ژئوتوریسم صنعت بدون دودکش

صنعت ژئوتوریسم بعنوان زیر شاخه ای از صنعت توریسم در کنار دیگر صنایع مربوط به علوم زمین, همچون صنایع معدنی, زمینه بالقوه ای برای اشتغال عده کثیری از متخصصین وابسته به علوم زمین را داراست که می تواند با تشکیل پایگاه داده ها و همکاری سازمانهای زمین شناسی و اکتشافات معدنی, نظام مهندسی معدن, میراث فرهنگی و گردشگری و انجمن های دانشگاهی وابسته به جغرافیدانان, سازمان یابد همچنین این صنعت می تواند کشور را به سوی تکامل صنعتی رهنمون سازد, چراکه به قولی توریسم مهمترین صنعت جهان است

صنعت ژئوتوریسم بعنوان زیر شاخه ای از صنعت توریسم در کنار دیگر صنایع مربوط به علوم زمین، همچون صنایع معدنی، زمینه بالقوه ای برای اشتغال عده کثیری از متخصصین وابسته به علوم زمین را داراست که می تواند با تشکیل پایگاه داده ها و همکاری سازمانهای زمین شناسی و اکتشافات معدنی، نظام مهندسی معدن، میراث فرهنگی و گردشگری و انجمن های دانشگاهی وابسته به جغرافیدانان، سازمان یابد؛ همچنین این صنعت می تواند کشور را به سوی تکامل صنعتی رهنمون سازد، چراکه به قولی توریسم مهمترین صنعت جهان است (گولتا ۲۰۰۳)

البته تصور عده زیادی از متخصصین وغیر متخصصین در ایران از صنعت توریسم، فقط توریسم تفریحی است و این برخلاف دیدگاههای جدید پست مدرن در جهان است و امروزه توریست جوامع پیشرفته به دنبال اکولوژی ، ژئولوژی و... و علم و فرهنگ و تاریخ و اصالت است.

● مقدمه:

واژه توریسم به معنای ایدهٔ مسافرت کردن، جابجایی و حرکت به سوی اهداف مختلف است که احساس گردش و مداری بودن جهانگرد را می رساند، چون او به جایی باز می گرددکه از آن جا حرکت کرده است و جهانگردی عبارتست از صنعتی کشوفا که قادر به ایجاد اشتغال است، اقتصادهای محلی را بارور می سازد و سطح زندگانی رابالاتر می برد.

اولین جهانگردان کسانی بوده اند که به قصد فتح کردن، مسافرت کردند اما در واقع قرن نوزدهم زمان تولد صنعت توریسم است. در سال ۱۸۹۹ اولین سمیناربین المللی توریسم در لندن برگزار شد و در همان قرن برای اولین بار بودکه در زبان انگلیسی، واژه توریست، در کتابی بنام خاطرات یک تور از آقای استندال ظاهر گردید.

● ژئوتوریسم و اکوتوریسم، دیدگاههای نو در صنعت جهانگردی:

یکی از اصلاحات رایج امروزی، اکوتوریسم یا همان توریسم طبیعت گراست.

]صنعت ژئوتوریسم و صنعت اکوتوریسم دو شاخه مستقل و طبقه بندی شده از صنعت توریسم طبیعت گرا ( طبیعت گردی) است[ .در توریسم طبیعت گرا نظر والنتین ۱۹۹۲، از فضاهای طبیعی و یا کم و بیش آلوده نشده با هدف نگرش به مناظر، صحنه ها، گیاهان و جانوران منطقه بازدید می شود وعکاسی و کمپینگ و راه پیمایی به قصد تفریح و غنای علمی و فرهنگی و ماجراجویی از فعالیت ها و اهداف آن است، بنا به تعریف دائره المعارف وبستر، اکوتوریسم شامل مسافرت به نواحی طبیعی و با جاذبه های اکولوژیکی است که تحت هدایت و راهنمایی و بقصد مشاهده حیات وحش و فراگیری درباره محیط پیرامون صورت می گیرد. بنابراین اگر یک اکوتوریست به دنبال اکوسیستم و جاذبه های شناختی آن است یک ژئوتوریست نیز بدنبال مشاهدهٔ جاذبه های زمین شناسی و زمین پیکر شناسی و حتی موزه های معدنی در کشور مقصد است. می توان ژئوتوریست را در قالب توریسم اکتشافی، تجربی، ماجرا جو و تحقیقی نیز طبقه بندی نمود (استنتاج از رده بندی کوهن از تیپولوژی نقشهای جهانگردی ۱۹۷۴ و طبقه بندی پرزکلاوسکی ۱۹۹۳). در طبقه بندی کلاسیک جهانگردی، که با هدف شناخت انجام می‏گیرد، می توان ژئوتوریسم را در زمره توریسم آموزشی نیز جای داد.

