فاطمه س الگوی زندگی حال و آینده

بررسی برخی از ابعاد شخصیت حضرت زهرا س

در مقاله حاضر نویسنده با تشریح برخی ویژگی های زندگی و رفتار حضرت فاطمه(س) و ترسیم پاره ای از ابعاد شخصیت ایشان، بر ضرورت الگوبرداری از این اسوه آسمانی تاکید کرده است که اینک با هم آن را از نظر می گذرانیم.

هنوز چند ماه از رحلت پیامبر گرامی اسلام(ص) نگذشته است که یگانه دخترش، پاره تنش، نور چشمش، فاطمه(س) در بستر بیماری، چهره خویش را از همسرش مخفی می کند. بچه ها به حضورش دلگرمند، غافل از اینکه این بیماری را شفایی جز وصال معشوق حقیقی نیست. مردم مدینه به جای تسلی خاطر آن بانوی بزرگوار در فراق پدر، تحمل اشک های سوزان او را نداشته و تنها سایه بان ایشان در کنار مزار شهدای احد را ویران ساختند. آنها سخنان اسوه رحمت «پیامبر(ص)» را از یاد برده بودند که در حالی که دست فاطمه را در دست گرفته بود، فرمود: هر کس این دختر را می شناسد، که می شناسد و هر کس که نمی شناسد بداند که او فاطمه دختر محمد پیامبر خداست و او پاره ای از وجود من، قلب من و روح من است، پس هر که او را آزار دهد مرا آزرده است و هر که مرا بیازارد خدا را آزرده است. (بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۸۰) آنها سوره کوثر و مصداق خیر کثیر (انوار درخشان، ج ۱۸، ص ۳۰۹) را به کلی از یاد بردند و در میان در و دیوار مجروح ساختند و به شجره خبیثه دشمنان اهل بیت متصل شدند. آنها شب قدر و مصداق روشن آن حضرت زهرا را از یاد بردند و آن بانو را آن طور که شایسته اش بود نشناختند. زیرا در کلام امام صادق(ع) این امر به روشنی هویداست که فرمود: هر که فاطمه را به واقع بشناسد لیله القدر را درک کرده است، و همانا او را فاطمه نامیدند چون مردمان از کسب معرفت واقعی نسبت به وی عاجز هستند (بحارالانوار، ج ۳۴، ص ۵۶)

اینک لازم است برخی از ابعاد وجودی حضرت زهرا(س) بار دیگر مورد بررسی قرار گیرد تا با شناخت زوایای زندگی او اشتباهات گذشتگان تکرار نشود و همگان با تبعیت از این الگو در رسیدن به کمال بهره مند شوند.

● همسرداری فاطمه(س)

همسرداری یکی از بهترین راه های عروج زن از خاک به اوج افلاک است. زنانی از پیامبر اکرم(ص) سؤال کردند: چرا همه فضیلت ها مخصوص مردان است و باب جهاد و شهادت به روی ما بسته شده است، ما چگونه می توانیم از ثواب این فضیلت عظیم بهره مند شویم؟ ایشان فرمودند: جهاد زن، همسرداری نیکوی اوست. (تحف العقول، ص ۰۶) و زهرای مرضیه گفتار پدر را در عمل معنا بخشید.

برای شناخت لطایف و ظرایف جلوه های رفتاری حضرت در قبال همسر به بررسی فرازهایی از زندگی فاطمه(س) می پردازیم.

۱) عشق و محبت توام با احترام به همسر

از اهداف مهم در ازدواج، آرامش و رابطه محبت آمیز میان زوجین است... برقراری روابط عاطفی، نقش مهمی در استحکام خانواده و سازگاری زن و شوهر دارد. یکی از عوامل مهم در تحقق عشق و محبت میان همسران، بیان و اظهار آن است. چه بسا کسانی که در قلب، محبت فراوانی نسبت به همسرشان دارند، ولی توانایی ابراز آن را ندارند. در حالی که گفتن جملاتی که حاکی از محبت زوجین نسبت به هم است در رفع بسیاری از تردیدها و سوءظن ها مؤثر است. ائمه معصومین هم به ابراز علاقه به همسر تاکید نموده اند و در سیره عملی ایشان نیز به چشم می خورد. پیامبر اکرم(ص) فرمود: وقتی مرد به زن خود با محبت می نگرد و زنش نیز به او با مهر نگرد، خداوند به دیده رحمت به آن ها نگاه می کند. (نهج الفصاحه، ح ۶۲۱)...

