چگونه شب زنده داری کنیم

یکی از مهمترین سازوکارهای دستیابی به مقام عبودیت و تقرب الهی, شب زنده داری است که از آن به احیا, تهجد, قیام شبانه و مانند آن یاد می کنند سالکان راه حقیقت و روندگان منازل طریقت به حکم شریعت, شب را ظرف پرواز می دانند چنان که روز را فرصتی برای پاسخگویی به نیازهای دیگر برمی شمارند

یکی از مهمترین سازوکارهای دستیابی به مقام عبودیت و تقرب الهی، شب زنده داری است که از آن به احیا، تهجد، قیام شبانه و مانند آن یاد می کنند. سالکان راه حقیقت و روندگان منازل طریقت به حکم شریعت، شب را ظرف پرواز می دانند. چنان که روز را فرصتی برای پاسخگویی به نیازهای دیگر برمی شمارند.

سالکان حقیقت از راه شریعت می کوشند تا براساس آموزه های وحیانی قرآن، به دو بخش از مأموریت و تکلیف، پاسخ در خور دهند. همانگونه که انسان، ترکیبی از تن و جان است، نیازهای وی نیز به دوگونه است که به حکم شریعت می بایست به آن پاسخ داده شود تا شخص به انسان معتدل کمالی تبدیل گردد. دو ظرف زمانی شب و روز هر چند که ظرفیت پاسخگویی به هردو بخش را دارا می باشد، ولی هریک بنا به علل و عواملی، به گونه ای هستند که ظرفیت پاسخ گویی به هریک از این دو بخش را بیشتر دارا می باشند. از این رو ظرف روز برای پاسخگویی به اموری چون خورد و خوراک، یا مأموریت هایی چون آبادانی زمین و ربوبیت دیگران در حوزه های مختلف به ویژه اجتماعی و سیاسی و نظامی، اختصاص بیشتر می یابد و ظرف شب برای خودسازی و تزکیه و پروازهای کمالی مورد تاکید و اهتمام قرارمی گیرد.

از این مطلب شاید بتوان هدف از شب زنده داری را دانست و کلیاتی نیز از این که چگونه شب زنده داری کنیم دانسته شود، با این همه، هنوز بسیاری از پرسش ها از کیفیت و چگونگی آن، بی پاسخ مانده است. از این رو نویسنده به سراغ آیات قرآنی رفته تا تبیین کند که چگونه شب زنده داری کنیم و چه ساعاتی از شب سازنده تر و بهتر است؟ با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

● شب، ظرف پرواز روح

روح انسان، آفریده ای بسیار لطیف و حساس است. توجه و اهتمام روزانه نفس به امور مادی و دنیوی و شنای طولانی و غرق در مادیات شدن که قرآن از آن به «سبح طویل» یاد می کند، روح را خسته و آزرده می کند. هرگاه تن به خواب رود، روح به پرواز درمی آید و هر خوابی، مصداقی از تجرید روح از بدن و جان از تن است که درقرآن از آن به مرگ موقت یاد می شود.

روح در هنگام خواب این فرصت را می یابد تا به آسمان اتصال با آفریده بالا رود و خود را برای ادامه حیات و زندگی در تن مادی آماده سازد. اگراین اتفاق خروج روح از تن در هنگام خواب اتفاق نمی افتاد، شاید زندگی انسانی به این زیبایی و کمالی نمی بود، زیرا بسیاری از چیزها و دانش ها را در این بازگشت به آفریده و آسمان قداست و معنویت یاد می گیرد. بنابراین می توان گفت که خواب و تجرید روح از بدن، زمانی برای شارژکردن روح باشد.

انسان در هر شبانه روز، به خوابی و چرتی، می تواند روح را به آرامش خاصی برساند و توانایی های آن را در سفر همراهی با تن تقویت نماید. این اتفاق در زندگی انسانی به طور طبیعی اتفاق می افتد و نظام بدن و روح به گونه ای سامان یافته که تجرید و شارژکردن اتفاق بیفتد.