● ژئوتوریسم تغییر دیدگاهها در صنعت جهانگردی:

امروزه جهانگردی به معنای تعطیلات نیست و مقصود از آن آرامش اعصاب و تفریح و نفی کامل دنیای کار نمی باشد بلکه جهانگردی شکل مثبتی از گذران وقت آزاد است که می تواند به شکل لذت بردن از جاذبه های طبیعی و زمینی که بر روی آن زندگی می کنیم نیز باشد. لورن زتی ۱۹۹۵ اظهار می دارد که «با مسافرت کردن از دنیا چیز یاد می گیریم و خودمان را می شناسیم» در جهان امروزی صنعت جهانگردی از فرمول توریستی آفتاب و سکس و ماسه و دریا که از قرن ۱۸ به بعد در اروپا متداول شد، دور شده و بطرف تعطیلات هدفمند و مسافرتی که نیازهای استراحتی و ذهنی را با هم داشته باشد، حرکت می نماید و جهانگردی فرهنگی، قومی، هنری، طبیعت گرا و... اشکال جدید تمایلات جهانگردان در جهان است. جهانگرد مکتشف، علاقمند به مسافرت ماجرا جویانه، تمایل به برقراری تعادل بین بررسی و تحقیق و یک نوع ساختار و برنامه ریزی مسافرتی دارد، در غربت مکان غرق می شود، به طبیعت توجه نشان می دهد و می تواند حتی خطرات احتمالی بازدید را در شناخت پدیده ها، تحمل نماید. ژئوتوریست در جستجوی نوآوری و یافتن چیزی جدید بر می آید.

تغییر دیدگاههای جهانگردی ارتباط مستقیم با تغییر دیدگاههای کشورهای پیشرفته نیز دارد، پست توریسم که با پست مدرن همراه است روی انتخابهای فردی تکیه دارد و جای را برای مسافرت تربیت شده باز می کند و به مسافر با نگاه تحسین آمیز که عاشق چیزهای حقیقی و طبیعی است می نگرد.

امروزه وجه مشخصه جهانگردی با کسب دانش بسیار به هم نزدیک شده است و مثل سابق فقط لذت بردن و به معنای دور بودن هر چه بیشتر از مکان کار نیست بنابراین انجام جهانگردی به معنای کسب دانش نیز است. آقای اوری ۱۹۹۰ می گوید «گذر از اجتماع مدرن به پست مدرن باعث تکامل تجربه های توریستی آن جوامع می گردد» این جمله از ایشان ما را به طرح راهکارهایی در بازاریابی ژئوتوریسمی و اکوتوریسمی رهنمون می سازد که ذکر آن خواهد آمد.

● ایران بستری مناسب برای ژئوتوریسم:

ژئوتوریست بدنبال مشاهده جاذبه های زمین است. این جاذبه ها از گنبدهای نمکی کویر بزرگ ایران گرفته تا منشورهای بازالتی ماکو و اطراف کرمان و دماوند و حتی پیلولاواهای حومه لاهیجان یا کریپتو دولین های روستای پردمه در جاده هراز یا گل فشانهای پایکوههای مکران یا سنگ های فرسایش یافته بشکل مشت دست انسان در دریاچه ارومیه یا آثار دیدنی فرسایش بادی حواشی بیابان لوت و هزاران هزار شاهد و نمونه از جاذبه های مختلف زمین شناسی و زمین پیکر شناسی و حتی معدنی را نیز شامل می شود و در مورد اخیر ذکر عملکرد کشور ایالات متحده درارتباط با توریست معادن متروکه، مربوط به پلاسرهای رودخانه ای طلا دار بخشی از شمال آمریکا جالب خواهد بود، که در آن، درآمد ناشی از اخذ ورودیه و اجازه کمپینگ و کرایه وسایل و تشت های طلا شویی برای استحصال اتفاقی ذرات طلا به همراه ماهیگیری خانواده‏ها در آخر هفته در محدوده طلا دار پلاسری رودخانه بیش از درآمد جداسازی آن با روشهای معدنکاری است.

