کارکرد مسجد در فرهنگ اسلامی

نخستین کار پیامبر اکرم ص پس از ورود به مدینه ساختن مسجد قبا بود

● کارکرد مسجد در فرهنگ اسلامی

۱) مسجد پایگاه عبودیت، بندگی و وارستگی

نخستین کار پیامبر اکرم (ص) پس از ورود به مدینه ساختن مسجد قبا بود، مسجدی که قرآن از آن اینگونه تعبیر می‌کند:

«لا تقم فیه ابدا لمسجد اسس علی التقوی من اول یوم احق ان تقوم فیه، فیه رجال یحبون ان یتطهروا و الله یحب المطهرین» (توبه آیه ۱۰۷)

مسجدی که از روز نخست بنیان آن بر پرهیزکاری نهاده شده برای نمازگزاران شایسته‌تر است،‌ در آن مسجد مردانی هستند که دوست‌دار پاکیزگی و وارستگی‌اند و خداوند پاکیزگان را دوست می‌دارد.

امام باقر (ع) می‌فرمایند: پیامبر خدا (ص) از جبرئیل پرسید محبوب‌ترین مکان نزد خداوند کجاست و او پاسخ داد مساجد. در ادامه فرمود: محبوب‌ترین اهل مسجد کسانی هستند که پیش از دیگران به مسجد وارد و پس از دیگران از آن خارج می‌شوند. (وسائل الشیعه، جلد ۲)

تأکید فراوانی در احادیث ائمه (ع) برای حضور در مساجد و اقامه نماز در آن وجود دارد تا جایی که پیامبر اکرم (ص) فرمودند: لا صلاه لجوار المسجد الا فی المسجد؛ همسایه مسجد را نمازی جز در مسجد نیست.

۲) مسجد کانون فعالیت‌های علمی و فرهنگی

تأکید پیامبر (ص) بر کسب علم و ضرورت فراگیری آن برای هر مرد و زن مسلمان، مساجد را به کانون‌های ارزشمند علمی و فرهنگی تبدیل نمود. پیامبر اکرم (ص) که مأمور به تلاوت قرآن و تعلیم کتاب و حکمت به مؤمنان بود، مسجد را محل آموزش قرآن، تلاوت و حفظ آن قرار داد و خطابه‌ها و موعظه‌های خویش را که درس زندگی بود در آنجا ایراد کرد.

روزی پیامبر اکرم (ص) وارد مسجد شد و دو گروه از افراد را مشاهده کرد، گروهی که به ذکر و عبادت می‌پرداختند و گروهی که سرگرم تعلیم و تعلم بودند، در این هنگام فرمود: هر دو گروه نیک کردارند؛ اما من برای تعلیم فرستاده شده‌ام و خود در میان گروهی که مشغول تعلیم و تعلم بودند قرار گرفت.

در دوران سخت مکه و فشار و اختناق حاکم بر آن، پیامبر اکرم (ص) تعلیم و تربیت یاران خویش را در منازل یا منزل ارقم بن ابی ارقم در کنار کوه صفا انجام می‌داد چون زمینه‌ای برای انجام این امور در مسجد الحرام نبود؛ اما پس از هجرت به مدینه خانه خود را کنار مسجد بنا نهاد و به هنگام نزول وحی آیات قرآن را در مسجد بر اصحاب خویش تلاوت می‌کرد.

۳) مسجد مرکز تصمیم‌گیری‌های سیاسی و حکومتی

بی‌تردید هسته نخستین حکومت نبوی (ص) در مسجد پی‌ریزی شد. پیامبر خدا (ص) به هنگام مهاجرت از مکه به مدینه مسجد قبا را بنا نهاد. بسیاری از تصمیم‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی در زمان پیامبر اکرم (ص) در مسجد صورت می‌گرفت. مردم برای انجام هر اموری در مسجد گرد هم جمع می‌شدند و مرکز دیگری را نمی‌شناختند، پیامبر اکرم (ص) با انجام امور در مسجد ظرفیت بالای این مرکز دینی را به مردم نشان می‌داد و بر تک بعدی بودن دین اسلام خط بطلان می‌کشید، حتی پذیرش هیأت‌های نمایندگی و سران اقوام مختلف و فرستادگان قبایل در مسجد انجام می‌گرفت. پیامبر اکرم (ص) کنار یکی از ستون‌های مسجد که به استوانه الوفود معروف است، می‌نشست و آنان را به حضور می‌پذیرفت و نسبت به امور مختلف با آنان گفت‌وگو می‌کرد. مسجد تنها یک عبادتگاه نیست؛ بلکه مرکزی برای حیات سیاسی و اجتماعی است، از این رو پیامبر اکرم (ص) سفیران را در مسجد به حضور می‌پذیرفت. شؤون دولت را از مسجد اداره می‌کرد و برای مردم در امور سیاسی و دینی از فراز منبر پیام می‌فرستاد.

