روشنگری در تعاریف

طی دو دهه گذشته پژوهش و گردآوری در عرصه موسیقی فولكلور یا آنچه امروزه به عنوان موسیقی نواحی ایران شناخته می شود در انحصار چند پژوهشگر قرار گرفته است كه بی شك جهانگیر نصری اشرفی و محمدرضا درویشی به لحاظ سوابق و میزان فعالیت ها و همچنین از نظر آثار مكتوب و صوتی منتشر شده و نیز تأثیری كه در این بخش از فرهنگ كشور داشته اند از شاخص ترین پژوهشگران این عرصه محسوب می شوند

از همین رو در حال حاضر همه كسانی كه بخواهند در رابطه با مبانی، خصوصیات و یا نمونه های این نوع موسیقی اطلاعاتی كسب نمایند ناچارند به آثار این گروه معدود از پژوهشگران مراجعه نمایند. هر چند فعالیت محققان مورد بحث به خاطر دشواری های موجود در امر تحقیق میدانی در كشور قابل تقدیر است، اما دوستداران و علاقه مندان موسیقی نواحی با این مسأله مواجهند كه دیدگاه ها، فعالیت ها و آثار پژوهشگران مذكور تاكنون از هرگونه نقد همه جانبه و قابل تأملی به دور بوده و از همین رو ممكن است اشتباهات و خطاهای احتمالی و نیز نواقص روش های تحقیقی آنان بر دوستداران موسیقی نواحی پوشیده بماند.به همین خاطر روزنامه همشهری از این پس از نوشته ها و انتقاداتی كه با استفاده از روش و سیاق علمی نقد، آثار و فعالیت های این حوزه از فرهنگ ایران را مورد ارزیابی قرار دهد استقبال می نماید.

نقد امروز نیز از این نظر حائز اهمیت است كه توسط یكی از فعال ترین پژوهشگران موسیقی نواحی و از آگاهان تاریخ فرهنگ و فولكلور نگاشته شده است. جهانگیر نصری اشرفی علاوه بر دبیری و مدیریت چندین كنگره و جشنواره معتبر در زمینه موسیقی نواحی، صاحب دهها مقاله، كتاب و اثر صوتی منتشر شده در زمینه فرهنگ و فولكلور ایران و از جمله دو اثر در دست انتشار (گوسان پارسی -دوجلدی) و (فرهنگ موسیقی نواحی ایران- چهار جلدی) است. این نقد به طور خاص كتاب موسیقی حماسی ایران و به طور گذرا برخی از آثار پژوهشگر محترم موسیقی نواحی آقای محمدرضا درویشی را مورد كنكاش قرار داده است. از ویژگی های این نقد علاوه بر بیان خطاها، ارائه راه حل ها و روش های علمی جهت برطرف ساختن چنین نواقصی در تحقیقات آتی پژوهشگران موسیقی نواحی است.كتاب دائره المعارف سازشناسی و لیلی كجاست نیز به سفارش روزنامه مورد نقد و بررسی همین محقق قرار گرفته با این امید كه روزنامه در شماره های آتی توفیق انتشار آن را داشته باشد. بخش نخست این نوشته را بخوانید.

اخیراً كتابی با عنوان موسیقی حماسی ایران به كوشش محمدرضا درویشی از سوی انتشارات سوره مهر منتشر شد.

لازم به ذكر است بخش اعظم اثر مذكور قبلاً به هنگام اجراهای جشنواره موسیقی حماسی از سوی دو تن از روزنامه نگاران محترم كشور جهت درج در بولتن روزانه جشنواره جمع آوری و در چهار شماره منتشر گردید. همین مجموعه با مقداری جرح و تعدیل و حذف و اضافات به كتابی تبدیل شد كه موسیقی حماسی ایران نام گرفت.

مطالب و مندرجات این كتاب به طور كلی به چهار بخش مشخص و به شرح زیر قابل تفكیك است.

