واکسن

▪ واکسن آبله در ۲۶ ماه مه ۱۹۸۰ در مجمع عمومی سازمان بهداشت جهانی در ژنو، مرکب از نمایندگان ۱۴۸ کشور اعلام شد. انسان برای نخستین بار در تاریخ بشری یکی از مهمترین بیماری‌های عفونی …

واکسن آبله در ۲۶ ماه مه ۱۹۸۰ در مجمع عمومی سازمان بهداشت جهانی در ژنو، مرکب از نمایندگان ۱۴۸ کشور اعلام شد. انسان برای نخستین بار در تاریخ بشری یکی از مهمترین بیماری‌های عفونی یعنی آبله را از کره زمین، ریشه‌کن کرد.

نخستین اثری که از آبله در تاریخ ذکرش به میان آمده به ۲۰۰۰ ق ـ م می‌رسد. این بیماری در آسیا (در چین) وجود داشته و مدت‌های طولانی به‌صورت محلی مانده است. زیرا نه یونانی‌ها و نه رومی‌ها که مشاهده‌کنندگان دقیقی بودند، هیچ موردی از آبله توصیف نکردند. در ۵۶۹ میلادی آبله در محاصرهٔ مکه به‌وسیله قوای حبشه دیده می‌شود. در ۵۷۰ میلادی وارد فرانسه و ایتالیا شد بی‌آنکه راه ورودی آن شناخته شود. در سوئیس آبله را ماریوس اسقف اوانش به تفصیل توصیف و نام‌گذاری کرد. در طی قرن‌ها، بدبختی و سیه‌روزی‌های ناشی از این بیماری عالم‌گیر بود. تلقیح مایهٔ آبله نخستین مصونیت‌سازی داوطلبانه است که به ظهور رسید. این آبله کوبی یا پیشگیری از طریق یک آبله سبک احتمالاً در قرن ۱۳ میلادی در چین، هند و ایران به‌صورت تلقیح چرک خشک و کهنهٔ شدۀ پوستهٔ جوش‌های آبله یا پراندن گرد این پوسته به‌وسیله نی ظریف در بینی‌ها عملی شد.

در قرن ۱۸ همسر سفیر انگلستان در عثمانی شاهد آبله‌کوبی بود یا درست‌تر بگوئیم که شاهد بیماری آبله در امپراتور عثمانی بود. بعدها ادوارد جنر پزشک انگلیسی واکسن آبله را به‌کار برد. اما کشور فرانسه ازین مایه‌کوبی استقبال نکرد و قانون آبله‌کوبی اجباری از ۱۹۰۲ به تصویب رسید.

در ۱۹۳۰ در آمریکا حدود ۵۰۰۰۰ تن مبتلا به بیماری آبله وجود داشت. در فرانسه در ۱۹۵۱ یازده نفر و در ۱۹۵۵ چون واکسن آبله، هنوز به‌صورت بومی و محلی در جهان سوم وجود داشت.

در مدت نزدیک به ۲۰ سال (۱۹۷۷ ـ ۱۹۵۸) ۲ میلیارد و چهارصد میلیون واحد (دز) مایع آبله در ۴۰ کشور هنوز بیداد می‌کرد، توزیع و در تلقیح آن کوشیدند. در ۱۹۶۷ تعداد مبتلایان به ۱۰ میلیون‌نفر می‌رسید با ۲ میلیون نفر تلفات و سرانجام در ۱۹۸۲ هیچ کشوری تقاضای واکسن آبله نکرد. با این‌حال سازمان ملل از نظر احتیاط مقادیر فراوانی واکسن آبله ذخیره دارد. [۸]

واکسن پیشگیری از بارداری براساس هورمونی به نام گوناد و تروفین HUMAN CHROIONIC GONADOTROPHIN

با علامت اختصاری HCG ساخته شده است که بلافاصله پس از بارور شدن تخمک در بدن پیدا می‌شود وجود آن برای استقرار و نگهداری جنین در مراحل اولیه بارداری بسیار لازم است. تزریق واکسن باعث پدیدآمدن واکنش ایمنی در بدن می‌شود و سبب می‌گردد که اثر هورمون مزبور خنثی شود و جریان باروری پیش از جایگزین شدن تخمک در جدار رحم متوقف شود.

