؛ توحیدی ،ج ۱،ص ۳۹۵ـ ۳۹۸).

مواردی چند از کاربرد یا تجویز توریه، در سیره پیامبر اکرم (ص) نقل شده است ، از جمله گفته اند که آن حضرت هنگامی که آهنگ سفر یا جهاد داشت ، با توریه قصد خود را پنهان می کرد تا دشمنان از آن آگاه نشوند ( رجوع به: ابن اثیر،ج ۴،ص ۱۶۰؛ ابن حجر عسقلانی،ج ۸، ص ۱۱۷)

اینجاست که روشن می شود در مواردی که به خاطر ضرورت های مهمی دروغ گفتن جایز است، اگر انسان بتواند توریه کند باید به آن متوسل شود و از دروغ بپرهیزد، بنابراین دروغ گفتن تنها در ضرورتی مجاز است که راه توریه بسته باشد، و به اصطلاح علمی مندوحه ای در کار نباشد.

● راهکارهای عملی برای علاج دروغ

۱) قبل از هر چیز باید انسان‏های اهل دروغ‏ را به عواقب دردناک و آثار سوء معنوی و مادی و فردی و اجتماعی این رذیله زشت متوجه ساخت و با تدبیر و تفکر در آیات قرآن مجید و سخنان پیشوایان بزرگ دین (ع) می‏توان فهمید که منافع فرضی و خیالی دروغ هرگز نمی‏تواند با آن همه مفاسد برابری نماید.

۲) یکی دیگر از مؤثرترین طرق درمان دروغ، پرورش شخصیت در افراد است؛

زیرا یکی از عوامل مهم روانی دروغ، احساس حقارت و کمبود شخصیت است و در حقیقت دروغ گفتن یک نوع عکس‏العمل برای جبران این موضوع است. اگر مبتلایان به دروغ احساس کنند صاحب نیروها و استعدادهایی در درون خود هستند که با پرورش آن‏ها می‏توانند ارزش و شخصیت خود را بالا ببرند، نیازی به توسل به دروغ برای ایجاد شخصیت قلابی در خود نمی‏بینند. به علاوه این که انسان باید بداند که ارزش اجتماعی انسان راستگو که با این فضیلت اخلاقی توانسته است جلب «اطمینان عمومی» را بکند مافوق تمام ارزش‏ها است.

۳) کوشش برای تقویت پایه‏های ایمان به خدا در دل مبتلایان به دروغ و توجه دادن آن‏ها به این حقیقت که قدرت خدا مافوق تمام قدرت‏ها است و قادر بر حل تمام مشکلاتی است که افراد ضعیف الایمان به خاطر آن به دروغ پناه می‏برند. «راست گویان» تکیه‏گاهشان در برابر حوادث گوناگون، خدا است و افراد دروغگو در این موارد تنها هستند.

۴) باید انگیزه‏های دروغ و ریشه‏های این انحراف اخلاقی از قبیل طمع، ترس، خودخواهی، حب و بغض‏های افراطی و امثال آن را در افراد خشکانید تا این رذیله خطرناک زمینه مساعد برای نشو و نمای خود در وجود انسان پیدا نکند.

۵) باید محیط های تربیتی و معاشرتی مبتلایان را از وجود افراد دروغ گو پاک کرد تا تدریجاً طبق اصل تأثیر پذیری، محیط وجود آن‏ها از این رذیله ( دروغ گویی) پاک گردد. درمان از طریق علمی , با مطالعه ی آیات، احادیث و کتب اخلاقی که در زمینه ی مذمت دروغ نگاشته شده , حاصل می شود . وقتی انسان به محرومیتها و خسارات ناشی از این صفت می اندیشد , می تواند با سعی و تلاش و تمرین این صفت زشت را از خود دور کند . یاد آوری مداوم پیامدهای دروغ ، محرومیت از هدایت الهی , ناتوانی از چشیدن طعم ایمان , قرار گرفتن در زمره ی کفار و منافقان , سقوط در آتش جهنم و .. انسان دروغگو را در درمان , کمک می کند .

۶) شیوه ی دیگر در درمان عملی دروغ آن است که از معاشرت با دوستان دروغگو بپرهیزد ؛ چرا که بسیاری از زشتیها در اثر رفت و آمد و همنشینی با انسانهای ناصالح پدید می آید و به عکس , بسیاری از زیبائی های اخلاقی هم در همنشینی با خوبان و صالحان بنا به آیه (کونوا مع الصادقین) پدیدار می شود .

و درنهایت راه دیگر , قرار دادن تنبیه شرعی در صورت دروغ گفتن است . برای مثال : می توانید با هر بار دروغ گفتن مبلغی را به عنوان صدقه کنار بگذارید و یا فردای آن روز را روزه بگیرید .