الف: تعدادی از مقالات مفاهیمی چون تاریخ، اسطوره، آیین ، حماسه، نقالی و ادبیات حماسی را در گستره تاریخ ایران و البته با اتكا به تحقیقات كتابخانه ای یا تأویل شخصی مد نظر قرار داده اند. این گروه از مقالات كه بخش عمده این اثر را تشكیل می دهند، برخلاف عنوان این اثر(یعنی موسیقی حماسی)به دلیل فقدان بار موسیقایی و عدم ارتباط با موسیقی از دایره این نقد خارج گردید.

ب: بخش دوم شامل مقالاتی است كه بیشتر آنها توسط برخی مطلعین بومی و قومی در رابطه با موسیقی زادگاهشان نگاشته شده و غالباً متكی بر تحقیقات میدانی است.

بیشتر مقالات گروه دوم با نواقص آشكاری همچون روش دسته بندی، غیر علمی بودن شیوه ثبت و در تعدادی نیز نوع نگارش غیرحرفه ای و در نتیجه نامفهوم شدن مفاهیم همراهند. با این وجود این دسته از مقالات به خاطر همسویی با عنوان كتاب (موسیقی حماسی ایران) و اهداف جشنواره موسیقی حماسی و نیز ثبت برخی از نمونه ها قطعاً از نظر شكل و محتوا ارزشمندتر از گروه اول بوده و با ماهیت موسیقی حماسی و نیز جشنواره همسو هستند.در اینجا ذكر این مسأله بی فایده نیست كه در این بخش دو مقاله نیز در رابطه با موسیقی حماسی از همین قلم (منتقد) درج گردید.نظر به این كه این دو مقاله به تحقیقات بیست سال پیش نگارنده مربوط بوده و در برخی موارد مطالب آن نادرست و در بسیاری موارد ناكامل و اساساً فاقد روش علمی در ثبت اثری پژوهشی می باشند. به همین دلیل از آقای درویشی مؤكداً خواسته شد كه این دو مقاله مورد بازنگری و بازنویسی نگارنده قرار گیرند. متأسفانه ایشان به رغم وعده داده شده نسبت به آن پایبندی نشان نداده و با شگفتی دو مقاله مذكور را با عناوینی نادرست و بی اجازه نویسنده عیناً به چاپ رسانید.

پ: بخش سوم كتاب موسیقی حماسی ایران مربوط به بروشورها و اینسرت های نوارهای صوتی و نیز عناوین اجراها، نغمات و قطعاتی است كه در همین جشنواره ضبط گردیده و مشخص نیست كه مؤلف با چه دلایل و انگیزه هایی چنین اطلاعات نامربوطی را بر حجم كتاب افزوده است.در این رابطه، حتی چنانچه هدف مؤلف آگاهی رسانی در مورد چند و چون و چگونگی اجراها و نمونه ها در جشنواره موسیقی حماسی بوده است، آیا شایسته تر نبود كه ایشان با وجدانی امانت دارانه كه از ضروریات هر نوع فعالیت پژوهشی است، لااقل با افزودن چند سطر توضیح از نیروهای اصلی و فكری این جشنواره و نیز پژوهشگرانی كه سالها تحقیقات و تلاش میدانی خود را در قالب معرفی هنرمندان و ارائه نمونه های موسیقی حماسی نواحی به آقای درویشی تقدیم نموده و در حقیقت،محققان و شكل دهندگان واقعی جشنواره فوق بوده اند نامی به میان می آورد؟

د: بخش چهارم این كتاب شامل عكس هایی است كه در حین اجرا در جشنواره و یا توسط هنرمند محترم غضبانپور در باغات اطراف تهران عكسبرداری شده و بنابراین فاقد اعتبار میدانی بوده و بیشتر از جنبه تزیینی برخوردارند.در این بخش مؤلف محترم در زیرنویس ها به جای كاربرد واژه بازی از عنوان جعلی رقص استفاده نموده كه این عنوان جهت معرفی بازی ها كه بخشی از پیكره مناسك آیینی هستند كاملاً نادرست است. اما پیش از آغاز نقد و بررسی این اثر و بیان برخی تناقضات آن، نگارنده به خاطر سهولت درك زمینه ها و علت العلل انتشار چنین آثار مغالطه آمیز در زمینه موسیقی نواحی، ضروری می داند به طرح سه نكته اساسی و روشنگرانه، به شرح زیر بپردازد:

بسیاری از ساختارهای آموزشی و دریافت های سنتی از فرهنگ و از جمله آموزش های شفاهی یا دهان به دهان دستخوش استحاله گردیده و در نتیجه به ایجاد خلأ و گسستی منجر گردیده كه جریان سیال آموزش های سنتی را بدون جایگزینی درخور، دچار آسیب هایی جدی ساخت. این آسیب ها در ادامه، شناخت بسیاری از پدیده های فرهنگی و هنری كهن را ناممكن ساخته و در نهایت عرصه ذوقیات و زیباشناسی جامعه را تحت تأثیر قرار داد؛ در نتیجه جامعه در فهم عیار محصولات فرهنگی نوین و نیز برخی پدیده های هنر تاریخی دستخوش تناقض و سردرگمی گردید. این سردرگمی كه بر بستر دوگانگی ایجاد شده از رویارویی فرهنگ دریافتی و فرهنگ سنتی رشد نمود، درك ماهوی جامعه را در رابطه با بسیاری از پدیده های فرهنگی و هنری خود دچار اغتشاش نموده و در نهایت به نوعی بیگانگی منجر شد.

با نگرش به مسائل فوق عدم تشخیص دوستداران فرهنگ ملی و كهن از درستی و نادرستی بسیاری از آثار منتشر شده مربوط به فرهنگ تاریخی و شفاهی و به ویژه موسیقی قومی و بومی قابل درك است. اما در هر حال وضعیت ایجاد شده نافی مسئولیت گردآورندگان و نویسندگانی نیست كه علاقه مندند خود را در جایگاه محققانی درجه یك شناسانده و آثار تحقیقی خود را به عنوان اسنادی معتبر قلمداد نمایند.

۲- آثار و تحقیقات فرهنگی و هنری و پژوهش های میدانی- بالاخص پژوهش های انجام شده در زمینه موسیقی نواحی- به عنوان یكی از اركان بی بدیل و ذی قیمت فرهنگ تاریخی و شفاهی، فی نفسه از اهمیت والایی برخوردارند. اما مصون ماندن پدید آورندگان این گونه آثار از هرگونه نقد و واكنشی موجب گردیده است كه طی دو دهه گذشته شماری از آثار مكتوب، صوتی و تصویری با طبقه بندی ها و تفسیرها و تحلیل های سطحی و مغشوش و با مطالب، منضمات و الحاقات بی ربط و غیرقابل استناد به عنوان تحقیقات درجه یك به جامعه تشنه فرهنگ و میراث های ملی عرضه گردند. این مصونیت گاه موجب توهم پدید آورندگان آثار مورد بحث گردیده و آنها را به خیالات و وادی هایی سوق داده است كه به رغم معلومات متوسط و دانش تخصصی بسیار قلیل، خود را در جایگاه بی رقیب نظریه پردازان فرهنگ و هنر و كاشفان معماهای پیچیده و لاینحل فرهنگی و هنری برنشانده و تصور نمایند كه عصاره همه علوم، حكمت، شعور و فضایل اجتماعی هستند. پس به واسطه این خیال افلاطون وار انگشت تحكم به اطراف و اكناف دوانده و اعلان می دارند، لیلی كجاست.

مدارای غیرمسئولانه آگاهان، عدم عكس العمل جامعه علمی و در نتیجه آسوده بودن خیال محققان انگشت شمار موسیقی نواحی از هرگونه نقد جدی و گزنده نسبت به این گونه آثار متأسفانه موجب دامن زدن و گسترش این مایه از خام خیالی ها و در نتیجه عرضه و انتشار آثاری است كه هر روز بیشتر از پیش از شخصیت، منش و روح تحقیقی فاصله یافته و موجب وهن جایگاه تحقیق و محقق در كشورگردیده است.

