جایگاه مسئله شناسی در ساماندهی پژوهش های دینی

سامان دادن به فعالیت های پژوهشی درعرصه فرهنگ دینی قبل از هر چیز نیازمند نگاهی دوباره به چشم انداز مسیر حركت, پستی و بلندی ها, چالش ها, نیازها و انتظارات پیش روست

سامان‏دادن به فعالیت‏های پژوهشی درعرصه فرهنگ دینی قبل از هر چیز نیازمند نگاهی دوباره به چشم‏انداز مسیر حركت، پستی و بلندی‏ها، چالش‏ها، نیازها و انتظارات پیش روست. امروزه دیگر عمل‏كرد انفعالی و دنباله‏روی از حوادث پذیرفته نیست. انتظار می‏رود روند امور در چارچوب اهداف و برنامه‏های از پیش تعیین شده و برخوردار از شاخص‏های قابل اندازه‏گیری جریان یابد.

اما این مهم چگونه قابل دست‏یابی است؟ اهداف بر چه مبنایی ترسیم می‏شود؟ اولویت‏ها در هر مقطع چگونه شناسایی می‏شود؟ سیاست‏گذاری صحیح و بهنگام چگونه میسر است؟ تخصص‏های علمی و اجرایی لازم چطور شناخته و تدارك می‏گردد؟ ایجاد تشكیلات مناسب، تقسیم وظایف و ساماندهی فعالیت‏ها بر چه اساسی استوار می‏گردد؟ این امور بدون انجام یك تحلیل همه جانبه از وظیفه اصلی مورد نظر و فروعات آن امكان‏پذیر نیست.

● مسئله‏شناسی چیست؟

مراد از مسئله‏شناسی چیزی جز این نیست كه برای جهت دادن به سیاست‏ها و برنامه‏ها و طراحی دقیق‏تر پروژه‏های تحقیقاتی، براساس نیازهای موجود تابلویی از محورها و مسایل مربوطه تهیه شود به نحوی كه ارتباط اهداف اساسی با شاخه‏های فرعی نشان داده شود و جایگاه و اهمیت هر بخش و نیز نسبت و ارتباط آن با بقیه بخش‏ها، معرفی شده باشد. مطالعه این تابلو می‏تواند مدیران را از پراكنده‏كاری، سطحی‏نگری، تك‏بعدی‏نگری و نیز بلندپروازی‏های غیر واقع‏بینانه صیانت كند. منظور از مسئله‏شناسی، اجرای پژوهش‏های نهایی و نظریه‏پردازی در پاسخ به مسایل نیست‏بلكه صرفا منقح نمودن صورت مسایل، طبقه‏بندی آن‏ها و ترسیم چارچوب مورد انتظار از پروژه‏های تحقیقاتی مدنظر می‏باشد. البته این امر چیزی نیست كه یك‏بار و برای همیشه و در ابتدای تاسیس یك مؤسسه پژوهشی انجام گیرد بلكه ماهیتی پویا و سیال دارد كه لازم است همراه با حركت آن سازمان در مقاطع مختلف، مورد بازاندیشی و ترمیم و اصلاح قرار گیرد.

در عنوان مقاله، تعبیر مسئله‏شناسی را به كار بردیم نه موضوع‏شناسی; می‏خواهیم بین مسئله و موضوع فرق بگذاریم. غرض ما از این بحث این نیست كه به صورت انتزاعی و فارغ از نیازها، موضوعات متصور حول محوركار خویش را لیست كنیم.

مسئله، موضوعی است كه یك ضرورت علمی یا عملی ما را به سوی آن می‏كشاند و به نوعی برای ما مشكل‏ساز شده است. به تعبیر دیگر با دغدغه‏ها، نیازها و حساسیت‏های ما پیوند دارد.

امرزه در حوزه‏های علمیه، سازمان خاصی متولی امر مسئله‏شناسی نیست. مراكز تحقیقاتی ما غالبا فاقد یك سیستم كارآمد برای شناسایی و طبقه‏بندی مسایل مبتلابه هستند و فقط براساس ذهنیت مدیران و روندی كه از گذشته به ارث رسیده است عمل می‏شود; لذا در مواجهه با تغییرات اجتماعی و شرایط جدید فرهنگی، توان پیش‏بینی و ابتكار عمل ندارند و دنباله‏روی حوادث خواهند شد. همین نقیصه باعث می‏شود قادر به برنامه‏ریزی بنیادی و درازمدت نباشند و در نتیجه عقبه‏های علمی، آموزشی و زیرساخت‏های تشكیلاتی و اجرایی، از ثبات كافی برای تجهیز و هدایت هدف‏مند امور برخوردار نیستند.

