آئین چكیده نویسی

بایستگی به كارگیری فن آوری اطلاعات وارتباطات برای پیش برد علوم اسلامی, توجه بیش از پیش دانشمندان اسلامی را به ابزارهای اساسی انتقال اطلاعات نظیر نمایه و چكیده نویسی معطوف نموده است

● مقدمه‌ای بر نمایه‌سازی ماشینی

بایستگی به كارگیری فن‌آوری اطلاعات وارتباطات برای پیش‌ برد علوم اسلامی، توجه بیش از پیش دانشمندان اسلامی را به ابزارهای اساسی انتقال اطلاعات نظیر نمایه و چكیده‌نویسی معطوف نموده ‌است. چكیده‌نویسی زاییده عصر اطلاعات، عضو مهم خانواده اطلاع‌رسانی و ابزاری اساسی برای توسعه‌ی فرهنگی و گسترش تحقیقات و پژوهش‌های نوین است.هر نوع پیشرفت در گرو گردآوری توانایی‌ها و امكانات موجود و سپس ساماندهی آنها در مسیر مورد نظر است. رسالت چكیده نیز تسریع جمع‌آوری تجربه‌ها و آگاهی پیشین و فشرده‌سازی آنها برای عرضه مناسب به پژوهشگران به منظور كمك‌رسانی به آنان در برنامه‌ریزیهای آموزشی و پژوهشی است.

● تعریف چكیده

«چكیده» برگردان فارسی واژه‌ی «Abstract» و به معنای «فشرده و عصاره» است.در علم «كتابداری و اطلاع‌رسانی» از «چكیده» تعریف‌هایی شده كه هر یك ناظر به خصوصیتی از آن است:

۱)‌ چكیده‌ی یك نوشته، خلاصه‌ای است كه از آن نوشته تهیه می‌شود و شامل فشرده‌ی تمام مطالب آن یا فشرده‌ی قسمت‌هایی ویژه از آن یا فهرستی از محتوای آن نوشته و گاهی شامل فهرست اصطلاح‌ها ولغت‌های كلیدی آن است.

۲) چكیده خلاصه‌ای است دقیق و صحیح از یك نوشته كه ممكن است شامل فشرده تمام مطالب مهم یا فشرده قسمت‌های ویژه یا فهرستی از محتوای آن نوشته باشد.

۳) چكیده ارایه مختصر شده صحیح و واضح از محتوای یك مدرك است.

۴) چكیده یك مدرك باید اطلاعات اساسی مدارك را به صورت مختصر شده و تا آن جایی كه فضای مجاز چكیده اجازه می‌دهد، ارایه كند.

۵) چكیده یك مدرك عبارت است از بیان مختصر و صحیح محتوای مدرك با سبكی برگرفته از سبك اصل مدرك نگاشته شده باشد.

۶) فشرده صحیح یك مطلب بدون هیچ‌گونه تفسیر اضافه یا انتقادی بر آن

۷) شناخت محتوای یك مقاله یا یك مطلب و معرفی این محتوا با حداقل كلمات و عبارات ممكن

۸) چكیده خلاصه كوتاهی از یك كتاب، جزوه یا مقاله است كه نكات اصلی آن را ذكر می‌نماید.

● چكیده‌نویسی Abstracting

چكیده‌نویسی فرآیند پردازش چكیده‌ است و در بردارنده‌ی مراحل تهیه‌ی خلاصه‌ای زبده و كوتاه از یك متن (كتاب، مقاله، جزوه، گزارش، فیلم، سی‌دی ) است كه شامل نكات اساسی آن باشد.

نگارش چكیده روشن می‌سازد كه چرا و چگونه یك پژوهش انجام شده یا مقاله‌ای نوشته شده و به چه نتایجی رسیده است.

● چكیده‌نامه (Abstract Bulletin)

چكیده‌نامه مجموعه‌ای است كه دربرگیرنده‌ی چكیده‌ی مطالب اساسی كتاب‌ها، جزوه‌ها، نشریات است. چكیده‌نامه‌ها جزء «منابع تحقیقاتی دست دوم» قرار دارند؛ زیرا چكیده یك متن نمی‌تواند همه اطلاعات مورد لزوم را در اختیار استفاده كننده قرار دهد و تنها راهنمای او می‌تواند باشد.

● تاریخچه چكیده نویسی

چكیده نویسی قدمتی بس دیرینه دارد. اسنادی به خط میخی در بین النهرین بدست آمده است كه به هزاره‌ی دوم قبل از میلاد مسیح بر می‌گردند و نوشته‌هایی چكیده‌گونه در میان آن‌ها وجود داشته‌ است.

