تحریر فارسی این فیلسوف گوشت تلخ

سیری در ترجمه های موجود از آثار هگل در ایران

طبیعتاً در مورد کتاب شناسی هگل به فارسی با چند مشکل عمده مواجه خواهیم بود؛ از سویی با تعدد آثار منتشرشده درباره این فیلسوف و از سوی دیگر تعداد انگشت شماری از ترجمه های صورت گرفته از آثار او. از این حیث در مطلب پیش رو سعی شده است ضمن ارائه گزارشی از آثار منتشرشده از هگل، اشاره یی هرچند مختصر به چند اثر مهم (البته به زعم راقم این سطور) درباره او شود. ذکر این نکته نیز ضروری می نماید که آثار منتشرشده درباره هگل نیز در دو دسته کاملاً مجزا قابل بازبینی است؛ کتاب های ترجمه شده از هگل شناسان غربی و آثاری که مترجمان وپژوهشگران ایرانی در معرفی و گاه مطالعه تطبیقی آرای او با فیلسوفان ایرانی نوشته یا ترجمه کرده اند.

قبل از رسیدن به عناوین آثار، ذکر این نکته را ضروری می دانم که این یادداشت سعی دارد بر اساس اهمیت کار مترجمان گزارشی تاریخی از سیر ترجمه و انتشار کتاب هایی از خود هگل ارائه کند.

در این یادداشت سعی شده است تنها یک گزارش بی طرفانه از سیر هگل شناسی و هگل پژوهی در ایران ارائه شود. البته در این یادآورد گاه به نقدهای موجود پیرامون برخی آثار و ترجمه ها و مهم تر از همه گاه به خاطر عدم تجدید انتشار برخی کتاب های ارزشمندی که طی سال های گذشته کمیاب شده نایاب مانده اند نیز خواهیم پرداخت تا شاید ناشران بزرگوار را تلنگری به حساب آید و این وجیزه گامی باشد در جهت ترغیب و یادآوری فراموش شد گان. پیشاپیش از تمامی ناشران و مترجمانی که به دلیل کمبود حجم یا عدم اطلاع از انتشار کتاب هایشان در این شناخت نامه نامی از آنها نیامده است عذر تقصر می طلبیم تا چه قبول افتد و چه در نظر آید...

تصور می شود پس از اشاره کنت دوگوبینوی فرانسوی به موضوع هگل در ایران و ارجحیت دادن ترجمه گفتار در روش دکارت فرانسوی به آثار هگل آلمانی نام این فیلسوف تا اواخر دهه اول قرن چهاردهم هجری یعنی در ۱۳۱۸ تکرار نشده باشد چرا که بنا بر اسناد تاریخی موجود مجلد دوم کتاب سیرحکمت در اروپا اثر محمدعلی فروغی در این سال منتشر می شود که در آن گزارشی از اندیشه هگل ارائه شده است. نکته جالب توجه اینکه ملت ما قبل از هرگونه مواجهه رودررو با این غول که تمام متفکران پس از خودش را زیر سایه سنگین اش نگه داشته اول آنونس هایی (نظیر اشاراتی که در هر کتاب تاریخ فلسفه یی به نام و تاثیر اندیشه هگل بر متفکران هم عصر و متاخر تر از او می کند یا آثاری که متفکران و هگل شناسان در تاویل و تفسیر اندیشه های او ارائه کرده و می کنند) از او دریافت داشته و بعد با فاصله یی ۳۰ ، ۴۰ساله کتاب فارسی شده او را در مقام نویسنده دیده اند. این فاصله خود جای بحث دیگری دارد که در این مجال اندک قابل طرح و پیگیری نیست.