اما خداوند این گونه تجرید را به تنهایی کافی برای رشد و کمال انسانی نمی داند. بنابراین اگر انسان، موجودی با اراده و مختار آفریده نمی شد، شاید از طرق دیگری این مهم انجام می گرفت تا هر انسانی به کمال شایسته و بایسته خود برسد؛ با این همه، از آن جایی که انسان از ویژگی منحصر به فردی برخوردار می باشد، لازم است تا خود برای رسیدن به این کمال تلاش کند.

اصولا اراده و اختیار انسانی که به وی حق انتخاب می دهد تا در دو مسیر مقابل هم، گام بردارد، چیزی جز تلاش دائم برای شدن نیست. به این معنا که این اراده و اختیار به او کمک می کند تا در مسیر شدنی تلاش کند. این شدن می تواند در دو مسیر متقابل انجام گیرد، ولی از آن جایی که خداوند هماره اول و آخر هر چیز و هر سیر و حرکتی است، انسان در نهایت هر دو مسیر خداوند را می یابد. از این رو خداوند درقرآن بیان می کند که حتی کافران و مشرکان که راه متقابل ضلالت را طی می کنند در پایان مسیر، خداوند را می یابند. این گونه است که در آیات قرآنی پایان همه راهها و مسیرها را خداوند معرفی می کند و بازگشت همه امور را به سوی او می داند.

● تلاش برای لقای پروردگار

خداوند در قرآن بیان می دارد که همه تلاش های انسانی که در دو مسیر متقابل یعنی هدایت و ضلالت صورت می گیرد، او را در نهایت به ملاقات و دیدار خداوند می برد و برای هیچ موجودی چاره ای جز این ملاقات در صورت جمالی و جلالی یعنی بهشت و دوزخ نیست.

از این رو به انسان هشدار می دهد تا در انتخاب راه دقت داشته باشند و راه مستقیم را برگزینند که ایشان را به سوی کمالات جمالی می برد و دیداری مسرورانه با سلام و تحیت را درپی دارد. بنابراین لازم است تا انسان تلاش خود را مصروف آمادگی کامل برای این دیدار زیبا و کریمانه کند.

اما مشکلی که وجود دارد آن است که حضور در جهان مادی و پاسخ گویی به نیازهای غریزی و طبیعی آن، می تواند او را چنان سرگرم کند که از اصل مأموریت بازماند و به امور جزیی و مقدماتی بپردازد.

هرچند که خداوند برای ایجاد اعتدال میان کشش ها و گرایش های مادی و معنوی، ابزارها و فرصت های برابر نهاده است، ولی دستیابی به بسیاری از کمالات تنها به خواست و اراده انسان بستگی دارد. از این رو با وجود اتصال به مبدأ از طریق تجرید غیر اختیاری در خواب، از انسانها می خواهد تا این تجرید را درظرف شب از راههای دیگری چون شب زنده داری و قیام در آن کامل کنند و فرصت های فزون تر و توانایی های بیشتری برای خود بیندوزند تا در روزهای غفلت دنیا، از آن بهره گیرند.

اینجاست که رمز شب زنده داری و فلسفه تشریع آن به عنوان یک حکم الهی به دست می آید و رمزگشایی می شود. از آثاری که قرآن برای شب زنده داری برمی شمارد می توان به سادگی دریافت که شب زنده داری، ظرف پروازهای روح به مقام قدس و اتصال به مبدأ وجود و آفریدگار و پروردگار است تا دانش و علم و توانایی جدیدی را به دست آورد و در زندگی مادی از آن بهره گرفته و مسیر متاله شدن را به درستی برای تقرب به خدا طی کند تا به مقام عبودیت ربوبی برسد.

