عید باستانی, عیدی باستانی

مریم خسروی

نیاکان ما بیش از آنکه سال نو تحویل شود، بدن خود را پاک و پاکیزه می‌کردند و جامه نو پوشیده عطر و گلاب بر خود می‌زدند و با همدیگر روبوسی می‌نمودند و کوچک‌ترها، دست بزرگ‌ترها را می‌بوسیدند و سفره ویژه‌ای به نام سفره نوروزی می‌گستردند و در آن چیزهایی مانند شیرینی، شمع، آیینه، گل، سبزی، نقل، مجمر آتش، عود، عنبر و دیگر چیزها که هرکدام نمونه‌ای از آفریده‌های خداوند بوده را به پاس شکرگزاری می‌نهادند....

آنگاه همه چشم انتظار شنیدن صدای کوس و دهل که نشانه پایان سال کهنه و آغاز سال نو و نوروز بود، می‌نشستند و چون سال نو تحویل می‌شد، نخست ریش سفیدان و یا سالمندترین عضو خانواده که منشأ خیر و برکت و همبستگی قومی ‌‌بودند، از جای برخاسته و به هر یک از اهل خانه سه قاشق عسل یا شربت و سه دانه شیرینی یا سه میوه خشک یا سه سکه زرین و سه برگ سبز داده و فرخنده نوروز را به هر یک تبریک می‌گفتند و همان‌گونه که گفته شد، کوچک‌ترها دست بزرگ‌ترها را می‌بوسیده و به شادی می‌پرداختند.

سپس اهل خانه سرپا ایستاده با صدای بلند همه با هم یک آیه از کتاب مقدس اوستا به نام «تندرستی» را می‌خواندند و برای خود از اهورامزدا زندگی دراز و نیکنامی‌‌را خواستار می‌شدند. عید نوروز ۶ روز متوالی دوام داشت و در این روزها، سلاطین بار عام می‌دادند و نجبای بزرگ و اعضای خاندان خود را به ترتیب می‌پذیرفتند و به حاضران عیدی می‌دادند. در روز اول سال مردم زود از خواب برمی‌خواستند، به کنار نهرها و قنات‌ها رفته و خود را می‌شستند و به یکدیگر آب می‌پاشیدند و شیرینی تعارف می‌کردند. صبح قبل از آنکه کلامی ‌گویند، شکر یا عسل می‌خورند و برای حفظ بدن از ناخوشی‌ها و بدبختی‌ها روغن به تن می‌مالیدند.

● هدایای باستانی

هدیه و عیدی دادن به مناسبت نوروز، رسمی ‌کهن است، کتاب‌های تاریخی از بخشش‌های نوروزی پیش از اسلام و پس از اسلام خبر می‌دهند. رسم هدیه دادن نوروزی را ابوریحان بیرونی از گفته آذرباد، موبد بغداد، چنین آورده است: «نیشکر در ایران، نوروز یافت شد و پیش از آن کسی آن را نمی‌شناخت، جمشید روزی نی‌ای را دید که از آن کمی ‌شهد به بیرون تراوش کرده چون دید شیرین است، امر کرد آن نی را بیرون آورند و از آن شکر ساختند و مردم از ره تبرک به یکدیگر شکر هدیه کردند و در مهرگان نیز این کار را تکرار کردند و به این صورت هدیه دادن رسم شد». هدیه دادن و هدیه گرفتن، ستایش گل، قرار دادن دو ماهی در بزم عید و رویاندن سبزه به عدد یکی از اعداد مقدس نزد ایرانیان کهن‌ترین نشانه‌های نوروز نزد ایرانیان براساس مطالعات تاریخی است. در بامداد نوروز مردم به یکدیگر آب می‌پاشیدند و این رسم در سده‌های نخستین اسلامی ‌نیز رایج بوده و دیگر اینکه هدیه دادن شکر متداول بود. عیدی‌ دادن‌ و عیدی ‌گرفتن‌، ریشه‌ در فرهنگ‌ ایران‌ باستان‌ دارد؛ آن‌ زمان‌ که‌ مردم‌ در بامداد عید نوروز به‌ نشانه‌ بخشیدن‌ روشنایی‌ به‌ زندگی‌ یکدیگر، برهم‌ آب‌ می‌پاشیدند و برای‌ حفظ‌ صلح‌ و دوستی‌ به‌ یکدیگر هدیه‌ می‌دادند.