● حمید عنایت

اگر از مارکسیست های ایرانی که به قصد معرفی مارکسیسم روسی به هگل اشاراتی می کردند و البته از وی عبور می کردند، بگذریم بنابر مستندات موجود تاریخی نخستین تلاش در جهت برگردان آثار خود هگل توسط مرحوم حمید عنایت با ترجمه فصل مهمی از کتاب پدیدارشناسی روح یعنی فصل خدایگان و بنده صورت گرفت که به سال ۱۳۵۲با تفسیری از الکساندر کوژو، توسط انتشارات خوارزمی روانه بازار شد. عنایت اولین کسی بود که آگاهانه و براساس فهم و برداشتی که از وضع تفکر و به خصوص تفکر سیاسی در ایران داشت، به هگل پرداخت. بد نیست بدانیم مرحوم حمید عنایت (۱۳۶۱-۱۳۱۱) مدرک کارشناسی خود را در رشته علوم سیاسی از دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران گرفت و چون در این رشته شاگرد اول شده بود، برابر مقررات آن زمان، با گرفتن بورس دولتی برای گذراندن دوره دکترا به انگلستان رفت. او دوره کارشناسی ارشد (MSC) را در رشته علوم سیاسی از «مدرسه اقتصاد و علوم سیاسی» در دانشگاه لندن معروف به LS در ۱۳۳۷ به پایان رسانید و سپس برای دوره دکترای تخصصی (PhD) در مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی آن دانشگاه معروف به SOAS که در گذشته ها در منابع فارسی به آن «مدرسه السنه شرقیه» می گفتند، ثبت نام کرد و سرانجام در ۱۹۶۲ به اخذ درجه دکترا از دانشگاه لندن توفیق یافت.

او به لحاظ تلاشی که در حوزه هگل شناسی و هگل پژوهی داشته از جمله نخستین کسانی است که در معرفی هگل گام های شایسته و بایسته یی برداشته است. ترجمه عقل در تاریخ هگل و همین طور ترجمه کتاب فلسفه هگل اثر استیس دو کار بسیار باارزش از وی است. همین طور معرفی کوژو به فارسی زبانان در ۳۶ سال قبل کار ستایش برانگیز او بود. در اهمیت کتاب پدیدارشناسی روح (که مرحوم عنایت فصلی از آن را با عنوان خدایگان و بنده منتشر کرد) همین بس که این اثر یکی از چهار کتاب بزرگ هگل، یعنی «منطق»، «فلسفه حق»، «دانشنامه فلسفی»، و «پدیدارشناسی روح» است. از سوی دیگر به باور برخی از متفکران، هگل با این اثر مهم سایه سنگین تفکرش را بر متفکران پس از خودش تحمیل کرده است. او در این اثر، توصیفی پدیدارشناسانه از روند و سیر دیالکتیکی آگاهی (از ساده ترین مرحله آن تا رسیدن به دانش مطلق که آخرین مرحله توسعه آن است) ارائه می کند. پدیدار شناسی روح در اصل در راستای تحقق بخشی به طرحی بزرگ تر در اندیشه هگل نوشته شده است. اما خدایگان و بنده با مقدمه کوژو این گونه آغاز می شود؛ «انسان، خودآگاهی است. او از خویشتن و از واقعیت و شایستگی انسانی خویشتن آگاه است و فرق اساسی او از حیوان، که از مرتبه احساس ساده (نفس) خود فراتر نمی رود، در همین است. انسان هنگامی از خویشتن آگاه می شود که «نخست» بار، «من» می گوید. پس دریافتن انسان از راه دریافتن اصل او، دریافتن اصل منی است که به وسیله سخن آشکار می شود.» (ص ۲۵) به این گونه منشاء خودآگاهی معرفت نفس عنوان می شود. سپس سخن از آرزو می رود و اینکه «در آرزو و به وسیله آرزو و بهتر بگوییم به عنوان آرزوست که انسان خود را موجودیت می بخشد و به عنوان من، به عنوان منی ذاتاً متفاوت از جز من و اساساً متقابل با جز من، بر خود و دیگران آشکار می کند. من (انسانی) من یک آرزو یا من آرزوست. پس صرف هستی انسان، (یعنی) هستی خودآگاه، متضمن آرزو و مسبوق به آرزوست.» (صص ۲۶ و ۲۷) پس از آن ماهیت این آرزو و انواع آن مورد بحث قرار می گیرد و اینکه اگر متعلق آرزو زمینی باشد آرزو نیز وجهه مادی خواهد یافت و اگر فراطبیعی باشد به گونه دیگری خواهد بود. در اینجا اشاره یی می شود به مساله مرگ آگاهی و عدم هراس از مرگ در راه شناخت؛ «برای آنکه آدمی به راستی انسان باشد و از حیوان ذاتاً و واقعاً تفاوت یابد، باید آرزوی انسانی اش به نحو موثر بر آرزوی حیوانی اش چیره شود.