بنابراین معادن بعد از طی منحنی دوران اوج و افول اقتصادی خود در زمانی که استخراج آن مقرون به صرفه نباشد، می تواند بصورت موزه معدنی، آموزش، تحقیقی، توریستی درآید وحتی بعد ازاتمام دوره استخراج، جاده های دسترسی به نواحی بکر می تواند تغییر کاربری یافته و این سرمایه های ملی و محلی برای جاذبه های اکوتوریستی و ژئوتوریستی بهره برداری شود. همچنین گفتنی است احساس عدم هویت انسان خصوصاً در کشورهای پیشرفته، وی را به سوی تحقیقی مداوم و پیوند با نهادهای اجتماعی دنیای قبل از مدرنیزم سوق می دهد و سعی در لمس آن دارد، یعنی دنیای اولیه، طبیعی و بدون آلودگی در خاورمیانه، آفریقا، آمریکای مرکزی. در دیدگاههای نو، حتی برای جهانگردان جالب است که در برگشت از سفر، برای آشنایان خود تعریف کنند: که آموخته اند چگونه گاوهای شیرده را در فلان روستای خاورمیانه بدوشند یا در بازدید از کویر بزرگ ایران و گنبدهای نمکی منحصر بفرد آن، سواری بر شتر (Camel trophy) را نیز تجربه نمایند یا اینکه از گل فشانهای شمال و جنوب ایران بازدیدنمایند یا طبق فرمول آمریکایی کشاورزی – توریسم ، یاد گرفتند چگونه با گله ها حرکت کنند در زیر ستاره ها بخوابندو روزهای طولانی اسب سواری کنند و در مورد کشور عزیزمان با فرمول ایرانی عشایر – توریسم، چگونه مدتی را در کنار عشایر کوچ نشین ایران، زندگی و حرکت کرده و نحوه پختن نان را تجربه نمایند.

● منافع صنعت اکوتوریسم و ژئوتوریسم:

اشتغال، حمایت از محیط زیست، درمان افسردگی، جلوگیری از تخریب جاذبه های بوم شناختی و زمین شناختی از جمله منافع آن است که به توضیح آن می پردازیم:

صنعت توریسم می تواند برکتهای اقتصادی، اکولوژیکی، ژئولوژیکی و فرهنگی و اجتماعی را با خود به همراه آورد زیرا سطوح اشتغال و زندگانی را بالا می برد و دارای پتانسیلی برای بازیافت و ترمیم تمامی بخشهای جامعه است این امر می تواند اشتغال طیف گسترده ای از دانش آموختگان و متخصصین رشته های مختلف اعم از مهندسین معدن، زمین شناسان، ژئومورفولوگ ها، مهندسین محیط زیست، آرشیتکت ها، گیاه شناسان و جانورشناسان و... را در قالب راهنمایان و همکاران تشکیل پایگاه داده ها زیر نظر یک ارگان دولتی در برگیرد، و در کنار آن برهتلداری، رستورانها، آژانسهای مسافرتی، صنایع دستی و فرش و سوغات محلی و در حالت کلی بر اقتصاد روستائیان نیز تاثیر گذارد.

اکوتوریسم و ژئوتوریسم نوعی از جهانگردی است که باعث خرابی محیط زیست نمی شود. از لحاظ اکولوژی همگرا و از موارد منفی یک رشد توریستی، احتراز می کند (علی الخصوص در کشورهای جهان سوم) و تماسهای منفی یا اجتماعی و فرهنگی کمی دارد. این جهانگردی، امروزه در جهان به جهانگردی ”جایگزین“ معروف است که یک جهانگردی پیش بینی شده و انتخابی است ، و حس زیباشناختی و قابلیتهای روشنفکری را به ظهور می رساند.