صراحت آیاتی چون ۲ و ۵و۶ سوره مزمل این معناست که انسان در این پروازهای شبانه، آمادگی دریافت وحی و دانش ها و علوم بسیار سنگین و ارزشمندی را دارا می باشد و با حضور خویش درقرب الهی از معنویت سرشار می شود و از غفلت بیرون می آید و عصمت علمی و عملی را تحصیل می کند و درمقام صالحان (آل عمران آیات ۱۱۳ و ۱۱۴) و محسنان (ذاریات، آیات۱۶ و ۱۷) قرار می گیرد و از برکات و آثار این مقامات عالی و کمالی انسان بهره مند می شود.

● کیفیت شب زنده داری

چنان که گفته شد، شب زنده داری، روش اکمالی برای پرورش و تقویت روح برای پیمودن مسیر شدن کمالی است و درحقیقت نعمت و نافله الهی است که به این طریق به بندگانش امکان زیادتری بخشیده است تا بتوانند خود را چنان که هست بشناسند و حقیقت خود را چنان که شایسته است بیابند و در این مسیر حرکت کنند. از این رو به عنوان امری استحبابی و نافله و فرصتی استثنایی برای بندگان مومن مطرح می شود (اسراء آیات ۷۹ و ۸۰ و مزمل آیه ۲۰ و آیات دیگر)

با این همه، کیفیت شب زنده داری مهم تر از خود شب زنده داری است. به این معنا که چگونه شب را بگذرانیم و از آن بهره گیریم مهم تر و اساسی تر از این است که خود شب را زنده بداریم و نخوابیم.

واژه شب زنده داری که از آن به احیا نیز یاد می شود، درحقیقت گویای چگونگی آن است.

انسانی که درخواب غفلت است همانند مرده ای است که هیچ روح و روانی ندارد و رفتارهایش به دور از کمال و معنویت است. اما کسی که شب را زنده نگه می دارد و آن را احیا می کند، روح و جانش را زنده نگه داشته و حیات را درتمام لحظات شبانه روز در آن جریان می دهد.

بنابراین،نفس شب زنده داری می تواند آثاری را داشته باشد، چنان که اگر کسی تمام شب را درگوشه ای بنشیند و درسکوت و خاموشی به سر برد بی آن که کاری کند و یا اندیشه و تفکری را داشته باشد، به کمالاتی می رسد که از آثار شب زنده داری است.

مرتاضان هندو با این روش سکوت شبانه به قدرت ها و توانمندی های بسیاری دست یافته اند که از جمله آنها تصرف در اشیای مادی جهان از جمله بازداشتن حرکت خودروها و قطارهاست؛ زیرا روح دراین سکوت های شبانه، تقویت شده و به قدرت طبیعی خود دست می یابد.

با این همه این روش نمی تواند تمام ظرفیت روح و شب را نشان دهد، زیرا دست یابی به کمالاتی که از راه شب به دست می آید بیش از اموری چون تجرید روح و تصرف درکائنات است. اما دست یابی به این توانمندی و تمام ظرفیت روح و شب آن است که از

ر اه های درست انجام گیرد؛ زیرا استفاده از راه های نادرست می تواند آسیب های جدی بر روح و روان وارد سازد و برخی از توانمندی ها و به قول معروف تراشه های روح را بسوزاند و هک کند. بنابر این بهتر است تا از متخصصان این امر استفاده شود. یعنی می بایست به کسانی مراجعه شود که خود این راه را رفته و توانسته اند همه کمالات را بشناسند و آن را آزاد و رها ساخته و به کار گیرند. این جاست که شریعت به عنوان طریقت و راه و روش وارد میدان می شود و مدیریت کلاس ها و آموزش ها را به دست می گیرد.

البته نفس آموزه ها به تنهایی برای طی کردن مسیر نمی تواند چنان که باید و شاید مفید و سازنده باشد. استفاده بی استاد از این تعلیمات می تواند گاه به انسان آسیب جدی وارد سازد. از این رو حتی حضرت موسی(ع) درمقام پیامبری برای استفاده از کلاس های خاص، به حضور عالم ربانی و متخصص این فن یعنی حضرت خضر می رود و از هنر وی برای طی کردن مسیر کمالی سود می برد.