سازمان بهداشت جهانی ـ دانشگاه ایالتی اوهایو ـ این واکسن را تأیید نموده‌اند. [۱۲]

واکسن تب مالت یا تب مواج راجع به برسلوز BRUCELLOSE که در گذشته تب مالت یا تب مواج می‌نامیدند هیچگونه اشکالی در راه پیشگیری آن وجود ندارد. دو واکسن وجود دارد یکی برای انسان و دیگری برای جانور، پیشگیری بهداشتی از نزد جانور، پیشگیری واقعی نزد انسان نیز هست. بیماری تب مالت از اولی به دومی انتقال می‌یابد و ضد آن، واکسن وجود دارد. درمان آن نزد انسان به‌وسیله آنتی‌بیوتیک‌ها امکان‌پذیر است.

واکسن ترکیبی، نخستین واکسن ترکیبی برپایه تجربه، همان‌قدر مؤثر است که واکسن سنتی و مرسوم. در یک بیماری معین و مشخص، یعنی دیفتری، همه امیدوارند که ساختن واکسن‌های همه بیماری‌های عفونی و انگلی امکان‌پذیر است. [۸]

واکسن ذرت‌الریه پنوموکوکی:

موریس هیلمن واکسن مؤثری را آماده کرده است که در ۱۹۸۰ در دسترس در دسترس فرانسویان گذارده شد زیرا در فرانسه هر سال ۱۲۵ هزار نفر به بیماری مبتلا می‌شوند و هفتاد هزار نفر می‌میرند.

این واکسن به ۸۰% موارد پاسخ مساعد می‌دهد، بدین معنی که حمایت مؤثری ضد میکروب عامل بیماری می‌کند.

واکسن سرخک یا سرخجه:

در ۱۹۶۳ واکسن سرخک وارد آمریکا شد و در ۱۹۶۹ به فرانسه رسید. اندرس و پی‌بل در ساختن واکسن سرخک کوشیدند و در ۱۹۵۴ به کشت ویروس آن توفیق یافتند. این واکسن در فرانسه سرخک را به طرز دخشانی عقب راند. در آمریکا نیز واکسن سرخک کارآئی خود را نشان داد.

اما سرخک در نواحی نامساعد آفریقای به اصطلاح خیلی گرم و آمریکای جنوبی به کشت و کشتار ادامه می‌دهد.

واکسن سرخک اینک تقریباً در همه کشورها کاربرد و توجه عام یافت.

در ۱۹۴۱ چشم‌پزشک استرالیائی به نام مک‌الیسترگرگ ارتباط آب‌مروارید مادرزادی نوزادان را با یک همه‌گیری سرخک که مدت چند ماه قبل از به دنیا آمدن نوزادن در کشور شیوع یافته بود، اثبات می‌کند.

در ۱۹۶۶ پارکمن نخستین واکسن سرخک را آماده ساخت.

واکسن سیاه‌سرفه:

در سال ۱۹۴۰واکسن سیاه‌سرفه به مرحله تجویز رسید. در ۱۹۵۶ تعداد مبتلایان به سیاه‌سرفه در فرانسه بالغ بر ۷۰۰۰ نفر با ۲۲۷ مورد مرگ و در ۱۹۷۶ عده مبتلایان ۵۰۰ نفر با ۲۰ مرگ بود. این تحول عمیق در عدم اشاعه بیماری، به‌کار تصادف و نه در اثر تحول اسرارآمیز در روش شیوع همگانی بیماری است، بلکه صرفاً مرهون تلقیح واکسن است.

واکسن ضد دیفتری:

عرضه نخستین واکنس مؤثر ضد دیفتری دستاورد گاستون رامون RAMON در ۲۸ آوریل ۱۹۲۸ است وی نتایج تجارب خود را در فرهنگستان پزشکی ارائه داد: این واکسن پس از تزریق‌ها روی عده‌های گوناگون مورد توجه قرار گرفت و خود رامون این واکسن را آنتی‌توکسین ANTITOXIN نامید یعنی توکسین دیفتری که آثار زیان‌بار آن از میان رفته و قادر به ایمن نمودن انسان و جانور در برابر دیفتری است.