از سوی دیگر، هر آرزویی تمنای ارزشی است. برترین ارزش برای حیوان، زندگی حیوانی اش است. همه آرزوهای حیوانی در واپسین تحلیل تابع آرزوی او برای نگهداری جان خویش است. پس آرزوی انسانی باید بر این آرزوی نگهداری جان فائق آید... به این جهت سخن گفتن از «اصل» خودآگاهی ناگزیر سخن گفتن از به خطر انداختن جان (در راه هدفی ذاتاً غیرحیاتی) است.» دومین برگردان مستقیم از آثار هگل توسط مرحوم عنایت کتاب مهم عقل در تاریخ بود که ابتدا از سوی دانشگاه صنعتی آریامهر(شریف) به سال ۱۳۵۵روانه بازار نشر شد و بعدها به سال ۱۳۷۹ با ویرایش علی اصغر حقدار در۳۲۲ صفحه رقعی از سوی انتشارات شفیعی به شکل پیراسته یی منتشر و تاکنون چهار بار از سوی این ناشر تجدید چاپ شده است.

و اما عقل در تاریخ؛ این کتاب مشتمل بر مجموعه یادداشت هایی است که هگل در مقدمه درس هایش راجع به فلسفه تاریخ در سال۱۸۲۲ در دانشگاه ینا با بحث و انتقاد از شیوه های تاریخ نویسی، به سه گونه اصلی در تاریخ نویسی ارائه کرده است. از نظر هگل تاریخ نویسی یا تاریخ دست اول است، یا تاریخ اندیشیده یا تاریخ فلسفی. «عقل در تاریخ» تحولات جهانی در روند گشت و گذار روح جهانی بوده که از نظر هگل، این سفر از عهد باستان و در میان ملل شرق شروع شده و با گذار از مراحل یونانی و رومی به قرون وسطی رسیده، سپس در فرهنگ و تمدن مدرن غربی اروپایی سکونت گزیده است. چگونگی گزارش این سیر و سفر روح در عرصه جهانی، چارچوب های فلسفی هگل به تاریخ را تشکیل می دهد و اندیشه نوینی در میان فیلسوفان تاریخ بازگو می کند. «مفهوم کلی فلسفه تاریخ»، «تحقق روح در تاریخ»، «تعریف روح»، «وسایل تحقیق»، «مواد تحقق روح»، «واقعیت روح»، «سیر تاریخ جهانی»، «اصل تکامل»، «آغاز تاریخ» و «جریان تکامل» پاره یی از مباحث کتاب را تشکیل می دهد. یکی از فصول جالب کتاب حاضر عنوان گزیده یی درباره ایران را بر پیشانی دارد.

او در این فصل به نوعی تصدیق می کند که با امپراتوری ایران، نخستین گام را به پهنه تاریخ پیوسته می گذاریم؛ ایرانیان نخستین قوم تاریخی هستند؛ ایران نخستین امپراتوری از میان رفته است. درحالی که چین و هند در وضعیت ثابت مانده اند و تا زمان ما همچنان به شیوه طبیعی و گیاهی زیسته اند، تنها ایران میدان آن رویدادها و دگرگونی هایی بوده است که وضع زیستن تاریخ حکایت دارد.

● محمود عبادیان

دکتر محمود عبادیان استاد بازنشسته دانشگاه علامه طباطبایی نیز از جمله نخستین کسانی به شمار می آید که در حوزه معرفی هگل از زبان خود او با ترجمه مقدمه های هگل بر کتاب های «زیباشناسی و پدیدارشناسی روح» گامی مهم برداشت؛ گامی که کاش با برگردان خود این آثار فرجامی درست می یافت. این دو مقدمه نخستین بار به صورت مجزا منتشر شدند. ابتدا برگردان «مقدمه هگل بر زیباشناسی» توسط نشر آوازه به سال ۱۳۶۳منتشر شد و بعدها در سال ۱۳۶۷ناشری در ارومیه با نام نشر انزلی، «مقدمه بر پدیدارشناسی روح» را روانه بازار کرد. البته لازم به توضیح است که عبادیان در سال ۱۳۸۷یعنی ۲۰ سال بعد این دو مقدمه را تحت عنوان مقدمه های هگل بر پدیدارشناسی روح و زیباشناسی به نشر علم سپرد. «گزیده زیباشناسی هگل» عنوان کتاب دیگری بود که عبادیان یک سال پیش از انتشار این دو مقدمه در یک مجلد از سوی فرهنگستان هنر روانه بازار کرده بود.کتاب دیگری که به همت عبادیان روانه بازار شد گزیده یی بود که او از کتاب حجیم زیبایی شناسی ارائه کرده بود. این کتاب که با عنوان گزیده زیباشناسی هگل در سال ۱۳۸۴توسط انتشارات فرهنگستان هنر در حجمی ۱۰۴ صفحه یی روانه بازار شد،امروز با وجود ترجمه کامل این کتاب توسط زیبا جبلی مورد استناد بسیاری از دانشجویان فلسفه و هنر قرار می گیرد.