اصولا از دیدگاه قرآن، پیامبران و به ویژه پیامبر گرامی (ص) و اهل بیت عصمت و طهارت (ع) اسوه و راهنمائیان این راه های سخت و دشوار هستند که هرکسی را درکلاس های علمی و عملی تربیت می کنند. لذا ماموریت اصلی پیامبران تعلیم دانش های طریقت به سوی حقیقت و کمال و تزکیه و پرورش جان ها است که در آیه ۲ سوره جمعه و ایات دیگر تبیین و تشریح شده است.

قرآن به عنوان کتاب راهنمای زندگی انسان به همه کمالات، از سوی خداوند فروفرستاده شده است. جالب این که این کتاب که خود قول ثقیل و دارای محتوای ارزشمند و سنگینی برای عموم و بلکه حتی خواص از اولیا و پیامبران است. درظرف شب نازل شده است که مهم ترین ظرف آن شب قدری است که از نظر ظرفیت و جایگاه برابر با هزار ماه می باشد. (مزمل آیه ۶ و قدر آیه ۱ و آیات دیگر).

این کتاب در بردارنده مطالب بسیاری درباره کیفیت و چگونگی بهره گیری از تمام ظرفیت شب برای پرواز و تجرید روح جهت کسب تعلیمات خاص می باشد. بنابر این با بهره گیری از ایات این کتاب و فرموده های رسول اکرم (ص) که خود این طریق را تا قاب قوسین او ادنی (نجم آیه ۹) طی کرده است. کیفیت و چگونگی شب زنده داری و احیای آن را تحلیل و تبیین می کنیم.

۱) استغفار: خداوند در آیات قرآنی دست کم هشت کار را برای بهره گیری از تمام ظرفیت شب مطرح می کند. یکی از این کارها و اعمال، استغفار است با عبارت «استغرالله ربی و اتوب الیه» به عنوان یک ذکر، بر لب و دل جاری می شود. کم ترین تعدادی که این ذکر می تواند تاثیرات شکرف خود را نشان دهد هفتاد بار است. کسی که هفتاد بار این ذکر تکرار کند می تواند امید داشته باشد که درپوشش امنیتی و حفاظتی خداوند قرار می گیرد و از وسوسه های شیطانی در امان استغفار، یکی از دو عامل بازدارنده از عذاب های الهی است که انسان به سبب خطا و گناه می بایست گرفتار آن شود. چنان که استغفار، به انسان این فرصت را می بخشد تا افزون بر دفع عذاب، به رفع عذاب هایی که اکنون گرفتار آن است نیز بپردازد و حتی منافع و برکاتی را نیز از این طریق کسب کند. از این رو سه کارکرد دفع و رفع عذاب و جلب نعمت و خیر برای استغفار در آیات قرآنی بیان شده است.

کسانی که می خواهند از تمام ظرفیت شب بهره گیرند می بایست به استغفار به عنوان یک عامل مهم توجه کنند، زیرا فرصت های بلند و بزرگی را برای تعالی روح و روان فراهم می آورد. این گونه است که خداوند در آیاتی چون ۱۷ سوره آل عمران و ۱۵ تا ۱۷ سوره ذاریات و ۲۰ سوره مزمل به استغفار به عنوان یک دستور اصلی و کار اساسی در شب زنده داری تأکید می کند.

۲) تسبیح و تنزیه

از دیگر کارهایی که در شب زنده داری مورد تأکید قرآن است، تسبیح و تنزیه خداوند از هر نقص و کمبودی است. درشب زنده داری از انسان ها خواسته شده است تا خود را مشغول به تسبیح و تنزیه کنند. ازآن جایی که شب، یک تاریکی و پرده بر روی همه اشیا می افکند، فرصت خوبی برای عقل فراهم می آید تا از مقام تشبیه که مقام خیال و تخیل است بالاتر رفته و در امور کلیات به جای جزئیات بیندیشد. درپوششی از پرده شبکه دیگر رنگ ها و تجلیات اسمایی خود را نشان نمی دهد و همه هستی به گونه ای کلی دیده می شود و نواقص و کمبودها به چشم نمی آید.

