تحلیلی بر یافته های پیمایش ملی ارزش ها و نگرش ها

متغیرهای موجود در جامعه ایران, براساس یافته های پیمایش ملی ارزش ها و نگرش های ایرانیان در این نكته است كه توسعه انسانی, توسعه اقتصادی و توسعه سیاسی در جامعه كنونی در حال شكل گیری است

اطلاعات‌ و داده‌هایی‌ كه‌ در پیمایش‌ ملی‌ ارزش‌ها و نگرش‌های‌ ایرانیان‌ به‌دست‌ آمد، تصویری‌ جامع‌ از وضعیت‌ نگرش‌ مردم‌ به‌ جامعه‌ و موقعیت‌ خود به‌ عنوان‌ یك‌ عضو اجتماع‌ در ابعاد مختلف‌ فرهنگی، اقتصادی، سیاسی‌ و اجتماعی‌ ارائه‌ داده‌ است. آنچه‌‌ به‌ عنوان‌ داده‌ها در این‌ پیمایش‌ ذكر شده‌ نگرش‌ مردم‌ به‌ خود و جامعه‌ بوده‌ است. در واقع‌ پیمایش‌ ارزش‌ها و نگرش‌های‌ ایرانیان‌ مبنایی‌ را در اختیار قرار می‌دهد تا نسبت‌ به‌ قضاوت‌ و داوری‌ مردم‌ از وضعیت‌ و موقعیت‌ خود در جامعه‌ آگاهی‌ یابیم. شاید با تكیه‌ براین‌ اطلاعات‌ بتوان، نموداری‌ از آنچه‌ كه‌ رویكرد مردم‌ تلقی‌ می‌شود ترسیم‌ نمود و بر آن‌ پایه‌ از نگرش‌های‌ آنان‌ به‌ نهادهای‌ مختلف‌ اجتماعی‌ و تلقی‌ آنان‌ از این‌ عرصه اطلاع‌ یافت.

آنچه‌ كه‌ در پیمایش‌ ملی‌ ارزش‌ها و نگرش‌ها گرد آمده، شامل‌ اطلاعات‌ و آمارهای‌ متنوع‌ و فراگیر و بی‌بدیل‌اند، اما این‌ اطلاعات‌ تنها به‌ عنوان‌ داده‌هایی‌ خام‌ ارائه‌ شده‌ است‌ و آن‌گونه‌ كه‌ لازم‌ و ضروری‌ می‌نماید، مورد بررسی‌ و تحلیل‌ و تغییر قرار نگرفته. اطلاعات‌ موجود در پیمایش‌ ارزش‌ها و نگرش‌ها، پردازش‌ نشده‌ و داده‌های‌ آن‌ توصیف‌ نگردیده‌ است.

دفتر طرح‌های‌ ملی، الگوهای‌ متنوعی‌ از تحلیل‌ یافته‌های‌ این‌ پیمایش‌ را در پیش‌ گرفته‌ و با مجموعه‌ گزارش‌هایی‌ كه‌ با روش‌ كارگاه‌ پژوهشی‌ ارائه‌ شده، به واكاوی‌ دقیق‌ موضوعات‌ مختلف‌ پرداخته‌ است. در روش‌ كارگاه‌ پژوهشی، دبیر كارگاه، داده‌های‌ اصلی‌ یك‌ موضوع‌ را همراه‌ با پرسش‌های‌ اصلی‌ كه‌ درباب‌ موضوع‌ قابل‌ طرح‌ است، به‌ صورت‌ گزارش‌ اولیه‌ تدوین‌ و در اختیار اعضای كارگاه‌ قرار می‌دهد.

