سیاستهای تولید محصول سالم

مبارزه بیولوژیک در گلخانه

آن‌چه در پی می‌آید مقاله‌ی‌ «کنترل بیولوژیک در گل‌خانه‌» از متون آموزشی «مفاهیم مهندسی کشاورزی - گیاهپزشکی» ویژه‌ی خبرنگاران سیاستی و سیاست‌پژوهان بخش کشاورزی است که توسط دکتر محمد جواد ارده دکترای حشره شناسی و عضو هیات علمی بخش تحقیقات مبارزه‌ی بیولوژیک موسسه‌ی تحقیقات گیاهپزشکی کشور تدوین شده است.

گفتنی‌ست امروزه نیاز روز افزون بشر به تولیدات گیاهی منجر به جایگزینی کشت متراکم و محدود همانند گلخانه‌ها، با کشت گسترده و وسیع شده است. علی رغم آن‌که فضای گلخانه به‌دلیل قابل کنترل بودن عوامل آن دارای شرایط مناسب‌تری برای تولید محصولات نسبت به شرایط طبیعی است اما این موضوع منجر به آن نمی‌شود که تولیدکنندگان محصولات گلخانه‌ای از گزند خسارات ناشی از آفات و بیماری‌های گیاهی در امان باشند بلکه شرایط محیطی گلخانه برای اغلب امراض و بیماری‌های گیاهی ایده‌آل بوده و با توجه به محدود بودن فضا و روش‌های مبارزاتی، در صورت راه‌یابی عوامل خسارت زای زنده به گل‌خانه شدت خسارت و کاهش عمکلرد محصولات گلخانه‌ای به مراتب سنگین‌تر از محصولات زراعی و غیرگلخانه‌ای خواهد بود؛ بنابراین لزوم مبارزه و کنترل آفات در گلخانه‌ها دارای اهمیت بالاتری نسبت به مزارع گیاهی می‌باشد.

سرویس مسائل راهبردی ایران، پیش از این در مقالات و کارگاه‌های «سیاست‌های تولید محصول سالم» به اثرات و آسیب‌های مهلک باقیمانده‌ی مواد شیمیایی در محصولات گیاهی بر سلامت انسان‌ها پرداخته است؛ علاوه بر این موضوع اساسی باید در نظر داشت که استفاده از سموم شیمیایی رایج کشاورزی در طولانی مدت منجر به پیدایی مقاومت در آفات و بیماری‌های گیاهی خواهد شد و تولیدکنندگان مجبور به استفاده از میزان بالاتری از سموم شیمیایی یا وارد و ساخت سموم جدید می‌شوند که این موضوع علاوه بر آن‌که از منظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست منجر به آسیب رسیدن به محیط زیست می‌شود.

بنابراین لزوم به‌کارگیری از سایر روش‌های کنترل آفات از جمله کنترل بیولوژیک در گلخانه بیشتر احساس می‌شود، کنترل بیولوژیک در واقع رویکرد استفاده از عوامل زنده (به‌عنوان دشمنان طبیعی) برای کنترل جمعیت آفات (اعم از بومی و غیره بومی) است. علاوه بر این به‌دلیل محدود بودن محیط‌های گلخانه‌ای، امکان موفقیت این نوع از کنترل بیشتر خواهد بود.

سرویس مسائل راهبردی ایران ضمن اعلام آمادگی برای بررسی دقیق‌تر نیاز‌های خبرنگاران و سیاست‌پژوهان محترم، علاقه‌مندی خود را برای دریافت (

[e-mail]) مقالات دانشجویان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مدیران و سیاست‌گذاران محترم و پیشنهادات آن‌ها در ارائه‌ی عناوین جدید مقالات و یا تکمیل یا ویرایش مقالات منتشرشده، اعلام می‌کند.

در ادامه متن کامل این مقاله به حضور خوانندگان تقدیم می‌شود.

