تاثیر تحریمهای احتمالی بر بازرگانی بین المللی ایران

صدور قطعنامه شورای امنیت درباره ایران، اگرچه تاکنون تاثیر زیادی روی اقتصاد کشورمان نشان نداده اما به هرحال براحتمال برقراری تحریم‌های اقتصادی علیه کشورمان افزوده‌است. برای بار دیگر فرصتی پدید آمده‌است که به موقعیت خودمان در بازارهای بین‌المللی نگاهی بیندازیم و تنگناهایی را که ممکن است برقراری هر تحریم خاص در پی آورد مورد تحلیل قرار بدهیم. در این گزارش نگاهی کوتاه به وضعیت صادرات و واردات کالاها و مسایل ناشی از برقراری محدودیت‌های صادراتی و وارداتی کشورمان داریم.

امید آن که این بحث بتواند به تصمیم‌گیری نهادهای سیاستگذاری کشورمان یاری برساند و به‌خصوص بنگاه‌هایی را که بخشی از عملکرد آنان به رفتار بازارهای بین‌المللی مربوط می‌شود به دقت بیشتری در تنظیم برنامه‌های آتی خود ترغیب کند.

تحریم‌های اقتصادی علیه ایران ممکن است با محدود شدن صدور برخی کالاها به کشورمان مربوط شود که در نهایت می‌توان آن را پدیده مثبتی برای تولید و صنعت داخلی تلقی کرد. البته تا آن جا که آشکار شده‌است در مراحل ابتدایی برقراری یک تحریم احتمالی کالاهای مصرفی و دارویی و کشاورزی مشمول این تحریم‌ها نخواهد شد و حتی ممکن است دامنه تحریم از همان موضوع اصلی یعنی محدوده دانش و تکنولوژی‌های پیشرفته و به‌خصوص در قلمرو علوم هسته ای فراتر نرود. اما پیشنهاد نامعقولی نیست که ما تحریم‌ها را دامنه دارتر از واقعیت ببینیم و اندکی به خودمان بیایم. متوجه شویم که وابستگی بی اندازه ما به واردات ممکن است تا چه حد به اتلاف منابع ارزی و بی خیالی صنعت و تولید داخلی منجر شود و ما را از قابلیت رقابت با دیگران در عرصه تجارب بین‌المللی محروم کند.

توجه داشته باشیم که بحث ما درباره تحریم‌های اقتصادی تنها به قصد کسب آمادگی، شناختن تنگناها، اصلاح سیاستگذاری‌ها و در نهایت ایجاد همدلی و نشاط لازم به جای تکیه به عملکرد دیگران در اداره امور جامعه و رفع نیازهای داخلی است وگرنه به نظر نمی‌رسد که تحریم‌های احتمالی فراتر از بحثهای تکنولوژیک آن هم در زمینه‌های محدود برود. در واقع اکثر کشورهای جهان نیز نشان داده‌اند که حتی در صورت تحریم اقتصادی یک کشور موافقت نخواهند کرد که مواردی که مستقیما به دشوارتر شدن زندگی شهروندان کشور مورد نظر منجر می شود

● وضعیت کنونی تجارت جهانی ما

در موقعیت امروز تجارت جهانی ما مشتمل بر ورود بی رویه تقریبا همه کالاهایی است که ساخت آن‌ها در داخل کشور خودمان هم امکان پذیر است. در حالی که همه مرزهای ما به روی ورود کالاها باز است و هر روز هم در جهت کسب آمادگی برای ورود به سازمان تجارت جهانی بازتر می شود، صادرات ما از رشد و تنوع قابل اعتنایی برخوردار نیست، اگرچه به نظر می رسد حذف غیراختیاری برخی از اقلام وارداتی کشور نه تنها عملا هیچ تاثیر منفی بربازار داخلی نخواهد گذاشت بلکه ممکن است موجب بالندگی برخی صنایع داخلی بشود که در حال حاضر یا روحیه رقابتی خود برای رویارویی با تولید محصولات خارجی را از دست داده‌اند و یا اصولا در اندیشه ماندن در این بازار نیستند.

ما درطول دو دهه اخیر دایما برجیب واردات خودمان افزوده‌ایم تا آن جا که اکنون بخش بزرگی از درآمدهای ارزی کشور را به خود اختصاص داده و حمل و وادرات آن‌ها نیز موجب اشتغال بیش از اندازه امکانات زیربنایی، ناوگان‌های دریایی و تاسیسات بندری و تخلیه و بارگیری شده‌است. از دیگر سو بی توجهی به مسایل مربوط به تامین انرژی و پایین نگاه داشتن قیمت سوخت در عین افزودن برمجاری مصرف آن موجب شده‌است که یکی از بزرگترین کشورهای تولیدکننده نفت خام در جهان نیازمند دهها کشور دیگر منطقه از نظر برآوردن نیازهای خود به بنزین مصرفی گردد. توجه داشته باشیم که در بین همه اقلام واردات کشور محققا مهم‌ترین و حساس‌ترین محصول بنزین وارداتی است که دولت در دو دهه گذشته همگام با افزایش مصرف آن مبادی و امکانات و تجهیزات لازم برای ورود و انتقال و توزیع آن را نیز به وجود آورده‌است. توجه کنیم که اگر فقط واردات بنزین را از فهرست کالاهای وارداتی خود حذف کنیم چه سرمایه گذاریهای سنگینی بی مصرف خواهد ماند. بگذریم که همین کار ممکن است از نظر اجتماعی و معیشت داخلی نیز موجب تنگناهایی بشود که رفع آن‌ها به راحتی امکان پذیر نباشد.

