حج, تجلی عظمت امت اسلام

بار دیگر روزهای خاطره ساز حج فرا رسیده و منادی پروردگار, دلهای پُر شوق و التهابِ مؤمنان را بدان كعبه امید فرا خوانده, و از هر سوی جهان گروهی سعادتمند را در پایگاه دعوت ابراهیمی و خاستگاه دین محمدی صلی الله علیه و آله و سلم گرد آورده است

بار دیگر روزهای خاطره ساز حج فرا رسیده و منادی پروردگار، دلهای پُر شوق و التهابِ مؤمنان را بدان كعبه امید فرا خوانده، و از هر سوی جهان گروهی سعادتمند را در پایگاه دعوت ابراهیمی و خاستگاه دین محمدی (صلی الله علیه و آله و سلم) گرد آورده است.

بار دیگر اجابت كنندگان دعوت الهی - لبیك گویان و هروله كنان - خود را به خانه دوست رسانده اند. موسم حج فرا رسیده و عرصه شوق و نیاز به روی دلدادگان صفا و معنویت گشوده شده است. اینك خانه خدا و قبله دلها پیش روی حاجیان است، عرفات و مشعر آراسته برای جوشش سرچشمه ذكر و معرفت است، منی و صفا آموزنده سعی و تلاش در قرب به خدا و رمی شیطان است. اینك فرصت خودسازی و بهره گیری از این آبشار زلال توحید و وحدت فرا رسیده است. و حاجیان لبیكی را كه در آغاز احرام بر زبان رانده اند، بایست در دل خویش راسخ كنند و دعوت خدا را كه با سفر به حریم دوست اجابت كرده اند، با تأمل در معنا و هدف حج از سود و ذخیره هر چه افزونتر برخوردار سازند.

فریضه حج آنگاه كه با معرفت و هوشیارانه به جای آورده شود به مسلمان حج گزار و به امت بزرگ اسلامی فیض می بخشد، حاجی را به صفا و پاكی و معنویت سوق می دهد و امت را به اتحاد و عزت و اقتدار نزدیك می كند.

گام اول برای حاجیان خودسازی است. احرام و طواف و نماز مشعر و عرفات و منی قربانی و رمی و حلق همه و همه مظاهر خشوع و فروتنی انسان در برابر خداوند و جایگاه ذكر و تضرع و تقرب به او است. این مناسك پرمعنی را نباید از سر غفلت گذرانید.

اكنون كه موسم حج فرا رسیده و نغمه لبیك بر آمده از دلهای مشتاق، فضای حریم امن الهی را انباشته است و ملتهای مسلمان، از آفاق گسترده‏ جهان، به میعاد ذكر و استغفار و قیام و اتحاد شتافته، و برادران مهجور، به یكدیگر رسیده ‏اند، جبهه‏ سپاس و خضوع به ساحت خدای عزیز و حكیم سوده، حمدی به عظمت صفات حسنی‏ و شكری به وسعت دریای رحمت حق، نثار حریم حضرت احدیت می كنیم، كه یكبار دیگر به مسلمین مشتاق، توفیق این فریضه را عطا فرمود، و یكبار دیگر پرچم عزت و عظمت را بر فراز سر مسلمانان در خانه‏ امن خود برافراشت و یكبار دیگر حجاج را بر این سفره‏ رحمت و عظمت نشانید. زبان و قلم از توصیف و تقدیر این نعمت بزرگ، قاصر است، خدا كند كه نور معرفت بر دلهای روشن حج ‏گزاران بتابد و حقیقت، بی ‏واسطه حرف و گفت، در جان مشتاق آنها متجلی گردد.

در آستانه ماه مبارک ذی الحجه ، نوشتار زیر به رهپویان کوی حضرت دوست و عاشقان بزم عیشش تقدیم می گردد .

●پیشینه تاریخی مراسم حج

از آنجا که حج آیینی الهی و معنوی است و تشریع آن به خاطر رشد روح و کمال نفس و پرورش اخلاق و عمل انسان صورت گرفته، باید پیشینه­ تاریخی آن را در عرصه گاه معارف اسلامی و مسائل معنوی و روایات و احادیث نورانی جستجو کرد.