● باقر پرهام

اما مقدمه پدیدارشناسی روح چندی پیش (۱۳۸۶) نیز با برگردانی دیگرگونه از باقر پرهام با عنوان پیشگفتار پدیدارشناسی جان از سوی نشر آگاه منتشر شده است.

ترجمه دیگری که به نوعی توانست در میان مخاطبان جایگاهی شایسته یابد توسط باقر پرهام انجام شد. پرهام در این کتاب کم حجم که «استقرار شریعت در مذهب مسیح» را روی جلد دارد و نخستین بار به سال ۱۳۷۰ از سوی نشر آگاه منتشر شد در ضمن مقدمه یی کوتاه سیر تفکر و اندیشه هگل را مورد بازخوانی و بازاندیشی قرار داده است. متن فرانسوی کتاب «استقرار شریعت در مذهب مسیح» که زیر نظر پلانتی- گی بونژور منتشر شده مختصاتی دوگانه دارد و آرای فلسفی و سیاسی هگل را بازتاب می دهد. متن رساله «استقرار شریعت در مذهب مسیح» هگل را می توان به دو بخش کلی و موضوعی تقسیم کرد و به موشکافی مفاهیم آنها پرداخت.

در بخش نخست، هگل مفهوم شریعت و خاستگاه نخستین آن در مذهب مسیح را ریشه یابی و تحلیل و تاویل می کند و در بخش دوم، تبدیل کلیسای نخستین به دولت و نتایج فاجعه بار آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد.

درباب ترجمه پیشگفتار پدیدارشناسی جان توسط باقر پرهام همین نکته بس که ترجمه Geist به جان که پیشتر به ذهن و روح ترجمه شده بود مورد مناقشات فراوانی در جامعه فکری ایران شده است.

● مهبد ایرانی طلب

عناصر فلسفه حق، یا خلاصه یی از حقوق طبیعی و علم سیاست عنوان فارسی شده کتابی است که مهبد ایرانی طلب از کتاب Grundlinien der philosophie des rechts ارائه کرده بود. این ترجمه که به اعتباری یکی از قابل قبول ترین برگردان های موجود از یکی از آثار هگل به شمار می آید و توسط یکی از شاگردان عنایت در دانشکده حقوق به فارسی ترجمه شده، متاسفانه تنها یک بار در حجمی۵۵۴ صفحه یی از سوی نشر قطره در سال ۱۳۸۷منتشر و در همان سال ها نیز کمیاب و بعدها نایاب شد و تا امروز که ۱۰سال از انتشار آن می گذرد هنوز تجدید چاپ نشده است. از همه مهم تر این کتاب از سوی مطبوعات نیز به محاق رفت و گاه برخی از مدرسان فلسفه از ترجمه و انتشار آن اظهار بی اطلاعی می کنند.عناصر فلسفه حق، آخرین اثر عمده هگل است که طی آن، خلاصه یی از حقوق طبیعی و علم سیاست در سه بخش اصلی عرضه شده است. هگل در این کتاب، نظریه اخلاق گرایی، حق طبیعی، فلسفه حقوق، نظریه سیاست و جامعه شناسی دولت نوین را در چارچوب فلسفه تاریخ بیان کرده است. علاوه بر گفته های هگل، بخش هایی از یادداشت های دو تن از شاگردان وی «ه گ هوتهو» و «ک گ فون گریزهایم» بر متن کتاب افزوده شده است.

عناوین کتاب عبارت اند از؛ «حق مجدد» با مباحثی در زمینه تملک، واگذاری دارایی، گذر از دارایی به پیمان، تخلف، فریبکاری، اجبار، جرم، عدالت، کیفر و انتقام. بخش دوم با عنوان «اخلاق» شامل سه فصل با این عناوین است؛ «قصد و مسوولیت»، «نیت و بهروزی» و «نیکی و وجدان». بخش سوم که «زندگی اخلاق گرایانه» عنوان گرفته به این مباحث اختصاص یافته است؛ عینیت و ذهنیت اخلاق گرایانه، پرهیزکاری، حق اخلاق گرایانه، خانواده، جامعه مدنی، اجرای عدالت و دولت.