۴) مسجد دادگستری و مرجع حل و فصل دعاوی

پیامبر اکرم (ص) در دوران حکومت خود در مدینه مسجد را محل قضاوت خویش قرار داده بود. صاحب مفتاح الکرامه به نقل از سرائر می‌نویسد: «لا خلاف ان النبی (ص) کان یقضی فی المسجد و کذلک کان امیرالمؤمنین (ع) یقضی بالکوفه المجامع و دکه القضاء»

«بحثی نیست که پیامبر اکرم (ص) در مسجد قضاوت می‌کرد و امیرالمؤمنین (ع) نیز در مسجد جامع کوفه به قضاوت می‌پرداخت» و «دکه القضاء» آن حضرت که محل قضاوتش بود تا به امروز معروف است.

۵) مسجد مقر فرماندهی و بسیج نیروهای نظامی

پیامبر اکرم (ص) در بسیاری از موارد مشاوره‌های مربوط به جنگ را در مسجد انجام می‌داد، سپاهیان اسلام را هنگام اعزام برای غزوه‌ها در مسجد جمع می‌کرد. برابر گزارش «واقدی» بسیج سپاه اسلام برای جنگ احد هنگامی بود که پیامبر اکرم (ص) نماز عصر را در مسجد خواند و مردم مسلح در میان حجره و منبر پیامبر اکرم (ص) آماده برای اعزام به جنگ بودند و در جنگ بدر پیامبر خدا (ص) برای تصمیم‌گیری مناسب در یکی از مساجد اطراف مدینه به نام مسجد عُرق الظبیه با اصحاب خویش به مشورت پرداخت. ساخت مسجد فتح در محل جنگ احزاب برای شکرگذاری از پیروزی مسلمانان بر کفار را هم می‌توان در همین راستا ارزیابی کرد.

۶) مسجد محل ارایه خدمات پزشکی

بعضی معتقدند نخستین بیمارستان در اسلام همان خیمه‌ای بود که پیامبر اکرم (ص) به هنگام جنگ خندق برای درمان زخمیان در مسجد مدینه برپا کرد و زنی به نام «رفیده» را برای رسیدگی به حال مجروحان در آن گماشت.

مسجد پس از حکومت نبوی (ص) نیز حفظ گردید و اعلامیه‌های مهم در عهدهای نخستین اولیه به درهای مسجد به وی‍ژه مسجد جامع نصب می‌شد. در دوران انقلاب اسلامی نیز اطلاع‌رسانی به مردم از طریق اعلامیه‌ها، سخنرانی‌ها و پخش نوار از مسجد و یا به وسیله بلندگوهای مساجد صورت می‌پذیرفت. همه اینها بیانگر فراگیر بودن نقش مساجد در تاریخ اسلام است.

۷) مسجد مرکز حل مشکلات اجتماعی

در دوره حکومت نبوی (ص) و پس از آن مساجد در حل و فصل مشکلات مردم و دستگیری از محرومان و نیازمندان نقش مهمی ایفا می‌کردند و این نقش تا امروز نیز کم و بیش باقی‌مانده است.

امیرالمؤمنین (ع) به هنگام رکوع در مسجد انگشتر خویش را به فقیر دادند (آیه ۵۵ سوره مائده) و پیامبر خدا (ص) اصحاب صفه را که به شدت در تنگنای مالی قرار داشتند در محلی به همین نام در مسجد سکنی داد و آنان را در هدایای خود شریک نمود و به مردم سفارش کرد به یاری آنان بشتابند.

خاطر افسرده‌ای را شاد کردن همت است / باغ آفت دیده را آباد کردن همت است

خانه گل ساختن نبود هنر از بهر دوست / خانه دل از کرم آباد کردن همت است

صید مرغان حرم کردن ندارد افتخار / طائری را از قفس آزاد کردن همت است

نان بریدن شیوه مردان والا نیست نیست / کار بهر نوع خود ایجاد کردن همت است

در زمان ناتوانی یاد یاران فخر نیست / روز قدرت از رفیقان یاد کردن همت است

حجت الاسلام علی سیفی / مدیر مدرسه علمیه حجت تهران