مردم باور دارند که در موقع سال تحویل و آنگاه که خورشید به برج حَمَل می‌رود، هر کس هر نیاز و مرادی داشته باشد و از خداوند بخواهد، برآورده می‌شود. از نخستین روز آغاز تا روز دوازدهم فروردین را مردم به رفت و آمد به خانه بزرگان و خویشاوندان و آشنایان و دید و بازدید از یکدیگر و شادباش گویی به هم اختصاص می‌دهند.

رسم نوروزانه یا عیدانه از دیرباز در ایران میان مردم طبقات و اقشار مختلف معمول بوده است. ابوریحان بیرونی از رسم هدیه فرستادن مردمان برای یکدیگر در نوروز سخن می‌گوید و آن را همچون نوروز رسمی ‌کهن و بنیانگذار آن را جمشید می‌داند. رسم عیدی دادن ایرانیان در نوروز چنان شیوع یافته بود که در دوره عباسی مردم و خلف میان خود هدیه نوروزی رد و بدل می‌کردند. در روزگار کنونی، رسم هدیه دادن و هدیه گرفتن در ایام نوروز میان مردم بیش از پیش معمول است.

رسم‌ کهن‌ عیدی ‌دادن‌ نیز یکی‌ از سنت‌های‌ اصیلی‌ است‌ که‌ در همین‌ راستا میان‌ مردم‌ جای‌ گرفته‌ است. در گذشته‌های‌ دور، ایرانیان‌ در نوروز به‌ یکدیگر شکر هدیه‌ می‌دادند و برای‌ هم‌ آرزوی‌ شادکامی‌همیشگی‌ می‌کردند. این‌ رسم‌ در طول‌ زمان‌ رفته‌‌رفته‌ تغییر شکل‌ داد اما هرگز از بین‌ نرفت. سفره هفت‌سین از دیرباز نزد ما ایرانیان‌ احترام‌ خاصی‌ داشته‌ است. اهل‌ خانواده‌ عزیزترین‌ نعمت‌های‌ خدا را در این‌ سفره‌ می‌‌گذارند و برای‌ هر کدام‌ از آنها ارزش‌ خاصی‌ قایل‌اند.

زمانی‌ عیدی‌ بچه‌ها و بزرگ‌ترها از همین‌ سفره‌ هفت ‌سین‌ داده‌ می‌شد. هر خانواده‌ بنا به‌ توان‌ مالی‌‌اش‌ به‌ میهمانان‌ خود گندم‌ بو داده، سیب‌ و سمنو یا تخم مرغ رنگ شده می‌‌داد. ارزش‌ این‌ هدایا در آن‌ حد بود که‌ صاحبخانه‌ با این‌ نیت‌ که‌ گندم‌ نماد روزی‌ و نشان‌ فراوانی‌ و برکت، تخم‌‌مرغ‌ نشان‌ تداوم‌ نژاد آدمی، سیب‌ نشان‌ برکت‌ و نعمت‌ و فراوانی‌ و سمنو نماد فراوانی‌ خوراک‌ و غذاهای‌ نیروزاست، آنها را به‌ عزیزانش‌ هدیه‌ می‌‌کرد.آرزوهای‌ سبز؛ تحفه‌ عیدی‌ قدیمی‌ها: آرزوهای‌ سبز، دعاهای‌ خجسته‌ و امیدهای‌ تازه ، تحفه‌ عیدی‌ قدیمی‌ها بود.

وقتی‌ قرآن‌های‌ کوچک‌ به‌ نشانه‌ استواری‌ ایمان‌ با بسته‌‌های‌ زرورق ‌شده‌ سنجد، گندم‌ بو داده، حتی‌ نخودچی‌ و کشمش‌ به‌ دست‌ بچه‌‌ها می‌رسید، انگار برکت‌ و روزی‌ آنها افزوده‌ می‌شد.پول عیدی در میان قرآن: بعضی از بزرگ‌ترهای متدین این پول‌ها را لای قرآن خود می‌گذارند و هنگام عیدی دادن قرآن را گشوده و پول را از لای قرآن بیرون آورده و به بچه‌ها می‌دهند.این کار برای آموزش ایجاد ارتباط بهتر و بیشتر با قرآن کریم است و از این راه برای پول‌های عیدی، تبرک‌جویی می‌کنند.