ابوبصیر از حضرت صادق(ع) نقل کرده که فرمود:

ان آدم هو الذی بنی البیت، و وضع اساسه، و اول من کساه الشعر و اول من حج الیه(۱)

محققا بنای کعبه و پایه گذاری بیت، به دست حضرت آدم انجام گرفت و او نخستین کسی است که بر کعبه جامه پوشانید و نیز نخستین انسانی است که مراسم حج را بجای آورد.

زمان مراسم، بنا به روایت فضل بن شاذان نیشابوری از حضرت رضا(ع)، ماه با برکت ذوالحجه بوده است؛ ماهی که پیش از آدم، فرشتگان الهی به طواف بیت برخاستند و به انجام مراسم معنوی حج موفق شدند.

انبیای الهی؛ بخصوص آدم، نوح، ابراهیم، موسی، عیسی(ع) و رسول با عظمت اسلام(ص) و دیگر انبیای حق، در همین وقت به ادای مراسم اقدام کردند و چنین زمان با عظمتی برای انجام حج تا روز قیامت، به عنوان سنت حتمی از جانب حق برای بنی آدم اعلام شد.(۲)

حضرت صادق(ع)فرمود:

همه­ی مناسک حج؛ اعم از طواف، نماز، عرفات، مشعر، منا، رمی، قربانی و حلق را فرشته­ی وحی ( جبرئیل) ، از جانب خداوند مهربان به آدم تعلیم داد و به عنوان دلیل و راهنما، تمام مراسم حج را همراه با آدم بجای آورد.(۳)

فرزندان مومن آدم، تا زمان حضرت نوح، چون برای حج مستطیع می­شدند، به ادای مناسک می­شتافتند و مراسم حج را همچون پدر بزرگوار خود به جای می­آوردند.

امت نوح به خاطر کفران و ناسپاسی و مخالفت با اوامر و نواهی حق، با حملات سهمگین طوفان برخاسته از آبی که تمام منطقه را گرفته بود، به هلاکت رسیدند. نوح(ع) با عده­ای اندک از مردم مومن از کشتی پیاده شدند و قبل از اسقرار در محلی معین برای ادامه حیات، به مدت یک هفته به امر حق به طواف خانه خدا پرداختند.(۴)

مناسک حج در زمان حضرت هود و صالح(ع) و آنان که مومن به آن دو رسول حق بودند، بمانند زمان آدم و نوح(ع) برگزار می­شد.

از روایات و احادیث و منابع تاریخی چنین بر می­آید که گذشت زمان و هجوم حوادث و بی­توجهی مردم، باعث ویرانی کعبه و تعطیل مناسک شد، تا خداوند عزیز ابراهیم و اسماعیل(ع) را ماور بنای کعبه و نصب حجرالاسود و ادای مناسک و دعوت مردم جهان به حج نمود.(۵)

حضرت رضا(ع) در روایتی از حج خضر و الیاس(ع) به همان طریقی که مردم مومن حج به جا می­آورند خبر می­دهد.(۶)

امام ششم(ع)نیز به حج داود و سلیمان و عیسی­بن مریم(ع) اشاره می­کند .

با توجه به روایانی که در پیش اشاره شد، باید گفت پیشینه تاریخی مراسم حج، ریشه در حیات دینی و معنوی آدم و انبیای الهی(ع) دارد و در میان اقوام و ملل و جوامع و امم، آنان که مومن به نبوت بودند این مراسم را در جهت اقتدای به انبیاء انجام می­دادند و کیفیت آنان همان برنامه­پیامبران بود.

این معنا را نیز نباید از نظر دور داشت که هرگاه حاکمیت نبوت به خاطر دوری مردم از انبیا و تسلط زورمداران بر مردم، ضعیف می­شد، روسای قبایل یا حاکمان ظلم پیشه برگزاری مراسم را، به صورتی که می­خواستند جهت می­دادند و در آیین حج به اقتضای هوای نفس خود کم و زیاد ایجاد می­کردند و یا برنامه­هایی را که رنگ و بوی الهی نداشت به مراسم می­افزودند و از این رهگذر از زحمات مردم و انجام مناسک سوء استفاده می­کردند!

●حکمت تشریع مناسک حج

آدمی به واقعیات معنوی و حقایق روحی و برنامه­های عالی اخلاقی و تبادل افکار و بیان دردهای باطنی و ظاهری خود و یافتن راه حل مشکلات فردی، اجتماعی، سیاسی، مادی و معنوی خویش، نیاز شدید و احتیاج مبرم دارد.