ارقام عملکرد ما در عرصه واردات کالا نیز فوق العاده چشمگیر است و تقریبا بخش عمده یکصد میلیون تن ظرفیتهای بندری کشور اختصاص به تخلیه کالاهای وارداتی دارد که توزیع آن‌ها در داخل کشور نیز موجب بالارفتن میزان بهره گیری از تاسیسات زیربنایی جاده‌ای و ریلی و هم چنین ابزارهای حمل‌ونقلی مربوط شده‌است. توجه داشته باشیم که در کنار این فعالیت‌ها نزدیک ۱۰ میلیون تن کالای‌ترانزیتی از مسیرهای داخلی کشور عبور داده می شود که در کنار کسب درآمدهای ارزی به ایجاد رونق در برخی محورهای داخلی کمک می‌رساند و مسیرهای ریلی را از بهره وری بالاتری برخوردار می سازد. بنابراین برقراری هر نوع تحریم اگر قرار باشد به بخشهای حمل‌ونقل بین‌المللی کشور نیز سرایت کند، باید با دقت مورد ارزیابی قرار گیرد و برای تعیین و تدوین راه حل‌های جایگزین نیز گامهای مناسبی برداشته شود.

● حمل‌ونقل و تحریمهایی بین المللی

در بخش حمل‌ونقل در حال حاضر وابستگی‌های زیادی وجود دارد که در صورت برقراری یک تحریم وسیع بین‌المللی می‌تواند مسایل و مشکلات خود را به بار بیاورد. البته ما اثرات سوء یک تحریم واقعی را در عرصه حمل‌ونقل هوایی آزموده‌ایم و بنابراین موضوع چندان تکان دهنده به نظر نمی آید. اما باید توجه داشته باشیم که یک تحریم بین‌المللی در این زمینه ممکن است بخشی از ناوگانهای دریایی و زمینی وسیعی را که با سرمایه گذاریهای سنگین تدارک دیده شده‌است از انتفاع کامل ساقط کند. ما اکنون در عرصه دریایی صاحب ناوگانهای بزرگی برای حمل محمولات تجاری و نفتی هستیم که نه تنها می‌تواند نیاز خودمان را مرتفع کند بلکه بخش مهمی از ظرفیت‌های آن در بازارهای بین‌المللی برای حمل بار و فرآورده‌های نفتی میان کشورهای ثالث به کار گرفته می شود که حاصل آن کسب نزدیک یک میلیارد دلار درآمد ارزی است. بنابراین نخستین تنگناها از برقراری یک تحریم وسیع ممکن است صدماتی به فعالیت و عملکرد موسسات کشتیرانی و حمل‌ونقل بین‌المللی جاده‌ای ما وارد کند.

توجه داشته باشیم که در سالهایی از دوره بعد از انقلاب ما اقتصادمان را بدون تحریم مدیریت کرده‌ایم و گرچه تحریم‌ها فقط از طرف امریکا علیه کشورمان ایجاد شده بود اما دیدیم که در سایر موارد نیز تضییقاتی علیه کشورمان به کار گرفته شد که می‌توانست به نوعی تحریم تعبیر شود. برای نمونه مشکلاتی که ایران در صدور یکی از مهم‌ترین محصولات کشاورزی صادراتی خود یعنی پسته به اتحادیه اروپا پیدا کرد و هزینه‌های سنگینی را روی دست کشورمان گذاشت، بدون اطلاق واژه تحریم اقتصادی علیه ایران قابل تحلیل نخواهد بود، تحریمی که موجب متوقف شدن صادرات پسته ایران به این بازار سنتی شد و مرتفع کردن آن فرصتهای زیادی را از دست باغداران پسته کشورمان گرفت در ضمن آن که به تولیدکنندگان پسته در امریکا اجازه داد شانس خود را در بازاری کاملا بدون رقیب بیازمایند. توجه داشته باشیم که برقراری یک تحریم بین‌المللی علیه ایران حتی اگر دامنه محدودتری نیز داشته باشد جو روانی مناسبی را برای اعمال فشار علیه ایران از سوی سایر کشورها نیز ممکن است در پی داشته باشد. برای مثال در عرصه کشتیرانی بین‌المللی متوقف کردن یک کشتی برای انجام بازرسی‌های مختلف می‌تواند یک سفر دریایی را از وضعیت سوددهی خارج کند. احتمال این که در صورت تحریم کشتیهای بازرگانی ما در نقاط مختلف به بهانه‌های گوناگون متوقف و مورد بازرسی قرار گیرند چندان کوچک نیست.

این تاثیرات ممکن است روی حمل‌ونقل بین‌المللی جاده‌ای ما نیز تاثیری منفی بگذارد. در این زمینه ضمن آن که تحریم‌ها می‌تواند به کاهش سفارشهای خرید کالا از خارج یا تقاضا برای صدرو کالاهای سنتی کشورمان منجر شود موجب بی‌کاری ناوگانی خواهد شد که در سالهای اخیر میلیاردها ریال سرمایه صرف تجهیز و نوسازی آن شده و ده‌ها هزار نفر را به کار پر رونقی مشغول داشته است. کاهش حمل کالاهای‌ترانزیتی و سواپ محصولات نفتی منطقه آسیای میانه از طریق دریای خزر نیز موجب کاهش فرصتهای اشتغال در زمینه‌هایی خواهد شد که با سرمایه گذاریهای سنگین زیربنایی پدید آورده شده‌اند.

مسعود مهاجر