در زندگی مشترک فاطمه(س) با علی(ع) عبارات و کلمات محبت آمیز بسیار است. فاطمه(س) با الهام از دستورات الهی و با درک صحیح از روابط زن و شوهر، همواره به همسر بزرگوارش عشق می ورزید و او را مورد محبت قرار می داد و در کلام خود علاقه و احترام را با هم در نظر می گرفت. (بحارالانوار، ج ۳۴، ص ۱۹۲).

استفاده از القاب زیبا برای خطاب همسر، باعث ایجاد صمیمت و پیدایش عکس العمل و رفتاری مناسب در طرف مقابل است. حضرت علی(ع) فرمود: خطاب هایتان را زیبا کنید تا پاسخ زیبا بشنوید. (غررالحکم، ص ۴۳۵) فاطمه(س)، در مقام اظهار محبت و علاقه به امام علی(ع) فرمود: علی جان، روح من فدای روح تو و جان من سپر بلاهای جان تو. (کوکب الدری، ج ۱، ص ۱۹۶) عشق و محبت فاطمه(س) نسبت به همسرش به اندازه ای بود که در لحظات احتضار به خاطر مشکلات و سختی هایی که پس از شهادتش به امام علی(ع) خواهد رسید، گریست.(بحارالانوار، ج ۳۴، ص ۲۱۸)

۲) شناخت همسر و آشنایی با ابعاد روحی و شخصیتی او

یکی از عوامل انس در خانواده و استحکام آن، شناخت حالات و روحیات همسران و درک متقابل یکدیگر است. در صورت درک صحیح از روش و رفتار همسر، طرف مقابل می تواند در برابر آن واکنش مناسبی نشان دهد و راحت تر از خطاها و لغزش های احتمالی همسرش گذشت کند، زیرا بسیاری از اختلاف ها ناشی از سوءتفاهم ها است. فاطمه(س) در مدت کوتاه زندگی خود با علی(ع)، حقیقت وجودی و روحیات علی(ع) را شناخت و زمانی که دیگران از فهم و درک رفتار علی(ع) ناتوان بودند، فاطمه(س) آن ها را راهنمایی می کرد و با خصوصیات رفتاری امام آشنا می ساخت. در روایتی آمده است که یکی از اصحاب علی(ع)، او را در نخلستان در حالت راز و نیاز با معبود دید.

ناگهان مشاهده کرد که امیرالمؤمنین(ع) مانند چوب خشکی بر زمین افتاد، پس یقین کرد که علی(ع) از دنیا رفته است. فوراً به درب منزل فاطمه(س) آمد تا او را با خبر کند. فاطمه(س) با شناختی که از روحیات علی(ع) داشت، فرمود: این حالتی است که به واسطه خوف و خشیت الهی بر او عارض شده است. (مناقب آل ابی طالب، ص ۱۲۴)

در پرتو شناخت فاطمه(س)، از همسرش بود که خانه محقر آن ها محل انس و آرامش علی(ع) شده بود. امام علی(ع) فرمود: هرگاه به چهره فاطمه(س) می نگریستم تمام غم و اندوهم برطرف می شد. (بحارالانوار، ج۳۴، ص ۱۳۴) بعد از شهادت فاطمه(س) نیز فرمود: به خدا سوگند، زهرا تا آن زمان که خداوند او را به سوی خود برد، مرا ناراحت نساخت و عملی انجام نداد که مرا ناخشنود کند. (کشف الغمه، ج۱، ص ۴۹۲)

روشن است که موفقیت مردان در عرصه های مختلف اجتماعی، در گرو آسودگی خاطر و آرامش روحی و روانی است. این قاعده حتی در حیطه وظایف فردی مرد نیز جاری است، مانند تحصیل علم، عبادات فردی و... پس زنان در این زمینه، مسئولیت ویژه ای دارند و باید با درک موقعیت و روحیات همسرشان، آن ها را در این امور یاری رسانند.

۳) پرهیز از تقاضای نامقدور

مسئولیت هزینه های خانواده، برعهده مرد است و او موظف است از نظر اقتصادی همسر و فرزندانش را تامین کند و این به دلیل نقش ویژه زنان در پرورش کودکان و انجام وظایف همسری است.