داده‌ها و طرح‌ مسأله‌ در جلسه‌ای‌ با حضور اعضای‌ كارگاه، مورد بحث‌ و بررسی‌ قرار می‌گیرد. مجموع‌ گزارش‌ ضبط‌ و پیاده‌ می‌شود و سپس‌ براساس‌ نظرات‌ اعضای‌ كارگاه‌ تنظیم‌ و تدوین‌ مجدد می‌شود. در مرحله‌ بعد، گزارش‌ اصلاح‌ شده‌ به‌ اعضای‌ كارگاه‌ ارائه‌ می‌شود و در جلساتی‌ با حضور اعضا مجددا‌ً مورد بحث‌ قرار می‌گیرد. در آخرین‌ مرحله‌، گزارش‌ با استفاده‌ از مباحث‌ كارگاه‌ به‌ صورت‌ نهایی‌ تنظیم‌ و نظرات‌ اعضا‌ی كارگاه‌ در مورد این‌ گزارش‌ به‌ صورت‌ جداگانه‌ دریافت‌ می‌شود و با اعمال‌ آخرین‌ اصلاحات، صورت‌ نهایی‌ خود را پیدا می‌كند.

شیوه‌ كارگاه‌ پژوهشی با الگوی‌ تحلیل‌ ثانوی‌ یافته‌های‌ پژوهشی‌ تفاوت‌های‌ مهمی‌ دارد. در الگوی‌ تحلیل‌ ثانوی، بسیاری‌ از دقت‌ نظرهای‌ ضروری‌ امكان‌ نمی‌یابد، اما كارگاه‌های‌ پژوهشی‌ از این‌ مزیت‌ عمده‌ برخوردارند كه‌ با بهره‌گیری‌ از الگوی‌ تداعی‌ها و بداعت‌های‌ ذهنی‌ برای‌ طرح‌ مباحث‌ و ظهور اندیشه‌های‌ جدید مجال‌ مناسبی‌ فراهم‌ می‌آورند. از سویی، توصیف‌ها و تحلیل‌های‌ عرضه‌ شده‌ پیرامون‌ مباحث‌ مختلف‌ و طرح‌ مسأله‌های‌ گوناگون‌ را نباید به‌ منزله‌ سخن‌ نهایی‌ درباب‌ داده‌ها دانست، بلكه‌ این‌ مطالب، منظری‌ در توصیف‌ اولیه‌ می‌گشاید.

اعضای كارگاه‌ پژوهشی‌ برای‌ توصیف‌ داده‌های‌ پیمایش‌ ارزش‌ها و نگرش‌های‌ ایرانیان‌ عبارتند از: دكتر سیدحسین‌ سراج‌زاده، دكتر یوسف‌علی‌ اباذری، دكتر سید احمد موسی‌زاده، كامبیز نوروزی، دكتر سید ابوالحسن‌ ریاضی، دكتر محمدجواد غلامرضاكاشی، دكتر عبدالمحمد كاظمی‌پور، فریبرز بیات.

حاصل‌ این‌ مباحث‌ در كارگاه‌ پژوهشی، تقریبا‌ً بیست‌ تحلیل‌ یافته‌ بوده‌ كه‌ در قالب‌ كتابچه‌هایی‌ منتشر شده‌ است. این‌ تحلیل‌ یافته‌ها و گزارش‌ها با موضوعات‌ مختلف‌ به‌ طرح‌ مباحثی‌ براساس‌ داده‌های‌ پیمایش‌ ارزش‌ها و نگرش‌های‌ ایرانیان‌ پرداخته‌ و با واكاوی‌ ابعاد گوناگون‌ موضوع، سعی‌ در پاسخ‌ به‌ سؤالات‌ مطرح‌ شده‌ داشت. تحلیل‌ یافته‌های‌ كارگاه‌ پژوهشی‌ در قالب‌ بیست‌ گزارش‌ بدین‌ شرح‌اند:

● ثبات‌ اجتماعی‌ و بحران‌ و توزیع‌

متغیرهای‌ موجود در جامعه‌ ایران، براساس‌ یافته‌های‌ پیمایش‌ ملی‌ ارزش‌ها و نگرش‌های‌ ایرانیان‌ در‌ این‌ نكته‌ است‌ كه‌ توسعه‌ انسانی، توسعه‌ اقتصادی‌ و توسعه‌ سیاسی‌ در جامعه‌ كنونی‌ در حال‌ شكل‌گیری‌ است و به‌ عبارتی‌ آنچه‌ كه‌ از این‌ تحول‌ می‌توان‌ استنباط‌ كرد، این‌ است‌ كه‌ جامعه‌ ایران‌ "جامعه‌ای‌ در حال‌ گذار" است. بالابودن‌ اعتقاد به‌ دین‌ و نهاد خانواده‌ و ارزش‌های‌ ملی‌ از سویی‌ و نگرشی‌ بدبینانه‌ از فضای‌ اجتماعی‌ از سویی‌ دیگر نشان‌ می‌دهد كه‌ بحران‌های‌ فراروی‌ جامعه، ناشی‌ از كار كرد اجرایی‌ سازمان‌های‌ مسؤ‌ول‌ است. به‌ همین‌ دلیل‌ نتایج‌ پژوهش‌ درباب‌ مسائلی‌ چون‌ بنیان‌های‌ اجتماعی، بیانگر استحكام‌ و وحدت‌ جامعه‌ است. اما آنچه‌ در حال‌ شكل‌گیری‌ است‌ و عمدتا‌ً ناشی‌ از احساس‌ مردم‌ نسبت‌ به‌ شرایط‌ فردی‌ و سازمانی‌ آنان‌ است، واكنش‌ نسبت‌ به‌ چگونگی‌ جایگاه‌ و منزلت‌ اجتماعی‌ فردی‌ آن‌هاست. این‌ نكته‌ را می‌توان‌ موضوعی‌ طبیعی‌ و اجتناب‌ناپذیر تلقی‌ نمود. زیرا در شرایطی‌ كه‌ بنیان‌های‌ ساختاری‌ جامعه، تحت‌ تأثیر دگرگونی‌های‌ ناشی‌ از محیط‌ داخلی‌ و خارجی‌ قرار می‌گیرد، "افزایش‌ انتظارات" به‌ عنوان‌ امری‌ طبیعی‌ محسوب‌ می‌شود.

در این‌ شرایط، ثبات‌ سیاسی، صرفا‌ً در فرایندی‌ حاصل‌ می‌شود كه‌ بخش‌ معطوف‌ به‌ نیازهای‌ مادی‌ جامعه‌ مورد توجه‌ قرار گیرد. نارضایتی‌ از شرایط‌ اقتصادی‌ و موقعیت‌ شغلی‌ افراد را می‌توان‌ در این‌ روند مورد توجه‌ قرار داد.

در واقع‌ نارضایتی‌ یا ارزیابی‌ منفی‌ مردم‌ از شرایط‌ اجتماعی، بیش‌ از آنكه‌ متوجه‌ بنیان‌های‌ نظم‌ اجتماعی‌ باشد، به‌ ساز و كارهای‌ سازماندهی‌ جامعه‌ و از همه‌ مهمتر به‌ ساز و كارهای‌ توزیع‌ منابع‌ باز می‌گردد.

به‌ عبارت‌ دیگر مهمترین‌ و جدی‌ترین‌ یافته‌ این‌ پژوهش، "بحران‌ توزیع" است.

● جنسیت‌ و نگرش‌ اجتماعی‌

گسترش‌ حضور زنان‌ در عرصه‌های‌ اجتماعی، فرهنگی‌ و سیاسی‌ و ورود آنان‌ به‌ دستگاه‌های‌ اجرایی‌ و حتی‌ حضور چشمگیر آنان‌ در آزمون‌ دانشگاه‌ها و پذیرفته‌ شدن‌شان، تصویر متفاوتی‌ از جامعه‌ ایرانی‌ بوجود می‌آورد. این‌ حضور گسترده‌ و چشمگیر روند تحولات‌ اجتماعی‌ را به‌ سمت‌ اهمیت‌ نقش‌ زنان‌ در ساختار اجتماعی‌ به‌ پیش‌ برده‌ و چهره‌ غالب‌ آنان‌ را در سطوح‌ مختلف‌ اجتماعی‌ در آینده، تعیین كرده است.با چنین‌ روندی‌ از حضور فزاینده زنان‌ در ساختار اجتماعی، پرسش‌ اساسی‌ این‌ است‌ كه‌ با ادامه‌ این‌ روند و وقوع‌ تحول‌ اجتماعی‌ به‌ لحاظ‌ جنسیتی، ارزش‌ها و نگرش‌های‌ عمومی‌ جامعه‌ آیا دستخوش‌ تغییر می‌شود و چه‌ رویكردی‌ شكل‌ می‌گیرد و ارزش‌ها و نگرش‌های‌ عمومی‌ به‌ كدام‌ سو می‌رود.