● عوامل موثر بر موفقیت کنترل بیولوژیک در گلخانه ها

اگرچه کنترل بیولوژیک در‌ ایران سابقه‌یی نسبتاً طولانی دارد اما کاربرد برنامه‌های آن در گلخانه‌ها در مراحل اولیه است. گفتنی‌ست شباهت شرایط گلخانه‌های گوناگون در سراسر دنیا (سازه تا محصولات تولید شده) بیشتر از شباهت شرایط مزارع گوناگونی است که محصولات یکسان تولید می‌کنند.

بنابراین امکان طراحی و ارائه‌ی برنامه‌های کنترل بیولوژیک در گلخانه‌ها تا حد زیادی یکسان و اجرای آن فراگیر‌ خواهد بود، اما باید در نظر داشت که علی رغم شباهت‌های یکسان میان گلخانه‌های گوناگون تفاوت‌هایی نیز وجود دارد که موفقیت کنترل بیولوژیک در گلخانه‌ها بستگی به شناخت و درک درست از این عوامل دارد. برنامه‌های کنترل بیولوژیک باید براساس امکانات و شرایط موجود هر منطقه طراحی و اجرا شوند برای نمونه ممکن است برنامه‌ی کنترل بیولوژیکی موفق در شرایط شمال اروپا برای کشورما مناسب و کارآمد نباشد. اگرچه استفاده از اطلاعات، تجارب و تحقیقات مجریان و کارشناسان طرح می‌تواند تا حد بسیاری موثر و راه‌گشای مشکلات موجود کشورما دراین باره باشد.

در ادامه عوامل موثر در موفقیت برنامه‌های کنترل بیولوژیک آفات در گلخانه‌ها و نقش هر کدام در شرایط کشورمان بیان می‌شود.

● نقش انسان‌ها در کنترل بیولوژیک

انسان‌ها به‌دو شیوه‌ی مستقیم و غیر مستقیم می‌توانند در کنترل بیولوژیک موثر واقع شوند.

الف) نقش مستقیم:

۱) مدیران و برنامه ریزان

۲) محققان و پژوهشگران

۳) کشاورزان و گلخانه داران

۴) مصرف کنندگان

ب) نقش غیر مستقیم:

۱) آفت

۲) شرایط محیطی

۳) عامل مناسب

۴) سازه‌ی گلخانه

▪ مدیران و برنامه‌ریزان:

این افراد می‌توانند نقش به‌سزایی در موفقیت برنامه‌های مبارزاتی داشته باشند، متاسفانه در‌ کشورما تولید محصول به‌صورت هدف‌مند و براساس نیاز بازار نیست، بنابراین ممکن است تولید زیاد برخی از محصولات کشاورزی بر قیمت آن تاثیر منفی داشته باشد و از سوی دیگر در برخی از مواقع تولید نوع خاصی از محصول کشاورزی کاهش پیدا کند و به‌دلیل افزایش قیمت مدیران و مسوولین کشاورزی مجبور به واردات آن محصول شوند، لازم به توضیح است در هر دو حالت بیان شده تولیدکنندگان این بخش دچار ضرر اقتصادی می‌شوند.

هم‌چنین علاوه بر زیان کوتاه مدت واردات برای تولیدکنندگان، احتمال بروز مشکلات ناشی از واردات آفات و بیماری‌های جدید، تولید محصولات را در بلند مدت با مشکل مواجه می‌کند.

یکی از راه‌حل‌های مناسب می‌تواند ‌ایجاد اتحادیه‌ی تولیدکنندگان و تنظیم برنامه‌های تولید محصولات بر اساس نیاز بازار مصرف باشد، بنابراین با تشکیل چنین اتحادیه‌ای می‌توان آگاهی لازم برای پیش برد برنامه‌هایی همانند کنترل بیولوژیک و تولید محصولات سالم را از بخش‌های تحقیقاتی با سرعت بیشتر به بهره‌برداران منتقل کرد، از سوی دیگر مشکلات و موضوعات مربوط به تولید کنندگان کشاورزی به‌طور شفاف و مستقیم به مراجع تصمیم گیرنده و مراکز تحقیقاتی انتقال یافته و راه‌حل‌های مناسب مورد بررسی و ارزیابی قرار خواهد گرفت.