۳- امروز یافتن حقیقت همچون جست وجوی سوزنی گمشده در خرمنی از كاه خشكیده است و اعلان حقیقت حتی در جامعه تحقیقی (اما دلباخته تشویق ها و تصدیق های عوامانه و ژورنالیستی) تلخ و شكننده بوده و دشمنی ها و كین توزی های كوركورانه ای را به دنبال خواهد داشت. با این حال آیا ما مجاز خواهیم بود تا با تساهلی غیرخردمندانه كه به دور از روح و منش تحقیق و عیار خالص حق است، در آیندگان خویش این سوءظن را قوت بخشیم كه در عصر نیاكانشان عیار اصل و بدل حتی نزد محققان نیز قیمتی هم سنگ داشته است؟

بدیهی است این نقد و بررسی نافی زحمات و تلاش های درویشی پژوهشگر و گردآورنده محترم موسیقی نواحی ایران نیست؛ با این امید كه ایشان درستی های نقد را دستمایه تصحیح آثار و فعالیت های آتی خود قرار داده و نادرستی های آن را به حساب كژفهمی نگارنده بگذارد.

این نقد به صورت تركیبی و به موازات هم پنج مسئله با اهمیت یعنی عدم درج علمی منابع و ارجاعات ،عدم امانت داری در نوشته ها و نقطه نظرات دیگر پژوهشگران میدانی بی ذكر مأخذ، بررسی نحوه استفاده از طبقه بندی، میزان صحت و سقم تحقیقات میدانی و نظرات مؤلف در زمینه مفاهیم مربوط به تاریخ فرهنگ و موسیقی را در نوشته ایشان موسوم به «حماسه و حماسه سرایی در موسیقی ایران ص ۱۳ تا ۲۴» را كانون توجه خود قرار داده و اعتقاد دارد بررسی همین مقاله از مؤلف محترم به عنوان مشت نمونه خروار مبین میزان ارزش و اعتبار كل اثر و نیز میزان درك و دانش مؤلف محترم از موسیقی حماسی ایران است.

خطاها و لغزش های نویسنده حماسه و حماسه سرایی در موسیقی ایران به طور كل دوگونه اند.

برخی از اشتباهات بدیهی بوده و گروهی دیگر در چنبره كلمات و جملات پنهان مانده و نیازمند رمزگشایی است.

بدیهی ترین خطاها در مقاله «حماسه و حماسه سرایی در موسیقی ایران»، مربوط به حوزه تأویل استنباط و مقایسه های نویسنده از اصطلاحات و عناوین تثبیت شده مربوط به تاریخ فرهنگ است؛ چنان كه مؤلف محترم پس از به دست دادن تعریفی ناكامل از دیگران در مورد افسانه و فرایند شكل گیری، تعمیم و تغییر در روایات افسانه ای، جهت ذكر نمونه، حماسه كوراغلو را شاهد مثال آورده و با یكی انگاشتن افسانه و حماسه، خواننده را دچار بهت و شگفتی می سازد. در حماسه و حماسه سرایی در موسیقی ایران آورده شد: «به همین دلیل است كه از یك افسانه، روایت هایی به وجود می آید. در این زمینه می توان به موارد متعدد اشاره كرد: حماسه كوراغلو در منطقه وسیعی از اروپای شرقی تا قفقاز، ایران و... (همان، ص ۱۹) مؤلف در صورت شناخت درست از موسیقی نواحی در ذكر مثال می توانست از دهها منظومه موسیقایی و افسانه ای مانند نجمای شیرازی با ورسیون های مختلف در فارس، كرمان، مازندران و خراسان و یا مغول دختر در سمنان، خراسان و گلستان یاد كند.

هم مفهوم دانستن و مقایسه افسانه با حماسه كوراغلو كه از تاریخ، مكان و برخی شخصیت های نسبتاً حقیقی سود می برد، حتی با تعریف نویسنده از افسانه و روایات افسانه ای منطبق نیست؛ چرا كه داستان واقعی این نقل تلفیقی و موسیقایی مربوط به دورانی نسبتاً متأخر و میانه سده شانزده و هفده میلادی بوده و روایت گردن كشی ها و مبارزات كوراغلو با ذكر برخی جزئیات در پرونده دولتی حكومت عثمانی ثبت گردیده بود؛ حال این كه ساختار افسانه در هر شكل محصول ذهن خیال پردازانه افسانه سرایان بوده و شخصیت و هویت پرسناژهای آن به هیچ وجه منطبق و یا ملهم از رویدادهای واقعی تاریخ نیست.

---