بیابان هایی که پیشروی می کنند

زمینی خشک و بی آب و علف با سطحی ترک خورده که تشنگی را از اعماق درونش فریاد می زند, پهنه وسیعی پوشیده از شن, ماسه و شوره زار که با تابش شعله های سوزان خورشید بر سطح آن, تنها سراب آب به چشم می خورد

زمینی خشک و بی‌آب و علف با سطحی ترک‌خورده که تشنگی را از اعماق درونش فریاد می‌زند، پهنه وسیعی پوشیده از شن، ماسه و شوره‌زار که با تابش شعله‌های سوزان خورشید بر سطح آن، تنها سراب آب به چشم می‌خورد.

اینها تصویر و ذهنیتی از کویر و بیابان است که بسیاری از ما آن را از نزدیک تجربه کرده یا تصاویر آن را دیده‌ایم. پهنه وسیع یکی از منابع طبیعی کشورمان که طی چند سال اخیر به دلیل شرایط مختلف جوی و اقلیمی رو به پیشروی بوده و پیامدهای آن زندگی مردم را تحت تأثیر خود قرار داده است.

پیشروی بیابان‌ها به مفهوم توسعه بیابان‌های از پیش موجود نیست، بلکه این فرآیند در حقیقت به این دلیل رخ می‌دهد که اکوسیستم‌های نواحی خشک که بیش از یک سوم کره زمین را در بر می‌گیرند شدیدا در معرض استفاده بیش از حد و عدم بهره‌برداری صحیح از زمین قرار دارند. پیشروی و توسعه بیابان‌ها زندگی بیش از ۲۵۰ میلیون نفر را در سراسر جهان مستقیما تحت تأثیر قرار داده و در عین‌حا‌ل زندگی قریب به یک میلیون نفر را در بیش از صد کشور به مخاطره می‌اندازد.

فرآیندهای فروسایی زمین و پیشروی بیابان‌ها در ایران در دهه‌های اخیر به دو دلیل، اولا دو برابر شدن جمعیت ایران ظرف ۲۰ سال گذشته و به تبع آن نیاز مردم به محصولات کشاورزی و فرآورده‌های دامی باعث شده بدون توجه به پتانسیل و میزان حاصلخیزی، جنگل‌ها و مراتع را به زمین‌های زراعی تبدیل کنند و دوما چرای بیش از حد دام‌ها در مراتع، استفاده بی‌رویه از چوب درخت و گیاهان برای مصارف خانگی نظیر پخت و پز و سیستم‌های حرارتی منازل به همراه استفاده بی‌رویه از منابع آبی راه را بیشتر به سوی فروسایی زمین فراهم آورده است.

محمد خسروشاهی، کارشناس بیابان ازجمله عوامل بیابان‌زایی در ایران را بوته‌کنی، چرای مفرط و خارج از فصل دام‌ها در مراتع، تبدیل مراتع به دیم‌زار، برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های آب زیرزمینی، معدن کاوی و بهره‌برداری از معادن، جاده‌سازی و توسعه شهرها و روستاها عنوان می‌کند و می‌گوید: در کشور ما عوامل انسانی بیشترین عامل بیابان‌زایی محسوب می‌شوند و مهم‌ترین این عامل، افزایش جمعیت خصوصا جمعیت روستایی روی زمین است.وی تصریح می‌کند: باید گفت هر چند امکانات روستاها در حال حاضر نسبت به چند دهه قبل تغییرات قابل توجهی داشته است و حقیقتا از لحاظ تأمین آب و برق و امکانات مشابه با قبل قابل مقایسه نیستند، ولی آیا در همین مناطق بیابان‌زایی نسبت به قبل کمتر شده است؟

خسروشاهی می‌افزاید: ۳۰ ـ ۲۰ سال قبل روستایی که ۲۰ یا ۳۰ خانوار جمعیت داشت اکنون دو برابر شده است و مسلما این تعداد افراد در روستا به کار کشاورزی و دامپروری مشغولند و از طرفی برای کشاورزی در مناطق بیابانی زمین و آب محدود است پس با این وجود ساکنان روستاها یا باید به شهر بیایند و جذب کارهای کاذب شوند یا در روستا زمین بیشتری اضافه و کار کشاورزی کنند. زمین بیشتر هم آب بیشتر می‌خواهد، در بیابان که نمی‌شود دیمکاری کرد! آنگاه بدون توجه به امکانات سفره آب زیرزمینی و آبخوان‌ها اقدام به حفر چاه عمیق می‌کنیم، آب پمپاژ می‌شود، با پمپاژ بی‌رویه آب علاوه بر آن که سطح آب‌های زیرزمینی پایین می‌رود، تعادل هیدرواستاتیک بین آب شور و آب شیرین به هم می‌خورد. آب شیرین که پمپاژ شد، آب شور زیرزمین به طرف سفره آب شیرین هجوم می‌آورد و در پمپاژهای بعدی آهسته آهسته آب شور می‌شود. آب شور که بالا آمد در سطح زمین خاک را شور می‌کند و شور شدن خاک باعث می‌شود محصول کشاورزی کم شود و کیفیت آن پایین بیاید و برای جبران آن زمین همجوار و جدید به کشت برود، این رخداد ادامه می‌یابد تا وقتی که به خود می‌آییم و می‌بینیم که روی زمین شوره‌زار و کویر درست کرده‌ایم و در زیرزمین سطح سفره آب آنچنان افت کرده که باید چاه را کف‌شکنی کنیم.