همواره‌ تفكیك‌ ارزش‌ها و نگرش‌ در ادبیات‌ جامعه‌شناسی‌ بر مبنای‌ دو متغییر سن‌ و تحصیلات‌ بوده‌ و هنوز بر مبنای‌ متغییر جنسیت، تفكیكی‌ مورد وفاق‌ و اجماع‌ جامعه‌شناسان‌ نبوده‌ است. بسیاری‌ از بزرگان‌ جامعه‌شناسی‌ تصور می‌كنند، متغییر جنسیت، متغییر مهمی‌ در فهم‌ تفاوت‌ نگرش‌ها و باورهای‌ عمومی‌ نیست. شاید یكی‌ از مهمترین‌ مضامین‌ جامعه‌شناسی‌ فیمنیستی‌ را بتوان‌ تلاش‌ برای‌ اثبات‌ اهمیت‌ متغییر یاد شده‌ و تبیین‌گر بودن‌ آن‌ دانست.

رویكرد جامعه‌شناسی‌ نئوكلاسیكی‌ همچنان‌ در تبیین‌گر بودن‌ متغییر جنسیت‌ تردید دارند، اما بر این‌ باورند كه‌ با تحولات‌ جدید این‌ متغییر به‌ تدریج‌ نقش‌ تبیین‌‌كنندگی‌ بیشتری‌ خواهد یافت. از سویی‌ برخی‌ جامعه‌ شناسان‌ نظریات‌ قائل‌ به‌ غیر تبیین‌گر بودن‌ متغییر جنسیت‌ را نظریات‌ مرد محور قلمداد كرده‌ و به‌ دو گروه‌ اصلی‌ نئووبری‌ و نئوماركسیستی‌ تقسیم‌ كرده‌اند. رویكرد ماركسیستی‌ به‌ دلیل‌ فعالیت‌ زنان‌ در خانه‌ و اشتغال‌ به‌ فعالیتی‌ كه‌ فاقد ارزش‌ افزوده‌ است‌ و از سویی‌ با توجه‌ به‌ این‌ كه‌ عنصر تبیین‌ تحولات‌ و نگرش‌های‌ اجتماعی‌ و فرهنگی‌ موقعیتی‌ است‌ كه‌ فرد در مناسبات‌ تولید به‌دست‌ می‌آورد، زنان‌ را از حیث‌ گرایش‌ها و باورها، تابع‌ موقعیت‌ طبقاتی‌ دانسته‌ و مردان‌ را تعیین‌كننده‌ می‌داند.

اما از منظر نئووبری تفاوت‌ و تشابه‌ نگرش‌ها و رفتارهای‌ مردانه‌ و زنانه‌ تابع‌ نقش‌ هر یك‌ از دو جنسیت‌ یاد شده‌ در بازاركار است. این‌ رویكرد، اگر چه‌ زنان‌ را در تحلیل‌ نهایی‌ تابع‌ گرایشات‌ و باورهای‌ مردانه‌ قلمداد می‌كند، اما معتقد است‌ كه‌ با تغییر سرشت‌ بازاركار و اشتغال، می‌توان‌ از اهمیت‌یابی‌ روزافزون‌ نقش‌ مستقل‌ زنان‌ و بر آن‌ مبنا تبیین‌گر بودن‌ متغیر جنسیت‌ سخن‌ گفت.

▪ پرسش‌های‌ اصلی:

۱) داده‌های‌ پیمایش‌ ملی‌ ارزش‌ها و نگرش‌های‌ ایرانیان‌ حاكی‌ از چه‌ میزان‌ تبیین‌گر بودن‌ متغییر جنسیت‌ در ایران‌ است؟

۲) تفاوت‌ معنا‌دار مبتنی‌ برجنسیت‌ پرده‌ از چه‌ تحولاتی‌ در عرصه‌ اجتماعی‌ و فرهنگی‌ ایران‌ برمی‌دارد؟

۳) چشم‌ انداز تحولات‌ آتی‌ كشور برمبنای‌ اهمیت‌ یابی‌ احتمالی‌ زنان‌ در جامعه‌ ایرانی‌ چیست؟

تحلیل‌ یافته‌ جنسیت‌ و نگرش‌ اجتماعی‌ در پی‌ پاسخ‌ به‌ این‌ پرسش‌ براساس‌ توصیف‌ داده‌ها و اطلاعات‌ پیمایش‌ ارزش‌ها و نگرش‌های‌ ایرانیان‌ است.