آثار به دست آمده حكایت دارد كه چكیده‌نویسی در یونان و روم متداول بوده است. دانشمندانی كه در كتابخانه‌ی بزرگ اسكندر مطالعه و تحقیق می‌كردند، دریافته بودند كه مطالعه و مراجعه به تعداد زیادی مدرك آن هم به صورت طومارهای پاپیروسی، كاری بس دشوار است و برای سهولت دست یابی، آن‌ها را چكیده می‌كردند. دولتمردان نیز در ادوار متفاوت از چكیده استفاده برده‌اند. در سابق گزارش‌های مفصلی كه درباره‌ی رویدادهای داخلی و خارجی برای پادشاهان ارسال می‌شد، نخست توسط منشی‌های دربار خوانده می‌شد و سپس فشرده‌ای از آن‌ها برای پادشاهان و دیگر رجال مملكتی فرستاده یا خوانده می‌شد. در حال حاضر این فرآیند برای روسای جمهور،‌ نخست وزیران، وزیران و دیگر كارگزاران اتفاق می‌افتد. به مرور، چكیده از یك وسیله اختصاصی اطلاع‌رسانی به یك سیستم فراگیر اشاعه‌ی اطلاعات تبدیل شد.

نخستین نشریه‌ی ادواری چكیده در سال «۱۶۶۵» میلادی در پاریس منتشر شد كه هنوز هم منتشر می‌شود. در قرن هجدهم میلادی مجلات چكیده در آلمان به تدریج پدیدار شدند؛ در انگلستان نیز اولین چكیده‌نامه در نیمه‌ی قرن هجدهم به چاپ رسید و در همین ایام مجلات چكیده جدید در فرانسه انتشار یافت. قرن نوزدهم، قرن گسترش مجلات علمی بود كه در سطحی فراملی منتشر می‌شدند. در قرن بیستم این روند شتاب بیش‌تری پیدا كرد و چكیده‌نامه‌های تخصصی و نمایه‌های زیادی پدید آمد. سابقه‌ی چكیده‌ در ایران را می‌توان در تلخیص گزارش‌ها برای پادشاهان و امیران پی‌گرفت. بدنبال آشنایی ایرانیان با فرهنگ غرب و رونق چاپ و نشر و نیز انتشار جراید و نشریات به تدریج گونه‌هایی ازچكیده ارایه گردید. در سال «۱۳۳۷» شمسی با ظهور مجلات تخصصی اطلاع‌رسانی مانند « راهنمای كتاب» چكیده‌نویسی در ایران جان تازه‌ای گرفت. نخستین مجله چكیده در ایران سال «۱۳۴۸» در زمینه‌ی علوم و علوم اجتماعی توسط مركز اسناد و مدارك علمی به چاپ رسید و تا سال «۱۳۵۰» مدام منتشر شد. در سال «۱۳۵۳» دوره جدید مجله «چكیده» پس از سه سال وقفه منتشر شد. این نشریه در دو بخش «علوم» و «علوم اجتماعی» جداگانه انتشار یافت. نشر مجله‌ی چكیده‌ی‌ مقاله‌های نشریات ایران در موضوع «علوم» تا سال «۱۳۵۶» و مجله چكیده در زمینه‌ی «علوم اجتماعی» تا «۱۳۵۸» ادامه یافت. از آن پس تا اواخر دهه‌ی شصت دوران رخوت و ركود چكیده‌نویسی در ایران بود. ولی دهه‌ی هفتاد آغاز رشد و توسعه چكیده‌نویسی در ایران است كه روند پرشتاب آن تاكنون ادامه دارد. هم‌اكنون چكیده‌نامه‌های مختلف در موضوعات متفاوت منشتر می‌شود همانند: «فصلنامه چكیده‌تازه‌های تحقیق در دانشگاه‌ها و مراكز تحقیقاتی ایران» با مدیریت مركز اسناد و مدارك علمی وابسته به وزارت تحقیقات و فن‌آوری؛ و نیز چكیده‌هایی كه از سوی كتابخانه ملی ایران برای جامعه كتابداران منتشر می‌شود؛ همچنین چكیده‌هایی كه از سوی «خانه كتاب» تهیه می‌شوند؛ و فصل نامه كتاب‌های اسلامی وابسته با پایگاه‌ اطلاع رسانی سراسری اسلامی (پارسا) و چكیده‌نامه‌هایی دیگر.