● شن‌های روان، ساکنان جدید

شاید بتوان گفت یکی از مهم‌ترین پیامدهای بیابان‌زایی در ایران حرکت شن‌های روان و هجوم آنها به مزارع، باغ‌ها و خانه‌های مردم در مناطق کویری است. حرکت شن‌های روان به منزله نوعی از پیشروی بیابان‌ها تلقی می‌شود که خطری بزرگ را متوجه کشور ایران می‌کند.

طبق آمار در سطح کشور ایران ۱۸۲ کانون بحران فرسایش بادی در ۱۴ استان شناسایی شده است. کل مساحت کانون‌های بحرانی فرسایش بادی در کشور ۶ میلیون و ۴۲۲ هزار و ۸۴۷ هکتار است.

در استان کرمان ۶۷۶ هزار هکتار از اراضی بیابانی تحت تأثیر شدید فرسایش بادی قرار دارند، به طوری که به دلیل وارد آمدن خسارت به منابع زیستی، تولیدی و مراکز صنعتی یا مسکونی به عنوان کانون اصلی بحران فرسایش بادی شناخته شده‌اند. یکی از مناطقی که در استان کرمان تحت تأثیر فرسایش بادی و پیشروی شن‌ها قرار گرفته و زندگی مردم آن را با مشکل مواجه ساخته شهرستان ریگان است.

در این شهرستان ۴۷۳ هزار و ۲۸۴ هکتار بیابان وجود دارد که از این مقدار ۱۰۹ هزار و ۸۹۵ هکتار جزو کانون‌های بحرانی با اولویت یک محسوب می‌شوند. در شهرستان ریگان ۵۰ روستا در محاصره شن‌های روان قرار دارد که روستای رستم‌آباد علی چارک یکی از روستاهایی است که در حال فرورفتن در زیر شن‌های روان است. این روستا با ۱۶۰ خانوار و ۷۰۰ نفر جمعیت در گذشته با داشتن پرآب‌ترین قنات استان کرمان یکی از قطب‌های مهم تولید خرما، مرکبات و انار در منطقه محسوب می‌شد، ولی اکنون به دلیل هجوم شن‌های روان به باغ‌ها و مزارع، درختان خرما و مرکبات در زیر شن‌ها مدفون شده‌اند.

شن‌های روان همچنین تا پشت در منازل این روستا نیز رسیده‌اند و با وزش کوچک‌ترین نسیم یا توفان به دلیل شن‌گرفتگی در‌های منازل روستاییان بسته می‌شود و آنها مجبورند از پنجره منزل خود بیرون بیایند. هجوم شن‌های روان باعث مهاجرت مردم این روستا و دیگر نقاط کانون بحرانی فرسایش بادی استان کرمان به شهرهای دیگر نیز شده است و به جای انسان‌ها، شن‌ها و ریگ‌های روان ساکنان جدید این روستاها می‌شوند.

● تلاش برای تثبیت شن‌های روان

خسارات ناشی از پیشروی شن‌های روان هر ساله رو به افزایش است. نخستین اقدام جدی در زمینه کنترل شن‌های روان سال ۱۹۶۵ میلادی (برابر سال ۱۳۴۴ هجری شمسی) در مورد صد هکتار از اراضی به مورد اجرا گذاشته شده است.امروزه چنین تلاش‌هایی آنقدر به لحاظ دامنه و ابعاد توسعه یافته است که پروژه‌های ثبیت شن‌های روان و برنامه‌های بیابان‌زایی سالانه حدود یک میلیون هکتار از اراضی را در برمی‌گیرد.

اقدامات مبتکرانه در خصوص تثبیت شن‌ها و ریگ‌های روان شامل مراحل و روش‌های بیولوژیکی، مکانیکی و شیمیایی است و فعالیت‌هایی نظیر کاشت نهال، بذرافشانی، محصورسازی اراضی و استفاده از نفت خام به منظور حفاظت از ریشه‌های گیاهان را در برمی‌گیرد. تاکنون بیش از دو میلیون هکتار از مناطق بیابانی و بایر ایران براساس این روش‌ها احیا شده‌اند.

در این ارتباط یکی از عمده‌ترین این تلاش‌ها برنامه اجرایی ملی است که در سال ۱۹۹۹ آغاز شد. دست‌اندرکاران این برنامه در نظر دارند تثبیت ریگ‌های روان و بیابان‌زایی ده میلیون هکتار از اراضی فروسایی شده را عملی سازند.

حکمت قاسم‌خانی