سهم ایران, تنها ۲۷ نفر

وضعیت پژوهش در ایران از نگاه ISI و سهم ایران در تولید علم دنیا

شاخص‌های علم و فناوری، مجموعه‌ای هستند از داده‌های سازمان یافته و قابل اندازه‌گیری که وضعیت علمی کشور را و همچنین میزان پیشرفت یا افت آن را در طول زمان نشان می‌دهند. از آنجا که تحقیقات، لازمه اصلی توسعه همه‌جانبه هر کشوری است، میزان توجه دولت‌ها به تحقیقات و بودجه‌ای که صرف آن می‌کنند، از نشانه‌های اصلی بها به تحقیقات در جهت پیشرفت علم و فناوری به حساب می‌آیند.

امروزه معیارهای معتبر و مختلفی برای ارزیابی موقعیت علمی کشورهای دنیا و مقایسه آنها با هم معرفی شده‌اند، اما شاید آنچه بیش از همه مورد استفاده قرار می‌گیرد و در واقع مبنای علم و تکنولوژی آن کشور محسوب می‌شود، تعداد مقالات علمی بین‌المللی منتشر شده از آن کشور در نشریات و پایگاه‌های اطلاعاتی است. موسسه اطلاعات علمی یا ESI یکی از معروف‌ترین و معتبرترین این پایگاه‌های علمی در این زمینه است که در اکثر مواقع در ارزیابی‌ها به آن ارجاع داده می‌شود. نشریاتی که در این پایگاه اطلاعاتی وجود دارند، باید دارای شاخص‌هایی، چه از نظر کمی و چه از نظر کیفی باشند و تنها پس از ارزیابی دقیق می‌توانند در مجموعه نشریات این پایگاه قرار گیرند.

بنابراین می‌توان گفت که همه حوزه‌های علمی (مشتمل بر علوم محض، علوم اجتماعی و هنر و علوم انسانی) در این پایگاه جایی برای خود دارند و می‌توان برای بررسی وضعیت علمی یک کشور و مقایسه با دیگران از داده‌های آنها استفاده کرد. این موسسه شامل پایگاه‌های اطلاعاتی مختلف است که هریک به نوعی داده‌ها را به اشکال مختلف ارایه می‌دهند. یکی از این پایگاه‌ها، ESI است که به بررسی وضعیت کشورها، موسسات و دانشمندان دنیا می‌پردازد.

حوزه‌های علمی که در ESI قرار دارند، مشتمل بر ۲۲ عنوان می‌شوند و ۱۴۹ کشور جهان نشریات خود را وارد این پایگاه داده‌ای کرده‌اند. یکی از حوزه‌های بسیار مهمی که بیشترین تعداد مقاله را به خود اختصاص می‌دهد، علوم پزشکی بالینی است. هر چند رشته‌های ایمونولوژی، میکروبیولوژی، بیولوژی مولکولار و ژنتیک، علوم اعصاب و رفتاری، فارماکولوژی و توکسیکولوژی، روان‌شناسی و سایکولوژی نیز از دیگر حوزه‌هایی هستند که به علوم‌پزشکی مرتبط می‌شوند و هر یک گروه جداگانه‌ای را تشکیل می‌دهند. امکانی که این موسسه فراهم آورده، رتبه‌بندی کشورهای مختلف در حوزه‌های گوناگون براساس تعداد مقاله، تعداد کلی استنادات و تعداد ارجاعات به ازای هر مقاله می‌باشد. از دیگر داده‌های منتشر شده توسط ESI دانشمندان برتر دنیاست که می‌توان آنها را نیز در حوزه‌های مختلف علوم رتبه‌بندی نمود.

● سهم ایران چیست؟

در صدر فهرست ۱۴۹ کشوری که نام‌شان در ESI آمده و دربرگیرنده اطلاعات مربوط به اول ژانویه ۱۹۹۹ تا ۳۱ اکتبر ۲۰۰۹ است، از نظر کل تعداد مقاله در همه زمینه‌ها، آمریکا (۳ میلیون و ۱۱ هزار و ۶۲۱ مورد)، ژاپن (۷۹۶ هزار و ۷۸۹ مقاله) و آلمان (۷۷۵ هزار و ۱۸۹ مورد) در رتبه‌های اول تا سوم دنیا قرار دارند. ایران از نظر تعداد کل مقاله، با ۵۱ هزار و ۶۵۰ مورد، در رتبه ۳۵ و در میان کشورهای منطقه، پس از ترکیه (با رتبه ۲۱ و تعداد ۱۲۸ هزار و ۳۲۵ مقاله) و اسراییل (با رتبه ۲۲ و تعداد ۱۱۰۷۲۴ مقاله) قرار دارند. مصر از میان کشورهای اسلامی پس از ایران و در رتبه ۴۱ (با ۳۲ هزار و ۸۷ مقاله) قرار گرفته است. در همین رابطه و از لحاظ تعداد استنادات، به ترتیب اسراییل در رتبه ۱۹ (با ۱۳۳۰۸۹۶ مورد استناد و ۰۲/۱۲ استناد به ازای هر مقاله)، ترکیه در رتبه ۲۷ (۵۹۰۵۷۵ مورد استناد و ۶۰/۴ استناد به ازای هر مقاله) و ایران در رتبه ۴۱ (۱۹۵ هزار و ۶۷۲ مورد استناد و ۱۷۹/۳ استناد به ازای هر مقاله) قرار گرفته‌اند.

