به دنبال کارکردهایی دیگر

کیفیت نهایی محصولات در بازار موسیقی ایران

انتشار آلبوم جدید محمدرضا شجریان به همراه گروه شهناز با نام رندان مست با توجه به تمام حواشی قبل و بعد از انتشار این آلبوم (از جمله درخواست شجریان از صداوسیما مبنی بر لزوم رعایت حقوق وی و داستان ربنا و سپس استقبال مردم از آلبوم جدید ایشان)، بهانه یی برای این نوشتار شد. شخصاً از شنیدن آثار ارائه شده در این آلبوم لذت بردم، ولی نوبت که به جلد سی دی (یا بروشور، یا دفترچه، هرچه که اسمش را بگذارید) رسید، کمی ناامید شدم؛ تنها دو برگ حاوی متن اشعار، اطلاعات مختصری درباره گروه، عکس استاد به صورت سیاه و سفید روی جلد و عکسی از دور و گنگ از اعضای گروه در حال اجرای کنسرت و به طور کلی تصویرسازی و طراحی جلد به زحمت دو ستاره (از پنج ستاره). بر آن شدم نقدگونه یی بر این مساله بنویسم. البته این نقد نه بر کار موسیقی است که این، برعهده متخصصان موسیقی ایرانی است، بلکه نقدی است بر کیفیت محصول نهایی ارائه شده، و سپس نقبی از آن به رویه موجود نشر آثار موسیقی به طور کلی در ایران و تلنگری به تاثیر آن در «فرهنگ» ایرانیان در خرید نسخه اصل و از این طریق حمایت و رعایت حقوق هنرمندان.

آنچه مرا واداشت تا دست بر آلبوم جدید استاد شجریان بگذارم، اما خصوصاً این نکته است که وی از جمله پرآوازه ترین هنرمندان معاصر ایران است و نقد بر کار ایشان به طریق اولی قابل تعمیم به کار سایر هنرمندان نیز خواهد بود؛ از طرفی آثار ایشان با وجود آنکه همیشه جای ثابتی در میان پرفروش ترین ها داشته است، لیکن هیچ گاه از آفت نشر غیرقانونی نیز در امان نمانده است. خود ایشان در مصاحبه یی بیان داشت اگرچه متوسط تیراژ سی دی هایش صدهزار است، اما نسخه های موجود در میان مردم به دو میلیون هم می رسد. این در حالی است که قیمت نسخه اصل در بازار ایران کاملاً مناسب و معقول می نماید. پس سوال این است که چرا با تمام این احوال، نرخ خرید نسخه های غیراصل همچنان به طرز فاحشی بالاتر از نسخه های اصل است.

شاید اولین پاسخ، قوانین ضعیف و تا حدی باستانی(،) برای حمایت از حقوق هنرمندان در ایران باشد که اکنون روشن تر از آفتاب است که پاسخ نیاز هنرمندان را در حمایت قانونی از خود نمی دهد (تنها قانون موجود، مصوب سال ۱۳۴۸ است و این در حالی است که قوانین مربوط به حمایت از آثار خلاقانه با توجه به پیشرفت سریع تکنولوژی، در بیشتر کشورهای دنیا حداقل هر ۱۰ سال یک بار به روز می شوند،) در این مقال اما من به دنبال ایراد از این قانون نیستم و بیشتر برآنم تا رویه موجود بازار موسیقی ایران را به نقد بگیرم و منظورم از این رویه، خیلی ساده، ظاهر محصول ارائه شده به بازار است و بی میلی هنرمندان به اینکه با مخاطبان خود به مثابه مشتریانی که باید نظرشان جلب شود، برخورد کنند.

البته می توان گفت اهمیت یک اثر موسیقی نه در زیبایی جلد سی دی آن بلکه در کیفیت آهنگسازی، اجرا و ضبط اثر است. این سخنی است متین؛ لیکن وقتی صحبت از تشویق خریداران برای نسخه اصل می رسد، صحبت از «اهمیت اثر موسیقی» نیست بلکه مساله آن است که دست اندرکاران تهیه آن محصول موسیقی، بتوانند به خریدار «دلیل» کافی و به عبارتی «مشوق» هایی دهند که به جای روی آوردن به نسخه های غیرقانونی، نسخه اصل را ارجحیت دهد. ممکن است بگویید نسخه غیرقانونی در اکثر قریب به اتفاق موارد، دارای کیفیتی پایین است و همین، مشوقی است برای خرید نسخه اصل؛ پاسخ آن است که اگرچه کیفیت بهتر نسخه اصل، عاملی «لازم» در تشویق خریدار است، لیکن دنیای امروز ثابت کرده است که دیگر عامل «کافی» نیست.

نکته دیگری که به ذهن می رسد، انتظار هنرمندان از خریداران برای احترام به اخلاق و فرهنگ صحیح هنر و هنردوستی است؛ و خصوصاً ارادت مردم به هنرمندان، نکته یی است که گاه به این انتظار می افزاید. حقیقت آن است که در جوامع مدرن و پیچیده امروزی، متاسفانه، نه تنها غیرممکن، بلکه شاید حتی ساده لوحانه است که رعایت حق را کاملاً به امید اخلاق گرا بودن مردم واگذار کرد. از طرفی، جامعه، پویا و رو به جلو است و اگرچه مدتی است که قانونگذار ایرانی در حمایت از هنرمندان، از سرعت پویش جامعه به شدت عقب افتاده است، لیکن این کمبود نیز نباید منجر بدان شود که هنرمندان دست روی دست بگذارند و به تماشای تضییع حقوق خود بنشینند و به اظهار تاسفی بسنده کنند.