برای كاستن از فاصله‏ای كه میان پژوهش‏های رایج در حوزه معارف دینی و نیازها و مشكلات فرهنگی جامعه احساس می‏شود، چاره‏ای جز این نیست كه بهای لازم به امر مسئله‏شناسی داده شود و در تصمیم‏گیری‏ها به جای اتكا به برداشت‏های صرفا ذهنی مدیران، از نتایج مطالعات روش‏مند علمی در این زمینه مدد گرفته شود.

برای روشن‏تر شدن مطلب، آثار و فواید مسئله‏شناسی را در دو بعد مدیریتی و علمی به طور جداگانه مورد بررسی قرار می‏دهیم.

بعد مدیریتی مسئله‏شناسی نگارنده معتقد است مشكل اصلی مراكز پژوهشی ما قبل از این‏كه ناشی از كمبود اعتبارات مالی باشد، برخاسته از فقدان برنامه‏ریزی و در نتیجه بازدهی پایین آن‏هاست. اگر یك مؤسسه پژوهشی برای خود رسالت و اهداف مشخصی قایل باشد و خود را نسبت‏به آن مسؤول بداند، به طور طبیعی، مشاهده نیازهای بر زمین مانده و توجه به نامحدود نبودن منابع مالی او را به ارزیابی روند فعالیت‏ها و برنامه‏ریزی برای بهره‏وری بهتر، وادار خواهد ساخت. بهترین عامل برای ارتقای جایگاه تحقیقات در كشور، افزایش كارآیی و آشكار شدن نتایج ملموس آن در حل مشكلات گریبان‏گیر است.

سنگ‏زیرین برنامه‏ریزی پژوهشی، مسئله‏شناسی است. وقتی رسالت اصلی یك سازمان پژوهشی مورد تحلیل علمی قرار گرفت، سؤالاتی از قبیل این كه: چه تخصص‏ها، مهارت‏ها و امكاناتی مورد نیاز است؟ آسیب‏های روند موجود در كجاست؟ پاسخ روشن‏تری دریافت‏خواهد كرد و تدابیر اصلاحی و توسعه‏ای، با شفافیت‏بیشتری قابل پیگیری خواهد بود. یكی از عناصر برنامه‏ریزی، ضرورت جامع‏نگری در حوزه كار است، پیش‏روی در یك جبهه بدون اطلاع از جبهه‏های دیگر و بدون برخورداری از دید كلان نسبت‏به موقعیت‏خود، شرایط محیط و چالش‏های احتمالی، نتیجه‏اش معلوم است.

از جمله اهداف مسئله‏شناسی، تلاش برای رسیدن به یك‏نگرش جامع نسبت‏به كلان برنامه‏ها با توجه به فلسفه وجودی سازمان پژوهشی است‏به نحوی كه در این رابطه یك نقشه كلی به دست‏بدهد و جایگاه هر مسئله در آن، قابل دستیابی باشد. در این صورت به همه عرصه‏ها و ابعاد مسایل توجه خواهد شد و دچار بی‏توجهی به بعضی موارد و تك بعدی‏نگری نخواهیم شد. یكی دیگر از معضلات مراكز پژوهشی كه از بی‏برنامگی ناشی می‏شود، چنگ انداختن به كارهای بسیار متنوع و پراكنده و حتی خارج از چارچوب وظایف آن‏هاست. هر از گاهی موجی در می‏رسد و موضعی بر سر زبان‏ها می‏افتد; مراكز متعدد، بدون توجه به قابلیت‏های تخصصی و بدون وجود یك تقسیم كار منطقی میان آن‏ها، همگی برای عقب‏نماندن از معركه وارد گود می شوند و معمولا پس از فروكش كردن آن تب زودگذر، كارها به صورت ابتر رها می‏شود و نتایج مورد ارزیابی قرار نمی‏گیرد.

