كسی می آید, كسی كه دقیقاً مثل من است

اصطلاح همانندسازی یا كلونینگ cloning به سه روند كاملاً مجزا از یكدیگر اطلاق می شود متأسفانه تصور مردم از این عمل برگرفته از فیلم های غیرواقعی است كه در آنها انسان هایی با قدرت خارق العاده برای شركت در یك جنگ جهانی تولید می شوند

برای لحظاتی، قدرت حركت از او سلب می‌شود. مثل مجسمه می‌ایستد و كوچك‌ترین تلاشی برای نفس كشیدن نمی‌كند. فكر می‌كند چشمش درست نمی‌بیند یا شاید دارویی توهم‌زا به او خورانده‌اند...یك نفر با چشم‌های او، با همان حالت صورت و بینی پهن، در آن سوی خیابان به تماشای عابران مشغول است.غریبه، در جواب نگاه‌های بهت‌زدهٔ او، سری تكان می‌دهد و لبخند كجی می‌زند، درست مثل خودش!كاش كسی او را از این كابوس جنون‌آور می‌رهانید. غریبه به طرفش می‌آید.

حالا در مقابل هم ایستاده‌اند.یك نفر درست مثل خودش به او سلام می‌كند...روبه‌رو شدن یك فرد با انسانی دارای تمام خصوصیات ظاهری و رفتاری او، در فیلم‌های علمی ـ تخیلی عصر حاضر به تصویر كشیده شده است. این غریبه می‌آید و جایگاه فردی و اجتماعی همتای خود را تصاحب می‌كند. روزگاری سفر به كرات دیگر تنها در داستان‌های خیالی جای داشت، اما اكنون بیش از نیم قرن از فرود انسان بر سطح ماه می‌گذرد. آیا روزی خواهد رسید كه هر انسان نمونه‌ای كاملاً شبیه به خود داشته باشد؟ ادعای برخی مراكز علمی و تحقیقاتی مبنی بر موفقیت در همانندسازی انسان واكنش‌های متفاوتی را در سراسر دنیا برانگیخته است. این گزارش به كندوكاو در ابعاد گستردهٔ رخداد علمی همانندسازی انسان می‌پردازد.

● مفهوم صحیح همانندسازی

اصطلاح همانندسازی یا كلونینگ (cloning) به سه روند كاملاً مجزا از یكدیگر اطلاق می‌شود. متأسفانه تصور مردم از این عمل برگرفته از فیلم‌های غیرواقعی است كه در آنها انسان‌هایی با قدرت خارق‌العاده برای شركت در یك جنگ جهانی تولید می‌شوند.اما در واقع، در همانندسازی، برخلاف روند طبیعی تولیدمثل دو والدی، دانشمندان از نقشهٔ ژنتیكی یعنی DNA یك جاندار برای تولید موجود دیگری استفاده می‌كنند. جاندار تولیدشده از لحاظ ژنتیكی كاملاً مشابه والد خود است. همانندسازی پدیدهٔ جدیدی نیست. دوقلوهای همسان نوعی موجودات همانندسازی‌شده به‌شمار می‌روند.

از یك سلول، دو سلول مشابه ایجاد می‌شود كه ذخیرهٔ ژنتیكی كاملاً یكسانی دارند.بنابراین، دوقلوهای همسان می‌توانند از تمام اعضای بدن یكدیگر برای پیوند موفق اعضا استفاده كنند.دكتر مسعود هوشمند، عضو هیئت علمی مركز ملی تحقیقات مهندسی ژنتیك و تكنولوژی زیستی، متداول‌ترین نوع همانندسازی را شكل جنینی آن ذكر می‌كند. وی می‌گوید: «یك سلول تخم به دو سلول تقسیم می‌شود. هر كدام از دو سلول جدید، در صورت قرار گرفتن در رحم مادر و طی دوران جنینی، انسانی مشابه دیگری ایجاد خواهد كرد. می‌توان یكی از این دو سلول را در حالت انجماد حفظ كرد و سال‌ها بعد، در صورت تمایل والدین، در رحم مادر گذاشت. به این ترتیب، فرزندان خانواده كاملاً به هم شبیه می‌شوند و تنها از لحاظ سنی با یكدیگر اختلاف می‌یابند. در نوع دیگر همانندسازی، از سلول بالغ استفاده می‌شود. هستهٔ یك سلول لقاح‌یافته را خارج می‌كنیم و هستهٔ سلول بالغی را به جای آن قرار می‌دهیم.