شرایط خاصی که در زندگی مشترک و روحیه زن و شوهر وجود دارد و تقاضای امری که بر همسر مقدور نیست باعث احساس سرشکستگی و ناتوانی در او می شود که این احساس در حیطه زندگی تأثیر مطلوبی ندارد اما فاطمه(س) همسرش را برای این تقاضاها و خواسته ها به زحمت نمی انداخت. چون از رسول خدا(ص) آموخته بود که: هر زنی با شوهر خود مدارا نکند و او را به چیزی بکشاند که قدرت و توان آن را ندارد، هیچ کار نیکی از او قبول نخواهد شد و در حالی خدا را ملاقات خواهد کرد که خداوند بر او خشمناک است. (بحارالانوار، ج۱۰۰، ص ۲۴۴).

۴) قناعت و ساده زیستی

وارستگی و ساده زیستی از نقاط برجسته حیات فاطمی است. زهد و ساده زیستی حضرت، همیشه به معنای فقر و جبر روزگار نبود. زندگی ساده فاطمه نیز حاصل انتخابی عارفانه و عاشقانه بود، گویی فاطمه(س) از همان آغازین لحظات ورود به خانه امیرالمؤمنین، با بخشش لباس عروسی این راه را برگزیده بود. زمانی هم که پیامبر(ص) به دستور خداوند، فدک را در اختیار فاطمه گذاشت، سادگی و بی پیرایگی خانه اش تغییری نکرد. در حالی که فدک سرزمین حاصلخیزی بود و تمام گندم مدینه را تامین می کرد و فاطمه(س) تمام درآمد آن را در راه رضایت معبود به مستمندان و مساکین انفاق می کرد. (همان، ج۹۲، ص ۱۲۳) روزی پیامبر(ص) فاطمه را دید که پیراهن خشن و کم ارزشی پوشیده بود و با دست آسیاب می کرد و در همان حال فرزندش را شیر می داد، پیامبر در حالی که اشک می ریخت، فرمود: دخترم سختی های دنیا را تحمل کن تا به شیرینی و حلاوت های آخرت دست یابی. فاطمه(س) عرض کرد: ای رسول خدا! حمد و شکر و سپاس، در برابر نعمت های بی کران او سزاوار خداست.(همان، ج۳۴، ص ۶۸)

آن چه مهم است درک پیام این رفتارهاست و آن ساده زیستی و وارستگی از دنیاست. امروزه با گسترش وسایل رفاهی و تجملاتی، سطح زندگی افراد تفاوت های بسیاری با هم دارد و چون استفاده یکسان و برخورداری از تمامی امکانات رفاهی برای همه مقدور نیست، زمینه بروز ناراحتی ها و تعارض در خانواده ها می شود. تنها راه پیش گیری از این مسایل هم، ساده زیستی و رضایت به داشته هاست.

۵) تقسیم کار در خانه فاطمه زهرا(س)

از ویژگی های خانواده موفق، تقسیم کار منصفانه مسئولیت های موجود در خانه و خانواده است که در آن به شئونات و استعدادهای تکوینی زن و مرد توجه شود. در مورد زن، باید لطافت و ظرافت روحی او، پوشیدگی و دوری نامحرمان و توانایی وی در انجام امور، مورد توجه قرار گیرد. در زندگی فاطمه(س) و علی(ع) این تقسیم کار به بهترین شکل صورت گرفته بود. به پیشنهاد پیامبر اکرم(ص)، تدبیر کارهای منزل بر عهده زهرا(س) و اداره بیرون منزل بر دوش علی(ع) قرار گرفت و آن هنگام فاطمه(س) خوشحالی و رضایت خود را این گونه ابراز داشت؛ جز خدا کسی نمی داند که از این تقسیم کار تا چه اندازه مسرور و خوشحال شدم؛ چرا که رسول خدا مرا از انجام کارهایی که مربوط به مردان است بازداشت (وسایل شیعه، ج۴۱، ص ۱۲۳).

● رفتار با فرزندان

در کنار همسرداری. حضرت در پرورش روح و بنیان های شخصیتی فرزندانش به قدری با ظرافت و دقت عمل نمود که هر یک از فرزندان او از بزرگ ترین افراد بشر شدند و در عمل به الگوها و اسوه های مقاومت، ایثار، از خودگذشتگی، شجاعت و... تبدیل شدند.

یکی از نیازهای اساسی کودک، محبت و دوست داشتن است. عدم توجه والدین به این نیاز فطری باعث ایجاد کمبودها و مشکلات روانی خواهد شد، بر همین اساس بسیاری از ناهنجاری های اجتماعی و بزهکاری های افراد در بزرگسالی ریشه در خلأ عاطفی و کمبود محبت در دوران کودکی دارد و بیشترین امری که می تواند از نظر روانی این میل باطنی کودک به محبت را ارضا نماید، آغوش گرم مادر است؛ احساس محبت مادر به فرزند باعث ایجاد حس تعلق او به خانواده و مهربانی متقابل او به والدین می شود و فردی که از محبت سرشار والدین بهره مند باشد هرگز در جامعه تحت تأثیر محبت سطحی و ساختگی افراد نالایق قرار نمی گیرد و به راه های نادرست کشانده نخواهد شد.