هم‌چنین وجود اتحادیه‌های کشاورزی می‌تواند گام موثری برای دستیابی به بازارهای جهانی و عرضه محصولات تولیدی در کشور باشد؛ بنابراین وظیفه‌ی سیاست گزاران، برنامه ریزان و مدیران کشور است که درجهت تدوین و ارائه‌ی برنامه‌های مناسب برای توسعه‌ی پایدار تولیدات کشاورزی و بالا بردن کیفیت محصولات به منظور ارتقا سلامت جامعه و عرضه به بازار جهانی کوشا باشند.

یکی از موضوعات اساسی که درکیفیت محصولات کشاورزی مطرح می‌شود، عدم وجود باقی مانده‌ی سموم کشاورزی و سلامت آن‌هاست. بنابراین ارزش‌گذاری محصولات تولیدی بر اساس میزان باقی‌مانده‌ی سموم می‌تواند تولیدکنندگان را به سوی تولید محصولات سالم تشویق کند.

تجربه ثابت کرده‌است حمایت از تولیدکنندگان بدون ارزیابی محصولات تولیدی همواره باعث کاهش کیفیت می‌شود؛ بنابراین رویکرد حمایت از تولید عوامل کنترل بیولوژیک (به‌تازگی واردسازی آن‌ها) بدون ارزیابی سلامت محصولات تولیدی هیچ‌گونه تضمینی درارتباط با تولید محصول سالم در پی نخواهد داشت. بهتر است به‌جای فراهم کردن نهاده‌ها (عوامل کنترل بیولوژیک) برای بهره‌برداران در ابتدا حمایت‌ها و سیاست‌هایی در جهت برطرف کردن مشکلات موجود در مورد تولید محصول سالم تعبیه شود. اگرچه امروزه هزینه‌های نسبتاً زیادی در جهت تولید و عرضه‌ی عوامل کنترل بیولوژیک وجود دارد، اما متاسفانه نظارتی بر سلامت محصولات نهایی تولید شده وجود ندارد. بنابراین تضمینی در برابر مناسب بودن، به‌موقع استفاده کردن و موثر بودن عوامل کنترل بیولوژیک وجود ندارد؛ گفتنی‌ست ارزش مادی و معنوی محصولاتی که روند صحیح و فنی تولید محصول سالم را پیموده‌اند و در نهایت به بازار عرضه شده‌اند نیز به‌درستی مشخص نیست.

شایان ذکر است وارد سازی عوامل کنترل بیولوژیک به کشور، نیازمند تصمیم‌گیری علمی، کارشناسی و کاربردی دارد، و باید از رویکردهای سطحی، سلیقه‌ای و تصمیمات اشتباه در این‌باره جلوگیری کرد.

با توجه به آن‌که هنوز اساس و مرجعی برای ارزش گذاری مادی یا معنوی محصولات سالم وجود ندارد بنابراین حمایت از وارد سازی عوامل کنترل بیولوژیک و سنجیدن شرایط مورد نیاز برای آنها هیچ‌گونه تضمینی در قبال تولید محصول سالم را در پی نخواهد داشت.

▪ محققان:

محققین علاوه بر آن‌که باید درجهت یافتن راه‌حل مناسب و قابل اجرا برای مشکلات تلاش کنند، باید در به‌کارگیری و اجرای راه‌حل‌های پیشنهادی به کشاورزان و توجیه کارشناسان و حتی مدیران کوشا باشند. بنابراین نگرش آن‌ها در توصیه و ارائه‌ی راه‌حل‌های مناسب باید تاحد ممکن همه جانبه و فر اگیر باشد.