هریك از سلول‌های بدن انسان اطلاعات لازم را برای ساخت انسان دیگر در خود دارد، اما سلول‌های هر بافت فقط از اطلاعات مربوط به فعالیت همان بافت استفاده می‌كنند. برای مثال، سلول پوست، با وجود برخورداری از تمام اطلاعات ژنتیكی یك انسان كامل، تنها از داده‌های مربوط به بافت پوست استفاده می‌كند و ژن‌های مرتبط با سایر بافت‌ها خاموش هستند. هرگاه هستهٔ این سلول بالغ در داخل تخم لقاح‌یافته قرار داده شود، ژن‌های خاموش فعال می‌شوند و انسانی با مشخصات ژنتیكی فرد بالغ تولید خواهند كرد. پس از تعویض هسته و تثبیت آن با كمك مواد شیمیایی و جریان الكتریسیته، سلول تخم در داخل رحم مادر قرار داده می‌شود. جنین حاصل، دیوارهٔ سلولی و مواد داخل آن ـ به‌جز DNA ـ را از مادر دریافت كرده است و پس از طی دورهٔ نه‌ماههٔ بارداری، به روش زایمان طبیعی یا سزارین به دنیا خواهد آمد. نوع سوم شبیه‌سازی شیوهٔ درمانی آن است. كاربردهای پزشكی این روش بسیار است. برخی از سلول‌ها، مانند سلول‌های عصبی، خاصیت تكثیر خود را پس از بلوغ از دست می‌دهند.

با استفاده از روش سوم همانندسازی می‌توان سلول پوست فردی را كه نیاز به سلول عصبی دارد چنان برنامه‌ریزی كرد كه سلول عصبی بسازد. بدن این فرد هیچ‌گاه چنین سلولی را در پیوند پس نخواهد زد زیرا از لحاظ خصوصیات ژنتیكی دقیقاً یكسان هستند.»بسیاری از دانشمندان هدف از همانندسازی را به نتیجه رساندن نوع سوم آن، یعنی شبیه‌سازی درمانی، می‌دانند. روشی كه در آن می‌توان سلول‌هایی برای مبتلایان به بیماری‌های مرگبار ساخت، سلول‌هایی كه دیگر با تهاجم بدن بیمار مواجه نمی‌شوند چراكه از نظر ژنتیكی كاملاً مشابه سلول‌های خود فرد هستند. چند سلول از بدن فرد مبتلا به دیابت گرفته می‌شود و هستهٔ سلول بیمار به جای هستهٔ یك سلول تخم قرار می‌گیرد. سلول تخم حاصل در رحم زنی كاشته می‌شود و فردی با خصوصیات ژنتیكی شخص مبتلا به دیابت به‌وجود می‌آید. اگر به جای این كار، سلول تخم حاصل را در آزمایشگاه رشد دهیم، در میان سلول‌های به‌وجود آمده، انواعی از سلول به نام سلول‌های بنیادی یافت خواهند شد. سلول‌های بنیادی از قابلیت تبدیل به بافت‌های مختلف بدن برخوردار هستند. در فرد مبتلا به بیماری قند، دانشمندان سلول‌های بنیادی را به سلول‌های سازندهٔ انسولین تبدیل می‌كنند. جایگزین كردن سلول‌های مذكور در بدن بیمار سبب بهبود وی خواهد شد.