● فواید و اهداف چكیده نویسی

چكیده‌ها برای كسانی تهیه می‌شوند كه از سطح خاصی از آگاهی، آموزش و تجربه برخوردار‌ند و با موضوع مقاله یا پژوهش آشنایی دارند. هدف از چكیده‌نویسی راهنمایی این گونه محققان و صرفه‌جویی در وقت آنان در زمینه‌ی گردآوری و انتخاب اطلاعات و نیز كمك به آنان در تحقیقات و تصمیم‌گیری‌ها است. نقش چكیده‌ها در سرعت انتخاب مدرك مورد نیاز از میان انبوه اطلاعات، جمع‌آوری اطلاعات و كمك به پرهیز از دوباره كاری و اجتناب از تاخیر در پیش رفت كار آموزش و پژوهش و كاهش هزینه‌ها بسیار مهم و حیاتی است. هر فرد اگر فشرده سازی اسناد، مدارك و نوشته‌های خود و بایگانی آن‌ها را فرا گیرد، می‌تواند از اندوخته‌های پیشین خود به سهولت و به بهترین گونه استفاده كند. كسانی كه با این فن آشنا نیستند گذشته‌ی علمی و ذخایر فرهنگی را كه هزینه گزافی برای آن‌ها داشته به هدر داده‌اند یا دست كم بهره‌وری بهینه‌ای از آن‌هانمی‌برند. روشن است كه چكیده‌ها محقق را از رجوع به اصل مدرك بی‌نیاز نمی‌سازند بلكه تصمیم‌گیری برای رجوع كردن یا نكردن به مدرك وی را یاری می‌دهند. فواید كلان چكیده در ابعاد فرهنگی و اقتصادی قابل كارشناسی و برنامه‌ریزی است. فرهنگ پویا و خلاق ناگزیر از چكیده است چون چكیده تأثیر مستقیم و غیر مستقیم در اجتناب از پژوهش‌های تكراری و پرداختن به موضوعات جدید و مفید دارد، بر آیند كلی این امر به پویایی فرهنگی منجر خواهد شد. از دیگر امتیازات چكیده‌ها آن است كه چكیده‌ها را سریع‌تر از اصل مدرك می‌توان نمایه سازی كرد، زیرا حجم اطلاعات آن‌ها به مراتب كم‌تر از حجم اطلاعات مدرك است و افزون بر آن از چكیده‌ها می‌توان برای تهیه كتاب‌شناسی‌ها استفاده كرد؛ زیرا استخراج اطلاعات از چكیده‌ها به مراتب آسان‌تر از اصل مقالات است.

پی‌نوشت‌ها:

۱. برای تشخیص درست واژه‌های كلیدی؛ از اصطلاح‌نامه‌ها، به خصوص اصطلاح‌نامه‌های تخصصی علوم‌اسلامی باید كمك گرفت.

۲. انواع دیگری از چكیده‌ وجود دارد كه از آوردن آن‌ها خود دارای می‌شود، برای نمونه «چكیده‌ی نكات برجسته» نوعی از چكیده است كه به منظور جلب توجه خواننده به یك مقاله و برانگیختن اشتیاق او برای خواندن مطلب تهیه می‌شود. چكیده نكات برجسته (رئوس مطالب) در برخی از مجلات ردیف اول، مآخذ مربوط به مقاله و مندرجات آن را نیز شامل است. البته نباید تصور كرد این نوع چكیده تصویر كاملی از مقاله را ارایه می‌دهد. این نوع چكیده حكم جرقه‌ای برای برانگیختن حس كنجكاوی و تشویق خواننده را دارد. از آن جا كه «چكیده‌ی برجسته»‌نمی ‌تواند مستقل از مقاله بیاید و لازم است كه همراه آن باشد لذا یك چكیده واقعی شمرده نمی‌شود.

منابع:

مهدوی، محمد‌تقی. (۱۳۶۷). چكیده‌نویسی مفاهیم و روش ها، مركز اسناد و مدارك علمی ایران، تهران.

شیری، علی اصغر و دیگران. (۱۳۵۷). مرزهای نو در اطلاع‌رسانی، انتشارات چرتكه، تهران، بهرا.

فاگمن، پیتر ـ مترجم علی مزینانی. (۱۳۷۴). ‌تحلیل موضوعی و نمایه‌سازی، كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران.

سلطانی پوری و دیگران. (۱۳۶۵). اصطلاح‌نامهٔ كتابداری، كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران.

اعتمادی، پریچهر. چكیده و چكیده‌نامه، اطلاع‌رسانی نشریه فنی مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران، دروه دوم، شماره ۴.

موحد، ضیاء. (۱۳۵۱). چكیده و چكیده‌نویسی (۱)، اطلاع‌رسانی نشریه فنی مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران، دوره اول، شمراه دوم، دی.

موحد، ضیاء و دیگران. (۱۳۵۳). چكیده نویسی (۲)، اطلاع‌رسانی نشریه فنی مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران، دوره سوم، شماره ۱ و ۲، بهار و تابستان.

فصلنامه كتاب‌های اسلامی، مؤسسه پارسا، سال دوم، شماره ۵، تابستان (۱۳۸۰).

نوشته: مهدی نجیبی

عضو هیئت علمی اصطلاحنامه علوم اسلامی

---