● مسعود سیف

کتاب دیگری که از هگل به فارسی ترجمه شده ولی تاکنون کمتر به آن پرداخته شده است عنوان اسپینوزا را بر جلد دارد. این کتاب که با برگردان مسعود سیف در سال ۱۳۸۱ از سوی انتشارات گفتمان در حجمی ۱۲۸صفحه یی منتشر شد نقد و تفسیری است بر اندیشه های فلسفی بندیکت اسپینوزا ( ۱۶۷۷- ۱۶۳۲) که «هگل» در آن ضمن مروری اجمالی بر زندگی فلسفی اسپینوزا، خاطرنشان می کند کتاب «اخلاق به روش هندسی» اثر اسپینوزا که نگارش آن در سال ۱۶۷۵به اتمام رسید، مهم ترین اثر فلسفی وی است (این کتاب از این رو که نظریه یی افراطی در باب خدا و طبیعت بوده فقط پس از مرگ اسپینوزا به چاپ رسید). هگل یادآور می شود؛ نام آن کتاب بیانگر تمام محتوای آن نیست. هر یک از پنج بخش کتاب که به روش هندسه اقلیدوسی نوشته شده، شامل مجموعه یی از تعاریف، اصول متعارفه و قضایایی است که به دنبال براهین آنها و نیز غالباً تبصره هایی توضیحی می آید... ویژگی برجسته اندیشه اسپینوزا عقل گرایی سازش ناپذیر آن است. اسپینوزا مانند سایر فلاسفه آن دوران حداقل به سه معنی متمایز، یک فیلسوف عقل گرا است؛ مابعدالطبیعی، شناخت شناختی و اخلاق. یعنی او معتقد است جهان یک نظام عقلی ضروری را مجسم می سازد. این نظام اساساً با عقل بشری قابل شناخت است.

● زیبا جبلی

اما یکی از جالب ترین جنجال هایی که طی چند سال اخیر به دلیل برگردان یک کتاب مهم در ایران صورت گرفت در پی انتشار ترجمه یی بود که دکتر زیبا جبلی استاد ریاضیات محض دانشگاه گوتینکن در نمایشگاه کتاب تهران در سال ۱۳۸۳ از کتاب مهم Phaenomenologie des geistes به دست داده بود و انتشارات شفیعی آن را با عنوان فارسی فنومنولوژی روح در ۷۲۸ صفحه به نمایشگاه آورده بود. این کتاب که اثر عمده «هگل» به شمار می آید معطوف نشان دادن سیر حرکت آگاهی متعارفی به سوی بلندای آگاهی فلسفی است.

فتنی است اثر حاضر نخستین ترجمه کامل آن به زبان فارسی است. مترجم کتاب تصریح می کند؛ «هگل برخلاف اصحاب تاویل متن که امروزه آش درهم جوش فقیرانه یی به نام هرمنوتیک را به نام آخرین کلام فلسفه به ساده لوحان می خورانند. موضوعاتی که در این کتاب بحث می شود عبارتند از؛ آگاهی، خودآگاهی، عقل، روح، مذهب، و علم و معرفت مطلق. همچنین کتاب دارای دیباچه بلندی است درباره شناخت علمی.»طبعاً بازگویی این موضوع که مهم ترین نقدهای موجود در مورد این ترجمه در روزنامه شرق، صفحه «کتاب»، سه شنبه ۱۷ آذر همان سال توسط مراد فرهادپور و امید مهرگان منتشر شد، چیزی به یافته های ما نمی افزاید. امید مهرگان در مقاله «ناگهان هگل» و مراد فرهادپور در نوشتار «سیزیف در قلمرو ترجمه فارسی» به نقد ترجمه جبلی پرداختند که واکنش پیام یزدانجو را برانگیخت و نقد جبلی را «تروریسم فرهنگی»خواند و از سوی دیگر نیز این نقدها واکنش مترجم دور از وطن را نیز بر انگیخت، نویسندگان مدعی شده بودند ترجمه خانم جبلی هر خواننده یی را «نه فقط از هگل بلکه از فلسفه و تفکر و حتی کتاب خواندن» بیزار می کند.کار بعدی جبلی برگردانی بود که از کتاب verlesungen uber philosophie der asthetik با عنوان درس گفتارهایی پیرامون فلسفه زیبایی شناسی ارائه کرد و این بار نشر آبنگاه آن را در چهار مجلد روانه بازار کرد. مجموعه چهار جلدی «درس گفتارهایی پیرامون فلسفه زیبایی شناسی» به صورت اختصاصی به موضوع فلسفه و هنر پرداخته و با تعریف «زیبایی» جوانب مختلف آن را مورد بررسی قرار داده است.