از جمله فواید مسئله‏شناسی، پیش‏گیری از پراكنده‏كاری و فعالیت‏های موازی است كه می‏تواند زمینه‏ساز تخصصی‏تر نمودن كارها و گسترش عمقی پروژه‏های تحقیقاتی گردد. مسئله‏شناسی براساس تحلیلی كه از زمینه‏ها و بستر مسایل به دست می‏دهد، جهت اصلی كار سازمان در هر مقطع را مشخص می‏كند و زمینه را برای پیش‏گیری از انفعال در قبال امواج مقطعی و عملیاتی نمودن اهداف كلان در یك روند معقول، فراهم می‏سازد، هم‏چنین با تفكیك محورهای اصلی از شاخه‏های فرعی در یك نمودار درختی و وزن‏دهی مناسب به هر موضوع، انسجام علمی و انضباط اجرایی بیش‏تری ایجاد خواهد شد و طبقه‏بندی واقع‏بینانه‏تری از اولویت‏ها در اختیار مدیران قرار می‏دهد.

● بعد علمی مسئله‏شناسی

تنقیح مسایل مبتلابه و تنسیق آن‏ها در یك طرح كلان گذشته از آثار اجرایی كه در ساماندهی پروژه‏های تحقیقاتی دارد از نظر علمی نیز با اهمیت است. تفكیك مبانی نظری و زمینه‏های مطالعات بنیادی از جنبه‏های كاربردی و تبیین نوع ارتباط متقابل میان این دو، از جمله وظایفی است كه مسئله‏شناسی می‏تواند بر عهده بگیرد. فایده این امر این است كه از یك طرف با تجهیز و غنی‏سازی تئوریك مطالعات موردی و تحقیقات كاربردی پروژه‏ها را از سطحی‏نگری، بی‏ثباتی و پراكندگی نجات می‏دهد و از طرف دیگر مطالعات نظری و بنیادی را از آفت در افتادن به ورطه نظرورزی‏های انتزاعی و به دور از مشكلات مبتلابه حفظ می‏كند. تجربه دانش بشری همان‏طور كه با ورود به دوره مدرن به ناكارآمدی روش‏های قیاسی و انتزاعی درمطالعه پدیده‏های حوزه علوم تجربی پی‏برد، امروزه نیز بعد از افول تجربه‏گرایی افراطی به ضرورت برخورداری از چارچوب‏های نظری و تفسیری قوی و جامع برای تحلیل داده‏های علمی و درك معنای واقعیت‏ها اذعان دارد.

فاصله میان نظر و عمل و عدم ارتباط روش‏مند میان تحقیقات بنیادی و كاربردی، یكی از خلاهای پردامنه در حوزه اندیشه و دانش نزد ماست. از جمله آشفتگی‏های فكری زمانه ما این است كه فلسفه ما، اعتقادات ما، فرهنگ ما، دانش ما و الگوهای عملی ما در صحنه‏های اجتماعی با همدیگر جفت و جور نیستند. در حوزه علوم و فنون، ناچاریم یك رشته تئوری‏ها و الگوها را به كار بگیریم لیكن، از آن‏جا كه از سنت فلسفی خویش فاصله گرفته‏ایم و خود تولیدكننده دانش نیستیم، طبعا از محصولات وارداتی دیگران كه متناسب با زمینه‏های فكری و فرهنگی آنان شكل گرفته است‏بهره می‏گیریم; لذا همواره در سازگاری با آن، مشكل داریم. چاره كار در این است كه، براساس یك فرآیند برنامه‏ریزی شده، بذر اندیشه و دانش را در خاك فرهنگ خود بارور نماییم و قابلیت‏شركت فعال در میدان تعامل دو سویه با دیگران را برای خویش فراهم آوریم. به اعتقاد نگارنده در صورتی كه شرایط عمومی برای شكل‏گیری اندیشه علمی و پژوهش به معنای صحیح كلمه فراهم باشد، تاملات مسئله‏شناسانه در تحلیل مبانی علمی مسایل و ارزیابی انتقادی بنیادهای تئوریك نظریات و الگوها و نیز مقایسه میان مبانی فلسفی و اعتقادی بومی و بیگانه در این رابطه، یك نقطه آغاز منطقی برای رفع آشفتگی فكری مورد اشاره است.

حسین توسلی

---