تامل در باب ماهیت انسان

سویه هایی از انسان شناسی فلسفی

انسان‌شناسی فلسفی رشته‌ای فلسفی است که در آن کنه طبیعت بشر و موقعیت او پژوهش می‌شود. انسان‌شناسان فلسفی از طریق این پژوهش می‌کوشند رهیافت‌های انسان‌گرایانه و روش‌های علمی مختلف را از حیث فلسفی نقد کنند یا وحدت بخشند و از این طریق به پرسش ماهیت بشر پاسخ گویند.

اگرچه اکثر اندیشمندان در سراسر تاریخ فلسفه، انسان‌شناسی خاصی (یا استنباطی خاص از طبیعت بشر) داشته‌اند، اما «انسان‌شناسی فلسفی» تنها به تازگی و در بستر دوره مدرن اخیر به رشته‌ای خاص تبدیل شده است. این حوزه عمدتا به‌عنوان پیامدی از تحول روش‌ها و رهیافت‌های جدید در فلسفه شکل گرفت که با رشد همزمان علوم انسانی و طبیعی در ارتباط بود. دو نمونه از تحولات معاصر که در انسان‌شناسی فلسفی بیشتر تاثیرگذار بوده‌اند، در مکاتب پدیدارشناسی و وجودگرایی رخ نموده‌اند.

● پیشینه تاریخی

اگر بخواهیم نقطه عطفی را دریابیم که در آن انسان‌شناسی فلسفی رهیافت‌های روش‌شناختی گوناگونی به دست می‌دهد تا ماهیت انسان را بشناسد، باید به دو پرسش ذیل توجه کنیم؛ «انسان چیست؟» و «من کیستم؟»

این نخستین سوال در فلسفه سنتی بود. این پرسش پاسخ‌های مختلفی یافت اما همچنان مشهورترین تعریف فلسفی آن است که ارسطو بیان کرد؛ ماهیت انسان «حیوان ناطق» است. اما تحول علوم طبیعی در سراسر دوران مدرن موجب شد روش‌شناسی‌های علمی مشابهی در علوم انسانی به کار روند. نتیجتا در قرن نوزدهم برداشت‌های جدیدی از ماهیت بشر وجود داشت و این پرسش درون رشته‌های متمایز و متفاوت طرح شد. برای مثال، با پیدایش نظریه تکاملی داروین، ماهیت بشر منحصرا بر حسب نیروهای زیستی تبیین می‌شود. در فلسفه کارل مارکس «ذات بشریت» در وهله اول به واسطه نیروهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی قابل تبیین است، حال آنکه زیگموند فروید در نظریات خویش طبیعت انسان را اساسا با توجه به نیروهای روانی توضیح می‌دهد. در سایر علوم انسانی، همچون تاریخ و جامعه‌شناسی نیز حتی اگر تبیین «ماهیت» انسان‌ها در نظر نباشد شرایطی محیطی و فرهنگی تبیین می‌شوند که افراد را در قالب نوعی خاص شکل می‌دهند و می‌سازند. برخی از این نظریات خود را با تبیینی محدود می‌کنند که تنها در دوره یا بافت فرهنگی خاصی از تاریخ بشر قابل اعمال است. در هر صورت چگونگی پیوند یا انطباق رشته‌های گوناگون و روش‌های علمی متفاوت با یکدیگر در بینشی فلسفی و واحد نسبت به ماهیت بشر به مشکلی بزرگ تبدیل شد.

● وجودگرایی و پدیدارشناسی

در قرن بیستم پدیدارشناسی و وجودگرایی معاصر به واسطه تجربه انضمامی و مستقیم به مساله ماهیت انسان نزدیک شدند و از این طریق به مساله مذکور دامن زدند. در پدیدارشناسی، فیلسوفان شرحی توصیفی و انضمامی از انواع گوناگون تجربه انسانی عرضه می‌کنند تا به ویژگی‌های اساسی آن تجربه و بدین‌سان خصایص یا امکان‌های بنیادین بشر دست یابند. پدیدارشناسی وجودی این مساله را از راه پژوهش در ماهیت بشر و به واسطه دیدگاه انضمامی‌تر «من کیستم؟» بیشتر طرح می‌کند.

در اینجا ابعاد عمیق‌تر بشر به واسطه بررسی این مساله از موضع ذهنیت بروز می‌یابد. به عبارت دیگر، در عوض آنکه انسان را از دیدگاه علمی «عینیت» محض، بررسی کنند یعنی شخص را «موضوع» تفکر عقلانی بینگارند، از دیدگاهی ذهنی یا از درون تجارب خاص به وی می‌پردازند. از این رو حالات ممکن بشر بر حسب زندگی درونی آشکار می‌شود، یعنی چیزی که علم مدرن به واسطه رهیافت صرفا عینی‌اش قادر به درک آن نیست. پل ریکور یکی دیگر از فیلسوفان معاصر بود که انسان‌شناسی فلسفی را بسط داد. او این کار را از طریق هرمنوتیک دیالکتیکی صورت داد.

ریکور از طریق هرمنوتیک دیالکتیکی به ترکیب رهیافت پدیدارشناسانه با روش‌های تجربی یا علمی متفاوت پرداخت. ریکور نسبت به این نکته تردید داشت که بتوان فلسفه، علم یا روشی را به‌عنوان چتری برای تمام ویژگی‌ها یا شرایط متفاوت شخص به‌کار گرفت. رشته‌های متفاوت ممکن است موجب گفت‌وگو شوند برای اینکه اجازه دهند ابعاد تازه و کشف‌نشده‌ای پدیدار شود و بنابراین به واسطه یک روش‌شناسی برتر وضوح مفهومی بیشتری فراهم آورد. (این روش‌شناسی از نظر ریکور معمولا همان پدیدارشناسی بود.) اما نمی‌توان این روش‌ها را به یک روش کلی یا «فراروش» تقلیل داد که نسبت به سایرین بالاتر باشد. به این دلیل، اگرچه او عقیده دارد فهم ما از انسان پیش‌رونده است، این فهم همیشه محدود و متناهی باقی خواهد ماند. به علاوه ریکور همچون برخی دیگر از فلاسفه عقیده داشت آثار ادبی و هنری دریافت‌های معنی‌داری نسبت به انسان و توانایی‌های او به دست می‌دهند. به‌خصوص روایت، در فهم انسان به‌عنوان موجودی اساسا تاریخی جایگاه مهمی به خود اختصاص می‌دهد.

علیرضا غفاری