دیری نگذشت که ارزش و اهمیت تزریق واکسن ضد دیفتری مقبولیت عام یافت و برخی از کشورها تزریق آن را از سال ۱۹۳۸ به بعد اجباری اعلام کردند.

واکسن ضد کزار:

از ۱۹۳۹ تا ۱۹۴۵ تنها ۴۷ نفر به این بیماری مبتلا شدند. در صورتی‌که ارتش آلمان و ژاپن که به تزریق سرم بسنده کردند، تلفات سنگینی تحمل کردند. تنها در طول جنگ نرماندی در ۱۹۴۴ در ارتش آلمان ۱۰۰ نفر به کزاز مبتلا شدند. بهر حال تزریق این واکسن یک ضرورت تشخیص داده شد.

واکسن ضد گریب:

یکی از بزرگ‌ترین پیروزی‌های واکسنی در چند دهه اخیر، ضد گریپ است این بیماری که مصری‌های عهد باستان آن را می‌شناختند و بقراط پزشک یونانی به توصیف آن پرداخت، در شکل اسپانیائی خود در ۱۹۱۸ و ۱۹۱۹ تعداد بیست میلیون نفر را به خاک سپرد. نیکول لوبیئی و دوژاری به ثبوت رسانیدند که گریپ ناشی از ویروس رد شونده از صافی می‌باشد. در ۱۹۳۳ ویلسون اسمیت آندروز ولادید و به کشت آن روی نمس یا قطار موفق شدند اولین سوش ویروسی شناخته شده بود. در ۱۹۳۴ مک فارلابرنت استرالیائی توانست آن را روی تخم جنین‌دار کشت کند و در ۱۹۴۱ هرست مک للان و هارت پاره‌ای از خواص ویروس‌های گریپی را روشن ساختند. به دنبال این تحقیقات و موفقیت‌ها، واکسن گریپ عرض اندام نمود. اولین واکسن در ۱۹۴۶ در آمریکا ساخته شد. تا ۸۰% واکسینه‌ها مصونیت می‌یابند. ازین‌رو واکسن گریپ یکی از مهمترین دستاوردهای پزشکی پیشگیری عصر حاضر می‌باشد.

واکسن ضد هپاتیت:

فیلیپ مویا ویروس‌شناس مستقر در شهر تور TOURS، برای نخستین‌بار موفق شد تا واکسن ضد هپاتیت ویروسی یعنی ویروس B را کشف کند. (حداقل، سه ویروس را علت هپاتین ویروسی می‌دانند.) نخستین آزمایش که در فرانسه انجام گرفت رضایت‌بخش بود. این واکسن به‌ویژه نارسائی‌های کلیوی را که برای کلیه مصنوعی در بیمارستان بیماران مزبور را بستری می‌نمایند و نیز نزد کسی که دچار به هپاتیت B باشد محافظت می‌کند.

واکسن فلج اطفال (پولیو):

تاریخ پیروزی بر فلج اطفال (بیماری ناشی از التهاب ماده خاکستری نخاع) از نقطه نظر درمانی بسیار فشرده‌تر و از حیث عرصه عمل پراکنده‌تر است، ولی از پیشرفت‌های علمی به دور مانده است.

این بیماری از گذشته‌های بسیار دور وجود داشته از مجسمه دفن شده روما RUMA دربان مصرفی (در ۶۷۰ ق ـ م) برمی‌آید که وی به عارضه دردناک ماهیچه دالی پای راست مبتلا بود و بقایای فلج اطفال نیز در او دیده می‌شود زیرا با یک نوع چوب زیر بغل راه می‌رفت.