آقای اول ریچ در ۱۹۷۹ نشان داد که ”انسانهای عصبی و افسرده بعد از مشاهده تصاویری از طبیعت احساس بسیار بهتری می کنند تا از مناظر شهری“ بنابراین اکوتوریسم و ژئوتوریسم هم برای جهانگردان و هم برای کارکنان این بخش اقتصادی و هم برای مردم داخل کشور، منافع مادی و معنوی بسیاری می تواند داشته باشد.

همچنین از طریق توجه به صنعت ژئوتوریسم می توان از سرمایه های ملی ژئوتوریسمی که در حال حاضر از توجه بی نصیب است، حفاظت نمود. اینجاست که واژه غارتهای ژئوتوریسمی به گوش می رسد؛ ما غارت و قاچاق آثار فرهنگی و اشیاء عتیقه و مبارزه با آن را در رسانه ها شنیده ایم ولی غارت و به یغما بردن ارگ ها یا منشورهای بازالتی و صدور آن به خارج از کشور – در حالیکه در دیگر کشورها بعنوان سرمایه ملی تلقی شده و بصورت سایت ژئوتوریستی و با اخذ ورودیه، هم از آن محافظت شده و هم باعث اشتغال زایی است – و یا استخراج پیلولاواها (بالشتکهای بازالتی) بعنوان سنگ لاشه، مقوله ای دیگر است که تنها با آگاهی از این سرمایه ها، می توان از آن محافظت نموده و بصورت منطقه ای و محلی از منافع آن بهره برد.

این صنعت به حفظ و بقای پارکها و فضاهای طبیعی و ژئوتوریستی کمک نموده و از آنها حمایت می کند و به افراد محلی فرصت می دهد هر چه بیشتر در مورد منطقه خود اطلاعات کسب نمایند و به حفظ و نگهداری آن کمک کنند در کنار دیگر جاذبه های ژئوتوریسمی و اکوتوریسمی، صنعت جهانگردی می تواندباعث احیای فرهنگ های محلی ایران نیز باشد چراکه بر پایی مراسم سنتی در حال فراموشی یا از دست رفته با انگیزه مادی برای اجرای مجدد و نمایش آن برای جهانگردان، سبب احیاء مراسم و لباسها ی محلی آنان خواهد بود.

● راهکارهای ایجاد صنعت ژئوتوریسم و اکوتوریسم:

این صنعت بدون دودکش بعنوان صادرات محصولی که مشتری خودبه سراغ آن می آید - به شرط آنکه از خواسته خود در کشور مقصد آگاه باشد – نیاز به توجه ویژه ای دارد. برای توسعه بازار ژئوتوریسم و اکوتوریسم، شناسایی وضعیت اجتماعی کشورهای جهان از اهمیت ویژه ای برخوردار است چون توریست مورد درخواست کشورمان، توریست کشورهای فرامدرن است که از نوع اکتشافی، تحقیقی آموزشی و تجربی و مختلط اقدام به جهانگردی می کنند که نیاز به انجام تبلیغات بعد از طبقه بندی، در چنین کشورهایی است.

شایسته است که سازمانهای ایرانی اعم از زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، میراث فرهنگی و گردشگری و نظام مهندسی معدن و انجمن های وابسته به جغرافیدانان با کمک راهنمایان آشنا و متخصص در علوم زمین و اکولوژی مکانهایی را پیش بینی و شناسایی نمایند و بعد از تشکیل پایگاه داده ها با مرکزیت سازمانهای نظام مهندسی معدن استانها به تبلیغ گستردهای از طریق دولت در جهت ایجاد اشتغال و توسعه در صنعت توریسم اقدام نمایند.