محقق باید بتواند با توجه به اهمیت موضوعات، براساس برنامه‌ای بلندمدت طرح‌های تحقیقاتی مناسبی ارائه دهد؛ به‌عبارت دیگر تحقیقات باید براساس ضرورت‌ها و نیازهای موجود، به‌صورت جامع دیده شود و از نگرش ذهنی، مجزا و تنها برای تحقیق که کاربرد نتایج آنها پر از ابهام است، پرهیز شود.

هنگامی تحقیقات مفید خواهد بود که از منظر کاربردی به آن نگریسته شود، محققین باید از شرایط موجود در محیط‌های کشاورزی آگاهی کافی داشته باشند تا بتوانند تحقیقات را برای دستیابی به راه‌حل‌های قابل اجرا طراحی و پیشنهاد کنند؛ بنابراین توصیه‌ها باید از لحاظ اجرایی، اقتصادی و اجتماعی توجیه پذیر باشند.

در برخی از مواقع لازم است راه‌حل ایده آلی را که غیر قابل اجرا در سطح کلان است را تعدیل و به توصیه‌ی راه‌حل کم خطرتر اما کاربردی در برابر راه‌حل‌های پرخطر‌تر اکتفا کنیم، برای نمونه امروزه در بسیاری از گلخانه‌ها استفاده از سموم سیستمیک(سمومی که از طریق آوندها وارد تمام بخش‌های گیاه ‌می‌شود) به‌صورت هفتگی مرسوم است، در این شرایط تولید محصولات به روش کاملاً طبیعی (Organic) نیاز به تغییرات بسیاری دارد و درنهایت قابل اجرا نیست؛ در ابتدای کار باید توصیه‌ها و رویکردهای مناسبی در جهت تولید محصولات سالم و جلوگیری از مصرف بی رویه سموم ارائه شود، در گام‌های بعدی می‌توان سموم کم خطر را ترویج و سرانجام به کمک عوامل کنترل بیولوژیک جمعیت آفت را مدیریت کرد؛ در غیر این صورت استفاده از عوامل کنترل بیولوژیک نمی توانند کارآیی لازم را داشته باشد.

از سوی دیگر ما نباید دنباله‌رو محض تحقیقات و روش‌های توصیه شده در سایر نقاط باشیم و عوامل مفید موجود در محیط طبیعی‌ کشورمان را نادیده بگیریم. به عبارت دیگر محقق نباید تنها در پی روش‌های مورد استفاده در سایر نقاط باشد بلکه باید علاوه بر اطلاع و استفاده از آن نتایج تحقیقات و تجارب سایر کشورها، سعی در ابداع و ارائه‌ی روش‌های علمی و عملی متناسب با شرایط‌ کشورمان باشد.

محققین نباید برای اجرای طرح‌های تحقیقاتی خود تنها درپی فراهم شدن شرایط‌ ایده آل و تجهیزات پیشرفته باشند، زیرا برای تامین هزینه‌ها و امکانات ‌ایده‌آل، زمان بسیاری از دست خواهد رفت، بنابراین علاوه بر تلاش برای بهبود شرایط باید از حداقل امکانات موجود بهترین استفاده را برای انجام تحقیقات به‌عمل آورد.

▪ کشاورزان و گلخانه داران:

در‌ کشورما همانند بسیاری از مناطق دنیا توانایی‌ها، تجارب و اطلاعات گل‌خانه‌داران به‌مراتب از سایر کشاورزان بیشتر است، البته باید درنظر داشت که هزینه و ریسک نسبتاً بالای تغییرات در گل‌خانه‌ها، تحولات این بخش را محدود می‌کند. اما لزوم بهره‌گیری از دانش روز برای توسعه‌ی این بخش از تولید، به‌خصوص در شرایطی که نه تنها تولید بیشتر بلکه سلامت محصولات تولیدی مد نظر است، کاملاً ضروری و حیاتی است.