● تحلیل‌ یافته‌ گسست‌ و تداوم‌ نسلی‌

تفاوت‌ میان‌ نسل‌ جوان‌ و نسل‌ گذشته‌ یكی‌ از اساسی‌ترین‌ چالش‌های‌ موجود جامعه‌ امروز است. تغییر در باورها و الگوهای‌ رفتاری، ارزش‌ها و نگرش‌های‌ نسل‌ جوان‌ نسبت‌ به‌ نسل‌های‌ پیشین‌ عمده‌ بوده‌ و موجب‌ به‌وجود آمدن‌ سؤ‌الات‌ بسیاری‌ در اندیشمندان‌ و متفكران‌ اجتماعی‌ شده‌ است.

در پی‌ بروز چنین‌ تفاوت‌هایی‌ در كم‌ و كیف‌ باورها و گرایش‌ها، این‌ سؤ‌ال‌ مطرح‌ است‌ كه‌ آیا نظام‌ ارزش‌ و هنجاری‌ جامعه‌ ایرانی‌ در شرایط‌ فعلی‌ در باز تولید هنجارهای‌ تداوم‌ بخش‌ به‌ نهادهای‌ خرد و كلان‌ اجتماعی‌ با موفقیت‌ و كارآمدی‌ قابل‌ قبول‌ عمل‌ می‌كند؟ در این‌ زمینه‌ با كدام‌ اختلال‌های‌ بنیادین‌ مواجهیم‌ و چشم‌انداز تحولات‌ آینده‌ به‌ كدام‌ سواست؟ البته‌ پاسخ‌ گفتن‌ به‌ این‌ پرسش، مسبوق‌ به‌ تعیین‌ حدود انتظاری‌ است‌ كه‌ از نسبت‌ میان‌ نسل‌ها با یكدیگر داریم‌ و كار كرد به‌ سامان‌ یك‌ نظام‌ ارزشی‌ و هنجاری‌ را چگونه‌ فهم‌ می‌كنیم.

تصور نظم‌ اجتماعی‌ كاملا‌ً همگن‌ و وحدت‌ یافته، تحت‌ یك‌ نظم‌ هنجاری‌ خدشه‌ناپذیر را باید یك‌ اوتوپیا دانست، كه‌ به‌ جامعه‌ آرمانی‌ افلاطون‌ شبیه‌ است‌ و در جامعه‌شناسی‌ چندان‌ جایگاهی‌ ندارد.

بر این‌ مبنا می‌توان‌ تصور كرد، كه‌ جامعه‌ همواره‌ با نسبتی‌ از نزاع‌ و وفاق‌ ارزشی‌ مواجه‌ بوده، اما تعیین‌ حدود مقبول‌ یا نامقبول‌ این‌ نزاع‌ و وفاق‌ بستگی‌ به‌ حدود دوری‌ یا نزدیكی‌ به‌ چنان‌ الگوی‌ ایده‌آلی‌ دارد.

این‌ گزارش‌ با طرح‌ پرسش‌هایی به بررسی‌ گسست‌ و تداوم‌ نسل‌ها در جامعه‌ ایرانی‌ براساس‌ پیمایش‌‌ ملی‌ ارزش‌ها و نگرش‌های‌ ایرانیان‌ پرداخته‌ و با توجه‌ به توصیف‌ داده‌های‌ خام‌ این‌ پیمایش‌ سعی‌ در یافتن‌ پاسخی‌ درخور داشته‌ است.