آنچه در حسن ختام این نوشتار می توان گفت ، این است که :

«کذب و دروغ» رذیله ای بسیار خطرناک است که باید با « صدق و راستی» به نفی و طرد آن پرداخت و باید مانع گسترش این زهر در روح و جان خود شد .

زیرا در نظام اخلاقی اسلام یکی از روش های مقابله با رذایل اخلاقی این است که «عمل به ضد» شود به این ترتیب که در برابر هر صفت مذموم و نکوهیده صفت ممدوح و پسندیده ای که در مقابل آن قرار دارد تقویت شود و هر انسان مراقب و در تلاش برای خودسازی سعی وافر مبذول دارد که پیوسته در برابر هر کنش ناصواب و زشت واکنش سالم و زیبا نشان دهد. یعنی در برابر تکبر تواضع ورزد در مقابل ریا به اخلاص روی آورد و در مقابل حسدورزی نسبت به بندگان خدا به خیرخواهی درباره آنها متمایل گردد. این نوع عملکرد را ـ که علمای اخلاق بر آن اصرار دارند ـ می توان روش «پادزهر» در برابر « زهر» نامید و به این ترتیب با « فضایل اخلاقی» به مقابله با «رذایل اخلاقی» پرداخت.

در مقابل زهر کذب و دروغ پادزهر صدق و راستی قرار دارد که وارد روح و جان می شود و همچون سربازی نیرومند و مدافعی فداکار به مبارزه با زهر کذب و دروغ می پردازد و اثرات خطرناک آن را خنثی می نماید و سلامت روحی انسان را تامین می کند.

فردی که زبان به صداقت و راستگویی می گشاید با موفقیت کامل از گردنه های سخت معاصی و گناهان عبور می کند و در دام هایی که بر سر راه هر انسانی گسترده شده می گذرد و به ساحل امن نجات و رستگاری می رسد. چنین کسی در اثر مجاهده با نفس و مراقبت های مکرر از خویش همه وسوسه ها و تحریک ها برای گرایش به کذب و آلوده کردن زبان به دروغ را طرد و نفی می نماید و جایگاه رفیع انسانی و شخصیت والای معنوی خود را بالاتر از آن می یابد که در دامگاه دروغ گرفتار شود و به این رذیله اخلاقی انس و الفت گیرد.

این نوشتار را با ابیاتی از شیخ سعدی به پایان می بریم :

کسی را که ناراستی گشت کار کجا روز محشر شود رستگار

کسی را که گرددزبان دروغ چراغ دلش را نباشد فروغ

‹ بوستان،خاتمه باب دهم›

وآخر دعوانا أن الحمد لله ربّ العالمین

● خلاصه نتیجه گیری :

با تکه های بزرگ جوجه آغشته به کره ، آناناس ،‌فلفل قرمز ، و دیگر سبزیجات می توانید این غذای سنتی چینی را برای اعضای خانواده تان تهیه کنید. سس این غذا ترش و شیرین است. توصیه می کنم برای این غذا یک دسر یا نوشیدنی چینی نیز تهیه کنید.

▪ دروغ از بدترین معایب، زشت ترین گناهان و منشأ بسیاری از مفاسد است و بالطبع از کارهای زشت و ناپسند و عادت به آن از رذایل اخلاقی و از گناهان کبیره است وتا ضرورت و مصلحت مهمی در میان نباشد ، دروغ گفتن جایز نمی باشد.

با تکه های بزرگ جوجه آغشته به کره ، آناناس ،‌فلفل قرمز ، و دیگر سبزیجات می توانید این غذای سنتی چینی را برای اعضای خانواده تان تهیه کنید. سس این غذا ترش و شیرین است. توصیه می کنم برای این غذا یک دسر یا نوشیدنی چینی نیز تهیه کنید.

▪ علت اصلی دروغ ، عقده حقارت و خود کم بینی انسان دروغگو است و این یکی از نکات روانی است که به عنوان روانشناسی اخلاقی در احادیث نبوی و پیشوایان دین به آن اشاره شده است.

▪ گاه سرچشمه دروغ ترس از فقر، پراکنده شدن مردم ازدور او، از دست دادن موقعیت و مقام و زمانی نیز به خاطر علاقه شدید به مال و جاه و مقام و ...است که شخص از این وسیله نامشروع برای تامین مقصود خود کمک می گیرد.

▪ دروغ از آفات زبان و خراب کننده ایمان است. دروغ در دنیا و آخرت انسان را از رحمت الهی محروم و در میان مردم بی اعتبار می‏کند. دروغ اعتماد عمومی را سلب و جامعه را به بیماری نفاق دچار می‏سازد .