گفتنی‌ست شاید از نظر میزان تولید محصولات گلخانه‌ای تا حدودی به استاندارها نزدیک باشیم، اما از منظر سلامت محصولات تولیدی کاستی‌های فراوانی در این باره وجود دارد. یکی از موانع تولید محصول سالم استفاده‌ی هفتگی از سموم توسط برخی از گلخانه‌داران با هدف پیش‌گیری از خسارت آفات است، اما بیشتر این سموم از منظر آلودگی، در گروه پر خطر برای محیط زیست و مصرف کنندگان هستند. برای برطرف کردن این مشکل، شناخت ابتدایی از آفات، خسارت قابل تحمل گیاهان و عوامل و شرایط موثر در‌ ایجاد خسارت، می‌تواند در مدیریت خسارت آفات و بهینه مصرف کردن سموم مفید باشد.

برای نمونه خسارت آفت مینوز در تراکم‌های پائین برای گیاه گوجه فرنگی قابل تحمل است بنابراین نیازی به سم پاشی بی رویه و جدی برای این آفت نیست.

▪ مصرف کنندگان:

مصرف کنندگان باید تولید محصولات سالم را حمایت کنند و در صورت ارائه‌ی این محصولات با خرید و مصرف آنها نه تنها نسبت به سلامتی خود مشتاق باشند بلکه در پایداری و حفاظت محیط زیست سهیم شوند.

● نقش غیرمستقیم انسانها در کنترل بیولوژیک

▪ آفت:

شناخت جنبه‌های گوناگون آفت (شناسایی، زیست شناسی و دامنه‌ی میزبانی) می‌تواند نقش مهم و اساسی در موفقیت کنترل بیولوژیک ایفا کند، برای نمونه فعالیت هم‌زمان چندین گونه از شته‌ها، کنه‌ها، سفید بالک‌ها و مینوزها در شرایط و تراکم گوناگون درکنارهم در گلخانه‌ها قابل مشاهده‌است؛ اما باید به این نکته توجه داشت که آگاهی از آن‌که کدام گونه از آفات در چه فصلی فعال هستند؛ در انتخاب عوامل و روش‌های مناسب کنترلی بسیار مهم و موثر است، برای نمونه تراکم تعداد گونه‌ای از شته‌های فعال در گل‌خانه‌ها باید در انتخاب پارازیتوئید اختصاصی و موثر آنها درنظر گرفته شود. بنابراین هر چه اطلاعات بیشتر و کامل‌تری در خصوص آفات در دسترس باشد احتمال موفقیت در کنترل آنها بیشتر خواهد شد و همراه با شناسایی آفت باید به‌کارگیری عوامل کنترل بیولوژیک، برنامه‌ها و روش‌های موجود و ارزیابی کارآیی آنها نیز مورد بررسی قرار گیرد تا بتوان درنهایت بهترین راهکار را دراین‌باره ارائه و روش‌های درپیش گفته شده را نیز بهبود داد.

▪ عامل مناسب:

قدرت کنترل کنندگی و ترجیح میزبانی نقش مهمی را در موفقیت برنامه‌های کنترل بیولوژیک‌ ایفا می‌کند، برای نمونه اکثر پارازیتوئیدها تنها قادر به نابودی یک میزبان در چرخه‌ی زندگی خود هستند، این درحالی‌ست که برای کامل شدن چرخه‌ی زندگی یک شکارگر چندین میزبان (گاهی بیش از یک صد میزبان) مورد استفاده قرار می‌گیرد، بنابراین قدرت کنترل کنندگی متوسطی برای پارازیتوئیدها نسبت به شکارگرها می‌توان درنظر گرفت؛ از این رو شاید شکارگرها در کنترل جمعیت طغیانی آفات موثرتر و موفق‌تر از پارازیتوئیدها باشند.