دكتر فروزنده محجوبی، متخصص سیتوژنتیك مولكولی پزشكی، مفهوم همانندسازی را بسیار فراتر از شبیه‌سازی انسانی می‌داند. وی دربارهٔ سایر كاربردهای مفید همانندسازی می‌گوید: «ژن مورد نظرمان را از سلول یك موجود زنده خارج می‌كنیم و در داخل سلول دیگری جای می‌دهیم. برای مثال، ژن تولید شیر در گاو را جدا می‌كنیم و آن را درون سلول یك مخمر تك‌سلولی فعال می‌كنیم. در نتیجه، برای تولید شیر، نیازی به نگهداری از حیوان بزرگی با جثهٔ گاو نیست. یك تك‌سلولی كوچك كار ترشح شیر را انجام خواهد داد. این روند در صنایع غذایی انقلاب بزرگی ایجاد می‌كند.»

● تاریخچهٔ همانندسازی

سابقهٔ همانندسازی به حدود ۲۰ سال قبل بازمی‌گردد. در آن زمان، نخستین نوزاد آزمایشگاهی به دنیا آمد. روش باروری آزمایشگاهی شیوهٔ جدیدی را برای تولیدمثل در اختیار محققان گذاشت. متخصصان لقاح آزمایشگاهی (IVF) روش‌های تازه‌ای برای تكثیر جنین یافتند. این مطالعات زمینه‌ساز همانندسازی بود.در جولای ۱۹۹۷، گروهی از دانشمندان اسكاتلندی موفق به شبیه‌سازی نخستین پستاندار زنده شدند.گوسفندی به نام دالی با استفاده از روش انتقال هستهٔ سلولی به دنیا آمد. دالی تمام مشخصه‌ها و توانمندی‌های ژنتیكی گوسفند اصلی را داشت. دكتر محجوبی در این‌باره معتقد است: «شاید در مورد نخستین موجود همانندسازی‌شده، هدف دانشمندان ارزیابی توانایی‌های تكنیكی بشر و قابلیت سلول‌ها برای خلق یك جاندار كامل بود.

نباید از یاد برد كه اطلاعات دانشمندان در مورد موجودات همانندسازی‌شده ناقص است. این‌كه گوسفند شبیه‌سازی‌شده در طول حیات خود چه تفاوتی با سایر حیوانات خواهد داشت، نیاز به بررسی‌های بیشتری دارد.»در اوت ۲۰۰۱، گاوی كه با استفاده از سلول‌های موجود در مایع مترشحه از غدد پستانی همانندسازی‌شده بود، در ژاپن زایمان كرد و نخستین گوساله از این نوع را به دنیا آورد. گوسالهٔ مذكور چهل كیلوگرم وزن داشت و به هنگام تولد كاملاً طبیعی به نظر می‌رسید. در همین ماه، در یك تجربهٔ غیرعادی دیگر، نخستین بزی كه در كشور چین از طریق شبیه‌سازی سلول‌های یك بز بالغ به‌وجود آمده و زنده مانده بود، دو بزغاله به دنیا آورد. جالب آن‌كه پدر بزغاله‌ها نیز از شبیه‌سازی سلول‌های جنینی یك بز به‌وجود آمده بود. این آزمایش ثابت كرد بزی كه از سلول‌های یك بز بالغ شبیه‌سازی شده می‌تواند با بزی كه از سلول‌های یك جنین همانندسازی شده آمیزش كند. در بهمن همان سال نیز دومین و سومین گوسالهٔ شبیه‌سازی‌شده و نخستین دوقلو از این نوع در كشور چین به دنیا آمدند. یكی از گوساله‌ها جان خود را از دست داد ولی وضعیت گوسالهٔ دوم رضایت‌بخش اعلام شد.در دیگر سوی جهان، دانشمندان تگزاسی دست به شبیه‌سازی یك گربهٔ خانگی زدند و تا پایان سال ۲۰۰۲، این تكنیك در اغلب گونه‌های حیوانی آزموده شد.

شیرین میرزازاده

---