تحقیق آنچه که بدان نیازمند است، ممکن است در شهر و دیارش و در میان جامعه محدود و کوچکش صورت نگیرد بنابراین جایی و جمعیتی را – به طور فطری و طبیعی- که به خواسته­ها و آرمانهایش برسد و آنچه را که نسبت به آن احساس خلأ می­کند به دست آورد.

خداوند مهربان مناسک و مراسم حج را در جایگاهی معین و در شهری معلوم و در زمانی محدود بر اهل تمکن فرض کرد تا به دور از حدود جغرافیا و مرز و رنگ و شکل و ملیت و قوم در آن زمان معین و در شهر مکه، و بر محور کعبه، و برحول مناسک گرد آیند و از هدایت حق جهت زدودن آلودگیها از باطن خویش و آراسته شدن به حسنات و دور شدن از سیئات و بدیها و شناخت یکدیگر و تبادل افکار و حل مشکلات سیاسی و مادی امت اسلام و متحد شدن علیه هوای نفس و شیاطین درونی و برونی و مستکبران از خدا بی­خبر، و اصلاح ظاهر و باطن خویش، و به چنگ آوردن خیر دنیا و آخرت بهره­مند شوند.

معنویت و نورانیت مراسم حج دورنمایی از عظمت و جلال و جبروت صاحب کعبه و خالق هستی است. زائران اگر شرایط واقعی حج را در مناسک خود تحقیق دهند، به عظمتی ما فوق تمام عظمت­ها و جلالی­ما فوق تمام جلالت­ها می­رسند. تشریع این مراسم به خاطر این است که حاجی با ادای مناسک تمام کمبودهای فکری و روحی و اخلاقی و ایمانی ، و همه حاجیان تمام خلأهای اجتماعی و سیاسی دنیای اسلام را پس از بازگشت به وطن جبران نمایند.

کعبه و مناسک آن برای جهت دادن موجودیت جامعه به سوی حضرت حق است.

حکمت تشریع مناسک به خاطر این است که مردم دل از غیر حق­رها کنند و نفس از رذائل پاک سازند. و لباس هوا از هویت وجود در آورند، و خویشتن خویش را به حق متصل کنند و باطن را حریم حکومت الله گردانند و به خاطر جلب خوشنودی حق، با صدق و اخلاص قدم بردارند، و زمینه طرد طاغوتهای زمان را از عرصه­گاه حیات مادی و معنوی خود فراهم آورند.

تشریع این مراسم برای این است که انسان خود را از قیود شیطان برهاند و ذمه خویش را از حقوق مردم آزاد سازد و اموال خود را از حق الله و حق الناس پاک کند، و زمینه خشوع و خوف و خشیت و اخلاص و عشق و محبت و مهر و رافت را در قلب خود فراهم آورد و باطن را از رذائل بشوید. و ظاهر را به عمل صالح بیاراید، و برای همیشه از حرکات شیطانی و امور باطل بپرهیزد.

●وجوه اشتراک حج با عبادتهای دیگر

عبادت از آن جهت بر انسان واجب گشته است که در تمام شؤون زندگی ، از بند شهوات حرام، امیال و غرائز بدون محاسبه و هوای نفس و شیطانهای درونی و برونی آزاد باشد.

آثار مادی و معنوی، ظاهری و باطنی عبادات در حدی است که درک آن کاری است بس مشکل و فهم آن بسیار سخت و دشوار.

سود عبادات و نتائج تکالیف و ثمرات انجام مسئولیت­ها بدون تردید به گستردگی حیات دنیا و آخرت انسان است.

عبادت محدودیتی آسمانی ، قیدی معنوی و بندی روحی است که انسان را از هر حرامی حفظ می­کند و در مقابل خزی دنیا و عذاب آخرت مصونیت می­بخشد و در یک کلمه عبادت محدودیت مصونیت زا است.

۱ _ من لا یحضره الفقیه : ۲ / ۱۵۲ .

۲ _ عیون اخبار الرضا : ۲ / ۱۲۰ .

۳ _ بحار الانوار : ۱۱ / ۱۶۷ .

۴ _ همان / ۳۴۰ .

۵ _ وسائل الشیعه : ۱۱ / ۸ ؛ بحار الانوار : ۹۶ / ۶۱ .

۶ _بحار الانوار : ۱۳ / ۳۹۹ ؛ بحار الانوار : ۱۴ / ۱۶ .

پایگاه استاد حسین انصاریان

---