حضرت فاطمه(س) در روابط کلامی و محبت آمیز خود با خطاب مهربانانه فرزندانش را نور چشمم و میوه دلم صدا می کرد. (فرهنگ فاطمیه، ص۱۸۰) حضرت زهرا(س) رسیدگی و محبت به فرزندانش را بر هر کار دیگری مقدم می داشت و معتقد بود که در نگه داری و پرورش فرزند، مادر نسبت به هر کس دیگری سزاوارتر است. بلال در عبور از خانه فاطمه(س) دید که وی مشغول کار با آسیا است و فرزندش حسن(ع) گریه می کند، پس به او گفت: اجازه بدهید که یا بچه را نگهداری کنم و یا آسیا را بگردانم و شما به حسن رسیدگی کنید. آن بانوی مهربان فرمود: من بهتر می توانم از فرزند خود نگهداری کنم. (تنبیه الخواطر، ج۲، ص۲۳۰)

● نور عبادت

یکی از مهم ترین برکات نماز یادآوری خدا برای انسان است. بزرگترین خیری که ممکن است به انسان برسد، ذکر خدا است (ترجمه المیزان، ج۶۱، ص ۲۰۴). اما در بعضی نمازها مشغولیات فکری جایگزین یادحق شده و غایت نماز به گفتن ذکر و اعمال ظاهری ختم خواهد شد. اما غایت نماز فاطمی بالاتر از اینها که عروج معنوی بود. زهرای مرضیه(س) آن قدر در نماز به اوج رسید که در منظر اطرافیانش از محراب نمازش نور ساطع می شد. هیچ کس در بین این امت عابدتر از حضرت فاطمه نبود، او آنقدر برای عبادت خدا برپا ایستاد که پاهایش ورم کرد. (مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۳۸۹) محبت فاطمه(س) به همسر و فرزندانش نیز چیزی جز محبت خداوند نبود.

در حیات فاطمی همه حرکات و سکنات او معنایی جز عبودیت و عشق ورزی به معبود حقیقی نداشت. پیامبر(ص) خطاب به حضرت فاطمه فرمود: به تو مژده می دهم هنگامی که خداوند اراده کند تا در بهشت، برای زوجه و همسر ولیش تحفه ای عطا کند از تو می خواهد که بخشی از زیورهای خود را برایش بفرستی. (دلایل امامه، ص۲)

مسلم است کسی که همه وجودش و محبتش را با رضایت خدا معامله کند، به آنجا می رسد که خداوند رضایت او را ملاک رضایت خود و غضب وی را معیار غضب خود قرا رمی دهد.

● حیا و عفت

حجاب و عفاف کامل، توصیه حق به همه دختران و زنان با ایمان است که مهم ترین راهکار حفظ کرامت و شخصیت انسانی بانوان در عرصه های گوناگون است و پاره وجود پیامبر(ص) در تمام صحنه ها حجابش، زبانزد خاص و عام بود.

شخصی که نابینا بود از حضرت فاطمه(س) اجازه خواست تا به حضور او برود، حضرت فاطمه اجازه داد ولی در طول ملاقات حجاب بر سر داشت. پیامبر خدا(ص) به او فرمود: چرا حجاب دربرنمودی در حالی که او تو را نمی دید؟ حضرت فاطمه(س) فرمود: اگر او مرا نمی بیند، من او را می بینم و او بوی تن مرا نیز حس می کند. پیامبر فرمود: شهادت می دهم که تو پاره ای از وجود من هستی. (النوادر راوندی، ص۳۱)

علی(ع) فرمود: ما نزد رسول خدا(ص) نشسته بودیم که آن حضرت فرمود: به من بگویید که چه چیزی برای زنان بهتر است؟ همه ما از جواب بازماندیم و متفرق شدیم، و من نزد فاطمه آمدم و آنچه را که پیامبر از ما پرسیده بود و ما نتوانسته بودیم جواب دهیم، برای او باز گفتم. فاطمه گفت: ولی من جواب این سؤال را می دانم، بهترین چیز برای زنان آن است که مردان را نبینند و مردان نیز آنان را نبینند.علی(ع) به نزد پیامبر(ص) بازگشت و به آن سؤال پاسخ داد. رسول خدا(ص) فرمود: بگو بدانم چه کسی آن را به تو تعلیم داده است؟ و او پاسخ داد: فاطمه(س)، پس رسول حق(ص) فرمود: همانا فاطمه پاره تن من است (کشف الغمه، ج۲، ص۲۹).