بنابراین با توجه به تعداد کل مقالات Web of Science در دوره زمانی اول ژانویه ۱۹۹۹ تا ۳۱ اکتبر ۲۰۰۹، یعنی ۹ میلیون و ۶۳۱ هزار و ۷۴۹ مورد، سهم ایران با توجه به ۵۱ هزار و ۶۵۰ مورد مقاله، ۵۳/۰ درصد خواهد شد.

● دانشمندان برتر

همان‌طور که اشاره شد، ESI اسامی دانشمندان برتر جهان را نیز اعلام می‌کند که براساس تعداد مقاله، تعداد استنادات و تعداد ارجاع به ازای هر مقاله آنها رتبه‌بندی می‌شوند. در این فهرست، ۶۵ هزار و ۸۳۹ دانشمند جایی برای خود یافته‌اند که سهم ایران، چیزی نیست جز ۲۷ نفر، یعنی ۰۴/۰ درصد از کل دانشمندان برتر!

بهترین رتبه دانشمندان ایرانی مربوط به دکتر محمدرضا گنجعلی می‌باشد که در رشته شیمی، در رتبه ۱۲۲۲ و در رشته مهندسی، در رتبه ۵۰ ایستاده‌اند. متاسفانه نام هیچ یک از دانشمندان حوزه پزشکی بالینی در لیست ESI جایی ندارند و تنها ۳ دانشمند برتر حوزه داروسازی در این لیست قرار گرفته‌اند. در جدول ۲، تعداد دانشمندان دنیا در ۵ رشته حوزه پزشکی و سهم ایران در این میان به تصویر کشیده شده است.

همان‌طور که در جدول ۲ مشاهده می‌شود، سهم ما در میان این ۵ رشته، تنها نه‌هزارم درصد است و بس. این واقعیت را نمی‌توان انکار کرد که ایران با در اختیار داشتن یک درصد جمعیت جهان و یک درصد مساحت دنیا، میزان تولیدات علمی بسیار کمی را (خصوصا با توجه به نسبت جمعیت خود) پوشش می‌دهد و در مقایسه با کشورهایی هم‌چون سنگاپور (رتبه ۳۱) که جمعیت آنها به زحمت به ۳ میلیون نفر می‌رسد، اما در مکان‌های بالای رده‌بندی‌ها قرار دارند، از وضعیت خوبی برخوردار نیست.

ایران به شهادت ISI تنها در تولید ۵۳/۰ درصد از کل تولید علم دنیا سهیم است. همچنین تعداد دانشمندان ایرانی نیز در میان کل دانشمندان برتر دنیا قابل توجه نیست، پس در این میان اگر «فرض کنیم آن دسته از کشورهایی که نمی‌توانند به نسبت جمعیت خود تولیدات علمی داشته‌باشند، در زیر یک خط فقر علمی قرار دارند (۱)» شاید پر بیراه نگفته‌ باشیم. ما اگر بخواهیم طبق سند چشم‌انداز توسعه، در سال ۱۴۰۴ به جایگاه اول منطقه برسیم و خود را از زیر خط فقر علمی به زیر درآوریم، باید به نسبت جمعیت خود، حداقل در تولید یک درصد علم دنیا مشارکت داشته باشیم که بازهم در آن صورت به جایگاه ترکیه و اسراییل نخواهیم رسید.

آنچه مشخص است، آنکه آژیر قرمز وضعیت پژوهش و تولید علم در ایران همچنان روشن است و راهی بی‌انتها مانده تا آنکه ما نسبت به سرانه و جمعیت خود شرایط قابل قبولی پیدا کنیم.

منبع:

۱) صادق صالح‌زاده، مهدی بیات؛ خط فقر در علم، کجا و چگونه؟

فصلنامه رهیافت، جلد ۱۸، شماره ۴۲، (بهار - تابستان ۱۳۸۷).

نویسنده: دکتر شادی کلاهدوزان