در جلد اول از این مجموعه هگل با تعریف «زیبایی» ابعاد گوناگون آن را مورد بررسی قرار داده و ویژگی های بارز هنرمند و مقوله زیبایی را همراه با اشکال انتزاعی آن عنوان کرده است. در جلد دوم فرآیند شکل گیری هنر در باب رمانتیک و کلاسیک آن ذکر شده و جلد سوم این مجموعه نیز به بررسی جوانب هنر در معماری پرداخته و گونه های متفاوت آن را در سرزمین های گوناگون ارزیابی کرده است. این اثر دربردارنده بخش های گوناگونی است که از آن میان می توان به خصلت کلی موسیقی، خصوصیات ویژه وسایل بیان موسیقی، خصوصیات خاص خود حماسه، تحول تاریخی شعر حماسی، شعر دراماتیک، هنر بازیگر، رابطه اثر دراماتیک و مرحله عمده تاریخی آن اشاره کرد.

این ترجمه جبلی نیز از تندباد نقد مترجمان شناخته شده کشور در امان نماند به طوری که این بار دکتر محمود عبادیان در گفت وگویی با محمد میلانی گفت؛ «از مجموع زیباشناسی چهار جلدی که سه جلد آن را کار می کنیم به تدریج متوجه می شویم (و شده ایم) ایشان از بعضی قسمت ها یا بندها پریده و متوجه نشده است. برای این مدعا ما دقیقاً سند داریم و انکارشدنی نیست. البته باید بگویم خانم جبلی به طور دائم در حال کار است و این ارزش جای خود را دارد.»مجلد اول کتاب تاریخ فلسفه هگل آخرین کار این مترجم بود که دکتر عبادیان در همان گفت وگو به آن اشاره کرده بود و آن را به نقد کشیده بود؛«جلد اول تاریخ فلسفه را که ایشان منتشر کرد، مقدمه خیلی مشهور هگل را که در آغاز کار استادی فلسفه در دانشگاه برلین ایراد کرده و در آغاز جلد اول تاریخ فلسفه هگل نیز آمده، خانم جبلی نیز آورده اند. اما مقدمه را دستکاری کرده، تکه هایی از آن را زده و یکی دو تا هم به آن اضافه کرده اند. من این مورد را به روزنامه کارگزاران دادم که در اختیار جمع قرار دهد.

عنوانی که من برای آن مطلب نوشته بودم «ترجمه جلد اول تاریخ فلسفه هگل با دستکاری خانم دکتر زیبا جبلی» بود. البته تیتر تغییرداده را اصلاح کردند. اما به هر حال اشکالاتی که هر ترجمه اول در یک زبان مثل زبان فارسی به همراه دارد را نمی توان انکار کرد. از این لحاظ نمی توان به خانم جبلی ایراد خاصی گرفت.

● خروج

بد نیست در پایان این گزارش یادی کنیم از سه چهره بارز و برجسته در حوزه هگل شناسی و پژوهش در آرا و اندیشه های این فیلسوف اثرگذار آلمانی که به یقین اگر تلاش های این سه چهره در کار نمی بود ما امروز چیزی از شناخت هگل کم داشتیم.یادکردن از باقر پرهام که تاکنون درباره هگل کتاب هایی را چاپ کرده است و هم اکنون ترجمه پدیدارشناسی هگل را ترجمه می کند که مراحل پایانی اش را طی می کند. از دکترسیدجواد طباطبایی و تفسیرهایش از هگل،دکتر کریم مجتهدی و آموزاندن هگل به واسطه درس گفتارها و کتاب هایش،و در پایان ترجمه های دقیقی که حسن مرتضوی از آثار موجود در حوزه هگل شناسی تحت عنوان اصطلاحات هگل ارائه کرده است، شاید بهترین پایان بر این یادداشت باشد.

سام محمودی سرابی