دراین حال قلب می تواند فرصتی بیابد تا درکلیات که مقام عقل است تفکر و تدبر کند و به اوج توجه یابد و به جای تشبیه به تسبیح و تنزیه بپردازد.

از نظر قرآن، دست یابی به معراج که مقام عقل است، از راه تسبیح و تنزیه، شدنی است. از این رو همواره معراج و تجرید، با تسبیح خداوند شروع می شود و آیه نخست سوره اسرای پیامبر(ص) نیز این معنا را تأکید و گوشزد می کند. براین اساس عارفان و سالکان معروف، بر خواندن سوره های مسبحات تأکید و اهتمام خاصی داشته و دارند. خداوند در آیاتی چون ۱۳۰ سوره طه و ۱۵ و ۱۶ سوره سجده و ۳۹ و ۴۰ سوره ق و ۴۸ و ۴۹ سوره طور و نیز ۲۶ سوره انسان به نقش کلیدی تسبیح برای پرواز شبانه روح و تجرید و معراج آن اشاره می کند و خواهان بهره گیری از تسبیح و تنزیه برای این مقاصد کمالی می شود.

۳) ستایش خداوند

ستایش خداوند، از دیگر راه ها و کارهایی است که باید در شب زنده داری انجام شود. توجه به همه اسمای کمالی و ذکر آن چون خواندن جوشن کبیر و صغیر می تواند گامی برای تحقق این معنا باشد. از آن جایی که قرآن خود کامل ترین اسمای الهی است می توان از آن نیز به عنوان یک ابزار ستایش خداوندی استفاده کرد؛ زیرا آیات قرآنی به تفصیل، آفریده ها و توجهات و عنایات الهی به همه کائنات از جمله انسان ها را بیان کرده است. با خواندن آیات قرآنی در حقیقت نوعی ستایش از خداوند تحقق می یابد. (ال عمران آیه ۱۱۳ و مزمل آیات ۲ و ۴ و ۲۰)

۴) ذکر الهی

ذکر الهی به عنوان یکی از مهم ترین کارهایی است که در قرآن برای شب زنده داری بیان شده است. ذکر به معنای یاد خداوند، وظیفه و تکلیف دایمی بشر است، بدون ذکر، آدمی دچار نسیان و غفلت می شود و خداوند نیز وی را به همین سبب از توجه و عنایت خود محروم می کند. با این همه ذکر شبانه از جایگاه مهم و برتری برخوردار می باشد، زیرا موجب توجه و حضور قلب نسبت به حقیقت مطلق هستی یعنی خداوند می شود.

ذکر در همه اقسام و انواع آن مفید است حتی اگر این ذکر زبانی باشد، چنان که مرتاضان هندی از طریق ذکر به دوام، به نوعی خلسه دست می یابند که موجبات جدایی و تجرید روح از بدن را فراهم می آورد. در مجالس صوفیان نیز از این گونه ذکر زبانی برای حضور قلب و خلسه استفاده می شود. با این همه تفاوت های معناداری میان ذکر قرآنی با هندی و صوفی وجود دارد که این جایگاه برای طرح آن مناسب نیست.

خداوند در آیه ۲ و ۸ سوره مزمل یاد و ذکر الهی را در شب به عنوان یک عبادت و کار شبانه مطرح می کند. علامه طباطبایی با توجه به این که آیه ۸ سوره مزمل عطف به آیه ۲ آن است که به ترتیل قرآن در شب اشاره می کند، این معنا را استنباط کرده است که ذکر در این جا می تواند همان ذکر لفظی باشد. (المیزان، ج ۲۰، ص ۶۴)