بر اساس شرایطی که بر اغلب مناطق کشور ما حاکم است، امکان کنترل آفات به کمک شکارگرها بیشتر از به‌کارگیری پارازیتوئیدهاست.

▪ شرایط آب و هوایی:

اگر اطلاعات کافی از آفت در اختیار باشد و عامل موثر نیز به‌درستی انتخاب شوند، شرایط محیطی در موفقیت برنامه‌ی کنترل بیولوژیک موثر خواهد بود. کشور ما از لحاظ آب و هوایی در منطقه‌ی گرم و خشک قرار گرفته است بنابراین این‌که کدام دسته از عوامل کنترل بیولوژیک برای‌ ایران مفیدترند و در محیط بهتر استقرار یافته و به‌طور موثر جمعیت آفت را کنترل کند باید براساس این شرایط درنظر گرفته شود. شرایط اقلیمی حاکم بر کشورما برای رشد و نمو سریع آفات فراهم‌تر از مناطق اروپای شمالی است، بنابراین عواملی که قدرت کنترل کنندگی بیشتری دارند مناسب‌ترند.

عوامل بیمارگر ( عوامل کنترل بیولوژیک بیماری‌زا) به رطوبت بالا و دمای متوسط نیاز دارند، علاوه بر این نور شدید نیز فعالیت آنها را به شدت تحت تاثیر قرار می دهد. در مقابل رطوبت کم، دمای نسبتاً بالا و نور زیاد کمتر فعالیت پارازیتوئیدها و شکارگرها (عوامل کنترل بیولوژیک حشرات مفید) را تحت تاثیر قرار داده و در برخی موارد حتی شرایط بیان شده را بهتر تحمل می‌کنند. از این رو به‌کارگیری بیمارگرها در برنامه‌های کنترل بیولوژیک در مناطقی مانند کشورهای شمال اروپا مناسب‌تر و کارآتر هستند و در مقابل پارازیتوئیدها و شکارگرها شرایط‌ ایران را بهتر از بیمارگرها تحمل می‌کنند. اگرچه امروزه بیمارگرها را با فرمولاسیون‌هایی به بازار عرضه می‌کنند که امکان فعال ماندن آنها را در شرایط نامناسب گفته شده نیز فراهم آورده‌است.

▪ سازه گلخانه‌ها:

استفاده از ابزار و تکنولوژی مناسب در گلخانه‌ها در موفقیت برنامه کنترل بیولوژیک بسیار مهم است؛ بنابراین تغییرات بسیاری با صرف هزینه‌ی نسبتاً کم در ساختار سازه‌ها امکان پذیر می‌باشد، که می‌توان به نصب توری مناسب در محل دریچه‌ها و یا نصب دو درب در مسیر ورودی به نحوی احتمال ورود آفات از محیط اطراف به دورن گلخانه محدود شود. برای نمونه در برخی از کشورها (مراکش) لزوما" پلاستیک به عنوان پوشش گلخانه‌ها استفاده نمی‌شود بلکه از توری‌هایی با روزنه‌های بسیار کوچک که حتی از نفوذ آفات ریزی مانند تریپس جلوگیری می‌کنند، استفاده می‌شود. این نوع پوشش‌ها می‌تواند در مناطق جنوبی‌ کشورما همانند جیرفت نیز قابل استفاده باشد و در سایر نقاط برای نصب در دریچه‌های تهویه قابل توصیه است. البته برای تهویه بیشتر و بهتر می‌توان سطح بیشتری را برای دریچه‌ها در فصول گرم سال در نظر گرفت.

تدوین: دکتر محمد جواد ارده

دکترای حشره شناسی عضو هیات علمی بخش تحقیقات بیولوژیک موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور

خبرنگار افتخاری مهندسی کشاورزی سرویس مسائل راهبردی خبرگزاری دانشجویان ایران