در فلج اطفال ویروس به اعصاب محرک و مراکز تنفس حمله کرده و باعث فلج اندام‌ها و عدم امکان تنفس می‌شود. برخلاف عقاید عامه به‌نظر می‌رسد که این بیماری لااقل تا قرن ۱۹ در اروپا زیان‌های زیادی به‌ بار آورده باشد ـ هیچ داروئی روی این ویروس مؤثر واقع نمی‌شد پاره‌ای از مبتلایان که گرفتار نوع تنفسی آن شده بودند چاره‌ای جز تن دادن به ماندن دائم در دستگاه ریه فولادی نداشتند. در ۱۸۷۶ ویلتز به این فکر افتاد که از دستگاه مزبور برای بیماران مبتلا به خفقان استفاده نماید و آن را سپروفون SPEROPHONE نامید. پویندگان این راه یعنی پانیس و هدر و دیگران کار ویلتز را تکمیل کردند و توانستند هوا را از راه سوراخ حنجره بیمار به آنها برسانند، بیمار تا پایان عمر خویش چنین سرنوشتی داشت.

در ۱۹۰۹ توانستند این بیماری را به یک میمون انتقال دهند که نخستین نمونهٔ انتقال یک بیماری ویروسی سلسله اعصاب در کشت ۱۹۴۹ ثابت شد که ویروس فلج اطفال سلول انسانی را در مرحله کشت می‌کشد. لذا موقعیت آن تعیین شد و درصدد ساختن سرمی در حد احتیاج صنعتی برآمدند. گام مؤثری که درین راه برداشته شد، از سوی کاکس و کورفسکی در سال ۱۹۵۰ بود آن دو پس از کاهش دادن فعالیت یک سوش، واکسن آن را به‌دست آوردند و ابتدا روی خودشان آزمایش کردند ولی ژوناس سالک SALK بود که در ۱۹۵۴ واکسن ضد فلج اطفال (ویروس از فعالیت افتاده به‌وسیله فرمول) را در دسترس همگان گذارد. پس از وی پی‌یر لپین LEPINE در ۱۹۶۵ و آبر سابن SABIN در ۱۹۶۲ به نوبه خود واکسنی را به نام واکسن زنده تهیه کردند که شکل قرص داشت و قابل خوردن بود. پیدایش این واکسن‌ها ناقوس مرگ ناشی از فلج اطفال را به صدا درآوردند. ریشه کردن آن با همکاری همه کشورها مانند آبله امکان‌پذیر است تا این زمان هیچ داروئی قادر به متوقف کردن زیان‌های ویروس فلج اطفال نشد لذا می‌توان گفت که پیشگیری این بیماری تنها به‌صورت پیروزی واکسن است و بس تا پیروزی مطلق بر آن.

واکسن هاری:

در سال ۱۸۸۶ به‌وسیله لوئی پاستور تزریق گشت. تقریباً تازه‌ترین واکسن توسط مؤسسه مه ریو در ۱۹۸۰ در دسترس افراد در معرض این بیماری گذاشته شد. درباره واکسن‌های هاری فرمی FERMI ـ ۱۹۰۸ و سامپل SAMPLE ـ ۱۹۱۹ با کمی جرأت می‌توان گفت که دوران برزخ خود را گذرانید. دنیا در مقابل بیماری هاری در حال آماده‌باش است. [۸]

واکسن ب.ث.ژ:

سل در دهه ۱۹۲۰ هنوز مهلک‌ترین بیماری‌های عفونی بود و عرضه واکسن مؤثر آن در سال ۱۹۲۷ مهمترین گام به پیش برداشته شد. سازندگان آن دو تن زیست‌شناس فرانسوی به نام‌های کالمت L.C.A.CALMETE و کامی گرن CAMILLE GUERIN بودند که واکسن سل به مناسبت حروف اول نام آن دو کاشف ب.ث.ژ نامیده شد. این واکسن از باسیل سل گاوی مشتق شد که خاصیت سمی آن از طریق کشت در صفرای گاو نر کاهش یافته بود.

سل بسیاری از اندام‌ها به‌ویژه شش‌ها را از پا در آورد. این بیماری یکی از دردناک‌ترین بلاهائی بود که آدمی را از روزگار پیش از تاریخ مورد حمله قرار داد ولی با کشف واکسن و داروهائی چون ایزونیازید انسان توانست از چنگ این بیماری بگریزد اما بدبختانه هنوز این غول بیماری‌ساز از میان تهیدستان شکار و طعمه خود را جستجو می‌کند.

۸ـ تاریخ پزشکی نوین ـ ترجمه دکتر تقی رضوی