آسیب شناسی سینمای انقلاب اسلامی با نگاهی به کیمیا و خاک

سینمای انقلاب اسلامی عنوانی است که عموماً به فیلم هایی اطلاق می شود که درون مایه آن به صورت مستقیم و غیر مستقیم مضامین و ارزش های انقلاب اسلامی را در بر گرفته یا به طور خاص شامل آثاری است که با موضوع وقایع انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ ساخته می شود

سینمای انقلاب اسلامی عنوانی است که عموماً به فیلم‌هایی اطلاق می‌شود که درون مایه آن به صورت مستقیم و غیر مستقیم مضامین و ارزش‌های انقلاب اسلامی را در بر گرفته یا به طور خاص شامل آثاری است که با موضوع وقایع انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ ساخته می‌شود. آن چه در این بین هر دو نوع از فیلم‌ها را به هم پیوند می‌زند، برجسته‌نمایی مضامین ارزشی به عنوان بن‌مایه اندیشه فیلم و تشریح ویژگی‌ها، شرایط و انگیزه‌های این حرکت مردمی است. بنابراین در تحلیل و نقد این آثار باید پیش از هر چیز این مهم واکاوی شود که آیا فیلم به هدفی که خود از پیش تعیین کرده، دست پیدا می‌کند یا خیر؟! بدیهی است که برای رسیدن به این هدف سینماگران ما باید با ارزش‌های انقلاب اسلامی مانوس بوده و اهداف آن را عمیقاً درک کرده باشند. این نکته لازم است اما کافی نیست.

اصل اولیه در سینما آشنایی با اصول دراماتیک در طرح و پرداخت شخصیت است و بدون شک در این بین بیشترین بار مسوولیت در تداعی چنین مضمونی به عهده فیلمنامه‌نویس است. عدم تمرکز دراماتیک روی کنش محوری فیلمنامه و عدم پرداخت منطبق با انگیزه شخصیت در راستای این کنش از جدی‌ترین آسیب‌هایی است که آثار مرتبط با موضوع انقلاب اسلامی و دفاع مقدس با آن مواجه است.بی‌شک اگر مضامین ارزشی در چارچوب صحیح دراماتیک قرار نگیرد و با فرم درخور و متناسبی به اجرا در نیاید، نه تنها محتوای ارزشی خود را تخطئه می‌کند بلکه حتی ممکن است در فرآیند دریافت مخاطب به ضد ارزش تبدیل شود. فیلم «کیمیا و خاک» ساخته عباس رافعی به عنوان اثری که مستقیم به وقایع انقلاب در سال ۵۷ می‌پردازد، به علت زیر پا گذاشتن بنیادی‌ترین اصول دراماتیک که شامل انسجام در طرح و پرداخت درست شخصیت است، چندان در مسیر عرضه محتوا و مضمونی خود موفق نیست.

داستان این اثر که به مناسبت سی سالگی انقلاب اسلامی توسط بنیاد سینمایی فارابی و در کنار دو فیلم بیداری ساخته فرزاد موتمن و یک گزارش واقعی اثر داریوش فرهنگ تولید شد و در طرح افطار تا سحر اکران می‌شود، درباره پنج گروه است که با هدفی شخصی یا غیر شخصی قصد دارد در بحبوحه پیروزی انقلاب با آخرین پرواز به مقصد پاریس از کشور خارج شوند. سرنوشت این پنج گروه به صورت مستقیم و غیر مستقیم با وقایع انقلاب اسلامی گره می‌خورد و هدف نهایی ظاهراً این بوده که به‌نوعی سرنوشت این پنج گروه به هم مربوط شود. اول اینکه ساختار اپیزودیک فیلم و به هم پیوستن چند قصه فرعی و به‌ظاهر بی‌ربط به یکدیگر و برخورد شخصیت‌های آن در خلال یک مقصد مشترک چندان ایده نو و تازه‌ای نیست و مشابه خارجی آن پیش از این ساخته شده است. با این حال، منطق فرمالیستی که منجر به ساخت فیلمی خوش ساخت و اپیزودیک می‌شود در «کیمیا و خاک» رعایت نشده است. تلاش چند شخصیت برای رساندن قسم‌نامه‌ای به پاریس و محل اقامت امام (ره) موضوع اصلی فیلم است، اما در این بین با شخصیت‌هایی رو به رو می‌شویم که هیچ ارتباطی به موضوع اصلی فیلم ندارند. داستان مردی که از زندان ساواک آزاد شده و متهم به فروختن رفیق خویش است، هیچ ارتباطی به طرح اولیه پیدا نمی‌کند و به شخصیت یا داستان دیگری هم در فیلمنامه ختم نمی‌شود. سرگذشت مردی که در صدد ربودن اسامی چهره‌های تواب ارتش شاهنشاهی است، جز این که در فرودگاه حاضر می‌شود، به شخصیت‌های دیگر و داستان اصلی فیلم نمی‌رسد. از این گذشته حلقه ارتباطی شخصیت‌های دیگر فیلم چنان سست و سردستی است که مخاطب را راضی نمی‌کند.

شخصیت‌ها چنان تک بعدی پرداخت شده که امکان همدردی و همذات پنداری را در مخاطب بر نمی‌انگیزد و چنان رو و قابل پیش‌بینی هستند که فرصت کشف و بازشناخت را از مخاطب می‌گیرند. حتی بازی خوب آزیتا حاجیان و شخصیت متفاوت حامد بهداد هم نتوانست حفره‌های فیلمنامه را پر کند و در ‌‌نهایت «کیمیا و خاک» نه در فرم و نه در محتوا نتوانست خاک را به هنر کیمیا کند.

نویسنده : سعید نیکورزم