▪ دروغ به عنوان نابهنجاری گفتاری، هم به صورت موردی و هم به صورت تداوم عامل مهمی در خروج انسان از تعادل شخصیتی است. انسان متعادل برای این که دچار بیماری نفاق و فقدان سلامت شخصیتی نشود باید از دروغ موردی نیز پرهیز کند.

▪ می توان گفت که: توریه هرگز دروغ نیست، چرا که نیّت گوینده سخن راستی بوده و عبارات او نیز تاب آن معنی را داشته است هر چند شنونده به خاطر ذهنیت خودش چیز دیگری را از آن فهمیده و معلوم است اشتباه شنونده در فهم معنی کلام ارتباطی به گوینده ندارد.

▪ در منابع فقهی توریه به عنوان یکی از راههای نجات از دروغگویی و سوگند دروغ در ابواب گوناگون مطرح شده است . این نکته مبتنی بر این نظر است که توریه با کذب تفاوت ماهوی دارد و موضوعا از آن خارج است .

▪ به طور کلی هر جا که دروغی گفته شود که منظور از آن دفع شر و زیانی از مسلمانی باشد، دروغ، زیبا و پسندیده می‏شود؛ این دروغ کلید گناهان نخواهد بود، بلکه کلید نیکوکاری و خدمت به خلق می‏باشد. البته این گونه دروغ وقتی زیباست که راست گویی ممکن نباشد، در این صورت است که گاهی دروغ حرام، واجب می‏شود و راست، حرام می‏گردد.

▪ در صورتی که انسان برای ایجاد الفت و محبت و رفع کینه و کدورت دروغ بگوید و بدین وسیله میان آنها صلح و صفا و صمیمیت برقرار کند که در این موارد دروغ حرام نیست.

حمزه خان بیگی

منابع و مــــآخـــــذ

• الإمام البخاری، أبی عبد الله، محمد بن إسماعیل. صحیح البخاری مع فتح الباری. دار المعرفة، بیروت.

• الإمام البخاری، الأدب المفرد،تحقیق فضل الله الجیلانی، ومحب الدین الخطیب، الکتابخانه السلفیه قاهره، چاپ سوم ۱۴۰۷ ه.

• الإمام أبی الحسین، مسلم بن الحجاج القشیری. صحیح مسلم،حققه ورقم أحادیثه: عبد الباقی، محمد فؤاد. ۲۰۰۵م ـ دار إحیاء التراث العربی.

• الزرقانی ، محمد بن عبدالباقی ، شرح الزرقانی علی الموطأ، دارالفکر، بیروت، چاپ اول ۱۴۱۶ ه- ۱۹۹۶ م.

• آمدی تمیمی،عبدالواحد، غرالحکم ودررالکلم، به تحقیق میر جلال الدین محدّث،تهران؛انتشارات دانشگاه تهران ،۱۳۶۰ ش ، چاپ سوم.

• ابن ابی الحدید ، شرح نهج البلاغه ، با تحقیق محمد ابولفضل ابراهیم ، قم ؛دارالکتب العلمیه ،۱۳۷۹ ق.

• آلوسی بغدادی ، محمودی ، روح المعانی ، بیروت ، دارالفکر ، ۱۴۲۴ ق، چاپ اول ،ج۷.

• النووی، یحیی بن شرف: «روضة المتقین: شرح ریاض الصالحین»، تحقیق عبد القادر عرفان، بیروت، دارالفکر،۱۴۱۷ ق.

• آیت الله مجتبی تهرانی ،اخلاق الهی، ، ، .

• بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین: «شعب الایمان»، تحقیق محمد سعید بسیونی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.

• بیهقی، احمد بن حسین بن علی: «السنن الکبری»، بیروت، دار المعرفة.

• حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشعیه الی تحصیل مسائل الشریعه،تحقیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت؛احیاء الترات العربی،۱۴۰۲ ق ، چاپ پنجم.

• دهخدا، علی اکبر،لغت نامه، زیر نظردکتر محمد معین و دکتر سید جعفر شهیدی تهران، انتشارات دانشگاه تهران،۱۳۷۳ ش،چاپ اول ازدوره جدید ۱

• راغب اصفهانی، حسین بن محمد: «الذریعة الی مکارم الشریعة»، تحقیق ابوالیزید العجمی، قم، شریف رضی،۱۳۷۳.