۵) تلاوت قرآن

تلاوت قرآن به عنوان یک عمل عبادی و کار شبانه مطرح شده است؛ زیرا قرآن بالاترین ذکر و هم چنین بالاترین ستایش خداوندی است. از سوی دیگر، تدبر در آیات آن هم، عبادت و خواندن آن نیز عبادت است. بنابراین کسانی که برای شب زنده داری برمی خیزند می توانند به قرآن به عنوان مهم ترین عبادت و ذکر و ستایش و مانند آن توجه کنند. خداوند در آیاتی چون ۱۱۳ آل عمران با تأکید بر تلاوت آیات الله در قیام شبانه از آن به عنوان عملی عبادی برای کسانی که خواهان دست یابی به کمال هستند سخن به میان می آورد و در آیاتی چون ۲ و ۴ و ۲۰ سوره مزمل ترتیل و تلاوت قرآن را در طول تمام شب امری نیکو برمی شمارد.

۶) تهجد

از مصادیق مهم تهجد، نماز شب است که به عنوان نافله شبانه در آیاتی چون ۱۱۳ سوره آل عمران و ۷۹ سوره اسراء و ۱۳۰ سوره طه و ۶۴ سوره فرقان و بسیاری از آیات دیگر قرآنی بدان اشاره و توجه داده شده است. در آیه ۷۹ سوره اسراء اصولا دست یابی به مقام محمود مشروط به نماز شب دانسته شده است. درباره نماز شب مطالب بسیاری گفته و نوشته شده است و لذا به همین مقدار بسنده می شود.

۷) سجده

سجده بی گمان مصداق کامل عبودیت و بندگی و تسلیم است. کسی که به سجده می افتد، تذلل و بندگی خود را بیان می کند و اطاعت و تسلیم محض خویش را اعلان می دارد. از این رو از آن به عنوان یک کار مهم در شب سخن گفته شده و خداوند از مردم خواسته است تا برای بهره گیری از تمام ظرفیت شب در خلوت های شبانه، با سجده، خضوع و خشوع و بندگی محض خویش را نشان دهند. (آل عمران آیه ۱۱۳ و فرقان آیه ۶۴ و سجده آیه ۱۵ و زمر آیه ۹ و انسان آیه ۲۶)

۸) دعا و نیایش

تهجد مومنان در دل شب همراه با دعا و نیایش به درگاه خداوند از دیگر اعمالی است که برای شب تجویز شده تا شخص بتواند به تمام ظرفیت شب دست یابد و راه کمال و تجرید و اتصال به شعاع انوار الهی را بپیماید.

در روایات است که معصومان و اولیای الهی به شب و نیایش های آن توجه بسیار داشته اند که از جمله می توان به بسیاری از نیایش ها از جمله دعای کمیل اشاره کرد که در دل های تاریک شب خوانده می شد. به هر حال دعا و نیایش زمینه برای حضور قلب و ذکر الهی را فراهم می آورد. از این رو از آن به عنوان قرآن صاعد در برابر قرآن نازل یاد کرده اند.

اگر قرآن، کلام خداست، دعا و نیایش پاسخ بنده است به کلام الهی و این گونه میان بنده و خدا، تکلم تحقق می یابد و انسان در برابر هر کلام خداوند، کلامی بلند بر زبان می آورد. خداوند در آیاتی چون ۷۹ و ۸۰ سوره اسراء و ۱۵ و ۱۶ سوره سجده از نیایش به عنوان یک کار عبادی در شب یاد می کند و مردم را بدان تشویق می کند. کاری که همه پیامبران و معصومان(ع) در مقام تکلم با خداوند انجام می دادند و زمینه برای اتصال کامل فراهم می آوردند.

البته کارها و امور دیگری نیز به عنوان اعمال عبادی در ظرف شب بیان کرده است که می توان به وضو و طهارت ظاهری و مانند آن اشاره کرد. از نظر قرآن تمامی شب این ظرفیت را دارا می باشد ولی بی گمان سحر از موقعیت و ظرفیت بالاتری برای کارهای بسیار برخوردار است. باشد تا از طریق شب بتوانیم به سوی کمال گام برداریم.

شمس الدین سیادتی