● رضایت‌ از زندگی‌ و ارزیابی‌ اجتماعی‌

همواره‌ وضع‌ موجود در جامعه‌ برمبنای‌ انگاره‌ كلیشه‌ شده‌ موجود، نامناسب‌ است‌ و افراد جامعه‌ از آن‌ ناراضی‌اند. اگر چه‌ این‌ نارضایتی‌ نوعی‌ تلقی‌ فردی‌ از جامعه‌ است‌ و افراد از وضعیت‌ خود رضایتمند نیستند، اما به‌ هنگام‌ تحلیل‌ وضع‌ موجود اجتماعی،این‌ نگرش‌ را تسری‌ داده‌ و نارضایتی‌ خود را از اوضاع‌ اجتماعی‌ بیان‌ می‌كنند. گویی‌ میان‌ انگاره‌ فرد درباب‌ وضعیت‌ فردی‌ و جریان‌ امور در سطح‌ عام‌ اجتماعی، نوعی‌ همبستگی‌ وجود دارد و فرد تصور خود از وضعیت‌ عمومی‌ را با تعمیم‌ وضعیت‌ فردی‌ خود حاصل‌ می‌كند. البته‌ این‌ انگاره‌ كم‌ و بیش‌ در رویكرد سنتی‌ و چپ‌ نیز ریشه‌ دارد. بر مبنای‌ انگاره‌ ارتدكسی‌ چپ‌ كه‌ با الگوهای‌ انتخاب‌ عقلانی نیز موجه‌ شده، همواره، نفع‌ فردی‌ عامل‌ اصلی‌ در تعیین‌ نگرش‌ها و تصور فردی‌ از وضعیت‌ عام‌ اجتماعی‌ است.

البته‌ نباید از نظر دور داشت‌ كه‌ تصور بالنسبه‌ شایع‌ و عامی‌ وجود دارد مبنی‌ برآنكه‌ با تشدید شكاف‌های‌ طبقاتی‌ و دشواری‌ تأمین‌ درآمد خانواده‌ در ایران‌ پس‌ از انقلاب، رضایت‌ از اوضاع‌ فردی‌ كاسته‌ شده‌ و بنابراین‌ انتظار می‌رود میل‌ به‌ تغییرات‌ رادیكال‌ نیز ضرورتا‌ً افزایش‌ یابد، نكته‌ جالب‌ این‌ كه‌ یافته‌های‌ پیمایش‌، نافی‌ این‌ الگوهای‌ بالنسبه‌ كلیشه‌ شده‌ اجتماعی‌ است.

● هویت‌ قومی‌ و باورهای‌ اجتماعی‌

گرایش‌ها و باورهای‌ قومی‌ در ایران‌ و میزان‌ فعلیت‌ پدیده‌ هویت‌ یابی‌ قومی‌ در میان‌ آن‌ها و مهمتر از همه‌ دلالت‌های‌ سیاسی‌ این‌ پدیده، از جمله‌ مسائل‌ مهم‌ و مورد توجه‌ مسئولان‌ و اولیای‌ امور بوده‌ است. طی‌ سال‌های‌ گذشته، بروز برخی‌ تحولات‌ در قومیت‌های‌ گوناگون‌ ایرانی‌ تصویری‌ از امكان‌ ظهور و بروز هویت‌های‌ قومی‌ بوجود آورده‌ است.

همگام‌ با این‌ تحولات، در میان‌ نظریات‌ متعدد، هویت‌خواهی‌ قومی‌ موضوعیت‌ تازه‌ای‌ یافته‌ و مباحث‌ بسیاری‌ برانگیخته‌ است. در عصر استیلای‌ نظام‌های‌ كلان‌ ایدئولوژیك، اعم‌ از راست‌ و چپ، قومیت‌ گرایی‌ ایده‌ پیشامدرنی‌ از هویت‌ خواهی‌ سیاسی‌ تلقی‌ می‌شده‌ است. به‌ عبارتی‌ در هر دو منظومه‌ ایدئولوژیك‌ یاد شده‌ مقولاتی‌ نظیر پیشرفت، نوگرایی، آموزه‌های‌ ایدئولوژیك‌ عدالت‌ خواهی‌ و برابری‌طلبی، گسترش‌ حوزه‌ خصوصی، توس

---