• راغب اصفهانی ، حسین ، مفردات الفاظ القران ، بیروت و دمشق ؛ دارالسامیه و دارالقلم ۱۴۱۶ ق، چاپ اول

• ری شهری ، محمد ، میزان الحکمه ، باترجمه فارسی حمید رضا شیخی ، قم ؛ دارالحدیث ، ۱۳۷۷ ش ،چاپ اول.

• سباعی، مصطفی، آداب اخلاق اسلامی ،تهران ، نشر احسان،۱۳۸۳ ش، چاپ اول .

• سنن أبی داود، أبی داود سلیمان بن الأشعث السجستانی، تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید، نشر و تصویر دارالکتب العلمیه، بیروت، بدون تاریخ.

• سنن الترمذی، أبی عیسی محمد بن عیسی بن سوره، تحقیق أحمد محمد شاکر، و محمد فؤاد عبدالباقی، و إبراهیم عطوه عوض، چاپ مصطفی الحلبی قاهره، ۱۳۸۵ هنشر و تصویر دارالحدیث.

• شهید اول، محمد بن مکی عاملی، الدره الباهره، به تحقیق داود صابری،مشهد؛موسسه چاپ و نشرآستان قدس رضوی ، ۱۳۶۵ ش.

• صدر، سید رضا: «دروغ»، تحقیق سیدباقر خسروشاهی، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۸.

• صدوق، محمد بن علی،من لا یحضره الفقیه، تصحیح سید حسن خرسان،بیروت، دارالاضواء،۱۴۰۵ق .

• عسقلانی، ابن حجر: «فتح الباری بشرح صحیح البخاری»، تحقیق محب الدین خطیب، دارالادیان للتراث.

• فولادوند،محمد مهدی، (ترجمه قرآن)،دار القرآن الکریم(دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی)،تهران،۱۴۱۵ق،چاپ اول.

• فیض کاشانی ،محمد محسن، المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، با تحقیق علی اکبر غفاری، قم؛ موسسه نشر اسلامی ، چاپ دوم.

• قرشی ، علی اکبر ،قاموس قرآن ، تهران ؛ دارالکتب الاسلامیه ، ۱۳۶۱ ش، چاپ سوم .

• کلینی ، محمد بن یعقوب: «الکافی »، تحقیق علی اکبر غفاری ، تهران ، دارالکتب الاسلامیه ، ۱۳۸۹ق .

• متقی هندی،علاء الدین: «کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال »،تحقیق محمود عمرالدمیاطی، بیروت،دارالکتب العلمیه ، ۱۴۱۹ ق.

• مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار ، بیروت ؛ دار احیاء الثرات العربی ،۱۴۰۳ ق، چاپ سوم.

• مخلص، عبدالرؤوف، تفسیر أنوار القرآن، انتشارات شیخ الإسلام احمد جام، تربت جام،، ۱۳۸۵، چاپ سوم.

• مصطفوی،حسن،التحقیق فی کلمات القران الکریم، تهران؛ انتشارات وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی،۱۳۶۸ ش،چاپ اول.

• مکارم شیرازی ،ناصر، تفسیر نمونه ، تهران ، دارالکتب الاسلامیه ، ۱۳۷۶ ش ،ج۱۱.

• منذری شامی،عبدالعظیم، الترغیب والترهیب،تحقیق مصطفی محمد عماره، بیروت؛ داراحیاء الثرات العربی، ۱۳۸۸ق،چاپ سوم.

• مالک بن أنس،أبی عبدالله،موطا الإمام مالک،بروایه یحیی اللیثی،تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی،دار الحدیث،قاهره، چاپ دوم، ۱۴۱۳ ه- ۱۹۹۳ م.

• نراقی، ملا احمد: «معراج السعادة»، قم، هجرت، ۱۳۷۱.

• نراقی، ملا محمد مهدی: «جامع السعادات»، قم، اسماعیلیان.

• «نهج البلاغه»، ترجمه سیدجعفر شهیدی، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی،۱۳۷۳.

• نهج البلاغه، با ترجمه و تحقیق کاظم محمدی و محمد دشتی، قم ؛ دارنشر الاماتم علی (ع)، ۱۳۹۶ق، چاپ دوم.

• نوری،میرزا حسین: «مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل»،قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث،۱۴۰۷ق.

• ورّام بن ابی فراس ، تنبیه الخواطر و نزهه النواظر ، بیروت ؛ دارالتعارف ودار صعب.

• هندی، حسام الدین، کنز العمال، به ضبط حسن رزوق وتصحیح صفوه السقا، بیروت؛مکتبه الترات الاسلامی، ۱۳۸۹ ، چاپ اول .

تحقیق و نگارش :

حمزه خان بیگی

دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت معلم آذربایجان – تبریز