از راهکارهایی که برای تشویق به خرید نسخه اصل در چنین وضعیتی به نظر می رسد، توجه به «بازار» موسیقی به مثابه بازاری همچون بازارهای دیگر است. اینجا رقابت بین یک هنرمند با هنرمند دیگر نیست (و یا حداقل منحصر بدان نیست)، بلکه صحبت از رقابت هنرمند (نسخه اصل) با خود (نسخه غیرقانونی) است، و اینجاست که ظاهر نسخه اصل می تواند به کار آید. در این رابطه، رویه بازار (مارکت) موسیقی در بیشتر کشورهای دنیا، ارائه کار هنری در ظاهری جذاب است تا بدانجا که نشر غیرقانونی آن اثر را با همان ظاهر جذاب و با کیفیت، خالی از استفاده مالی کند. قسمتی از این جذابیت، عکس یا تصویرسازی های حرفه یی از تک تک هنرمندان گروه یا عضو اصلی آن یا حتی موضوعات دیگر است.

دفترچه همراه و خصوصاً طرح برگ روی جلد، نقشی اساسی در کیفیت نهایی کار ارائه شده دارد و عموماً انجام آن به عکاس یا تصویرسازی حرفه یی سپرده می شود (به جنبه کار تخصصی و اشتغال زایی این نکته نیز توجه کنید) و کلاً تلاش بر آن است که ارائه یک اثر موسیقی به این ترتیب چنان خاص شود که جدای از بحث کیفیت کار موسیقی، نقشی مستقل در جذب خریدار برای خرید نسخه اصل به حساب آید. با وجود کیفیت بالای این ضمیمه ها، نشر غیرقانونی اثر از همراهی چنان ضمیمه هایی عاجز می ماند و در عمل حتی برخی از خریداران، با وجود دسترسی داشتن به نسخه غیرقانونی (امروزه عموماً از طریق دانلود یا اشتراک فایل در اینترنت)، باز هم مایل به داشتن نسخه یی اصل از کار ارائه شده هستند.

کیفیت نهایی محصول ارائه شده خصوصاً آنجا اهمیت می یابد که داشتن نسخه یی اصل از اثر به هر دلیل ارزشی بیش از صرف داشتن دسترسی به اثر موسیقی با کیفیت ارژینال دارا است (مثلاً فرض کنید داشتن یک صفحه گرامافون اصل از تیراژ اول آلبوم خیابان ابی بیتل ها در مجموعه یی شخصی؛ یا در ایران، همین اواخر، آلبوم رندان مست استاد شجریان با توجه به داستان های پیش آمده در ماه های اخیر و دوچندان شدن محبوبیت ایشان که البته قبلاً هم کم نبود، که در استقبال از آلبوم جدید ایشان تا حدی رخ نمود؛ و سایر مثال ها که اندک نیستند).

در نقد این راهکار می توان گفت ظاهر جذاب محصول به معنی هزینه نهایی بالاتر و در نتیجه افزوده شدن به قیمت نهایی کالاست. پرواضح است که جذاب تر کردن محصول به هزینه هنرمند نخواهد بود و افزایش قیمت نهایی کالا اجتناب ناپذیر است؛ اما همچنان که در بالا آمد، لازم است بازار موسیقی همچون سایر بازارها انگاشته شود و جنبه هنری آن نباید ما را از جنبه تجاری باز دارد و این به معنی لزوم به کارگیری «خلاقیت» است در سیاست های موثر بر تصمیم گیری درباره چگونگی ارائه نهایی محصول به عنوان مثال یک راه می تواند آن باشد که تعدادی از محصولات با ظاهر جذاب و باکیفیت و البته قیمت بالاتر ارائه شود و تعدادی با ضمیمه هایی کمتر و کیفیتی معمولی و قیمتی پایین تر (درست مانند آنچه در بازار کتاب وجود دارد؛ یک کتاب با صحافی های گوناگون و قیمت ها و البته کارکرد های متفاوت). به این ترتیب محصول نهایی می تواند کارکردی تازه نیز در جلب نظر آن دسته از خریدارانی بیابد که به دنبال خرید هدیه یی با قیمتی معقولند و تاکنون به محصولات موسیقی تولید داخل با توجه به قیمت نسبتاً ارزان آنها توجه چندانی نشان نمی دادند.

در کل، به نظر می رسد برای حمایت موثر از هنرمندان به عوامل گوناگونی نیاز است و در کنار نیاز به قانون موثر، به روز و قابل اجرا و فرهنگ مردم (که شخصاً اعتقاد دارم بدون وجود قانون موثر، صحبت از این مولفه، بیهوده است)، خود هنرمند و جامعه هنری نیز دارای نقشی غیرقابل انکارند. نقش ایشان از طرفی ایجاد مشوق هایی برای خرید نسخه اصل آثار خود است که تا حدودی بررسی شد، و از طرف دیگر باید به لزوم اصرار هنرمندان بر احقاق حقوق خود از طرق اجتماعی و حقوقی اشاره کرد که چگونگی انجام این مهم در نظامی حقوقی که فاقد حمایت موثر از هنرمند است، خود بحثی است که ان شاءالله در مقالی دیگر بدان می پردازم.

سوره صادقی