توریستی که پا به ایران می گذارد معمولاً‌از قشر محقق و اکتشافی است و چون صنعت توریسم تفریحی در ایران جایگاهی نمی تواند داشته باشد تنها راه توسعه صنعت توریسم همانا توجه به مسیر تخصصی آن که شامل اکوتوریسم و ژئوتوریسم و توریسم علاقمند به فرهنگ معماری و مذهب است، می باشد. بعقیده دلاکی یزا ۱۹۸۰، ”مجری توریستی شیئی مورد استفاده توریستی را زینت می بخشد و آن را طوری جداب می سازد که قابلیت کشش فراوان داشته باشد“. در مورد ژئوتوریسم و اکوتوریسم، محصول، محیط طبیعی است و از قبل موجود است و دیگر لازم نیست آن را اختراع کرد و چیزی بوجود آورد بنابراین سرمایه گذاری اندک می توان تولیدات محیط طبیعی موجود را زینت بخشید و جذاب ساخت و مردم دیگر را بسوی آن کشاند.

▪ خلاصه ای از راهکارهای پیشنهادی به قرار ذیل است:

۱) شناسایی تمامی آثار ژئوتوریسمی- یعنی آثاری که محل درآمدی از راه جاذبه های علوم زمین و جذب توریسم است- در استانهای کشور.

۲) شناسایی و کشف مکانهای ایده آل و ایجاد پایگاه داده ها برای آنها به مرکزیت سازمان نظام مهندسی معدن استانها.

۳) توجه بیشتر کارشناسان سازمان های صنایع و معادن کشور در توجه جدی به عدم صدور مجوز برای محدوده هایی که می تواند در حال و آینده بعنوان سرمایه های ژئوتوریستی کاربری داشته باشد مانند محدودههای منشور بازالتی و بالشتک های بازالتی و...

۴) سرمایه گذاری و ایجاد سایت ها و موزه های معدنی و فسیل برای جاذبه های ژئوتوریستی و جلوگیری از به یغما رفتن آنها توسط تصویب قوانین سخت.

۵) تشکیل گروه راهنمایان ژئوتوریسم متشکل از آشنایان به علوم زمین و نماینده آژانسها و کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و حتی با همراهی رانندگان و... ویژه جهانگردی.

۶) تبلیغات رسمی و تهیه بروشورها و کتابچه های مربوط به اکوتوریسم و ژئوتوریسم استانها بطور تخصصی، و بازاریابی توسط آژانسها و بخشهای خصوصی با همراهی سازمان های مذکور دولتی.

۷) فعال سازی طرح های توسعه ژئوتوریستی و اکوتوریستی برای هر استان در کنار جاذبه های فرهنگی و کوچ نشینی. (تا جذابیتی دو چندان داشته باشد)

۸) در نهایت توجه به این صنعت نیاز به سرویسها و ساختاری دارد که از خدمه ساده اتاقها در هتل ها گرفته تا صاحبان منصب در شهرداری و سازمانهای گردشگری در سطوح مدیریتی و اپراتورهای ژئوتور و اکوتور و حمایت نهادهای منطقه ای را شامل باشد.

نویسنده مقاله : مهندس بهرام نکوئی صدری

چاپ در : شماره دوم مجله ژئوماین نظام مهندسی معدن استان آذربایجان شرقی ۱۳۸۴

منابع

۱- گولتا، گولیلمو، روان شناسی توریستی – ترجمه دکتر محمد حسن افضلی نژاد- انتشارات تالار کتاب ۱۳۸۴

۲- کرمی، ناصر، اکوتوریسم ایران، سازمان ایرانگردی و جهانگردی ۱۳۷۸

۳- درویش زاده، علی، زمین شناسی ایران، انتشارات امیر کبیر ۱۳۷۳

۴- قادری، اسماعیل، جغرافیای جهانگردی، سازمان ایرانگردی و جهانگردی۷۶

۵- نظریان، اصغر، جغرافیای شهری ایران، انتشارات پیام نور چاپ ششم ۸۳

۶-WEBSTERS NEW INTERNATIONAL DICTIONARY SECOND EDITION.

با توجه به آخرین پژوهشها جمله داخل کروشه اضافه شده است (بنابه مقاله ی طبیعت رویکردی نو در گردشگری در مجموعه مقالات همایش ۴ دی ماه ۸۵ بررسی توسعه و موانع گردشگری استان آذربایجان شرقی –از مهندس بهرام نکوئی صدری)