روح این دو روایت بیان کننده این حقیقت است که در شرایطی که نیاز به ارتباط زن با مردان نیست بهتر آن است که زن با نامحرمی تماس نداشته باشد و این توصیه اخلاقی است. پیامبر(ص) از اصحابش پرسید: در چه هنگامی زن به خداوند نزدیک تر است؟

اصحاب پیامبر نتوانستند به این سؤال پاسخ بگویند؛ هنگامی که این سؤال به فاطمه عرضه شد، فرمود: هنگامی زن به خداوند نزدیک تر است که در کنج خانه اش قرار داشته و از اختلاط با نامحرمان به دور باشد. چون این پاسخ به گوش رسول خدا رسید فرمود: همانا فاطمه پاره ای از وجود من است (النوادر، ص۳۱).

● دفاع از حریم ولایت

در شرایط زمانی ما یکی از مهم ترین عرصه هایی که باید به فاطمه طاهره(س) اقتدا نمود دفاع از حریم امامت و ولایت است. زهرای مرضیه(س) شیداترین پروانه شمع امامت بود؛ پروانه عاشقی که با سوختن و ایثار خویش به همگان آموخت که امام بر حق چونان کعبه است، کعبه ای که بایستی مردم بر گردش طواف کنند، نه او برگرد مردم. (کوکب دری، ج۱، ص۱۹۶) او که با فریادهای جگر سوز خود زیباترین شعار ولایت مداری را در گوش جان پیروان خویش طنین انداز ساخت، کلامش با مولای حق اینگونه بود: ای ولی امر من روحم به فدای روح تو و جانم سپر بلای تو هماره همراه تو خواهم بود، چه درخیر و نیکی به سر بری و چه در سختی وبلا گرفتار شوی.

چون فاطمه(س) بیمار شد و به آن بیماری رحلت کرد، به هنگام شدت یافتن بیماریش گروهی از زنان مهاجر و انصار به عیادتش جمع شدند و بر آن حضرت سلام کرده گفتند: ای دختر رسول خدا! وضع بیماریت چگونه است و با آن چه می کنی؟ درد واقعی حضرت زهرا(س) نه درد تازیانه بلکه جهل و نمک نشناسی مردم زمان خویش در بهره بری از ولایت بود. آن بانو پس از ستایش خداوند و درود بر پدرش فرمود: «حالم به گونه ای است که از دنیای شما بسی بیزار و مردانتان را دشمن می دارم! حال و قالشان را آزمودم و از آنچه کردند، بسی ناخشنودم و آنان را به کناری نهادم.

چه بد ذخیره ای از پیش برای خود فرستادند. خشم خداوند را به جان خریدند و در آتش پاینده اند. از سر ناچاری ریسمان امور و وظایف را به گردن آنان انداخته، سنگینی و مسئولیت کار را بدانها واگذاردم و ننگ عدالت کشی را بر آنها بار کردم. نفرین ابد بر این مکاران، دور باشند از رحمت حق این ستمکاران، وای بر آنان! از چه رو تمرکز حق را در مرکز خود سبب نگشتند؟ و خلافت را از پایه های نبوت دور داشتند و از سرایی که محل نزول جبرئیل بود، به دیگر سرا بردند و از ید قدرت کاردانان دین و دنیا خارج ساختند! چه چیزی سبب گردید تا از علی(ع) عیبجویی کنند؟ عیب او گفتند؛ زیرا شمشیرش، خودی و بیگانه، شجاع و ترسو نمی شناخت. دریافتند که او به مرگ توجهی ندارد. دیدند که او چگونه بر آنها می تازد و آنان را به وادی فنا می افکند و برخی را برای عقوبت و سرمشق دیگران باقی می گذارد. مسلط به کتاب خدا و خشم او در راه خوشنودی خداوند بود.

علی خیر و نیکی را در نهان و آشکار برای آنان خوش می دارد. او اگر بر مسند می نشست هرگز بهره ای فراوان از بیت المال را به خود اختصاص نمی داد و از فزونی و ثروت دنیا جز به مقدار نیاز برداشت نمی کرد، به مقدار آبی که تشنگی را فرو نشاند و خوراکی که گرسنگی را برطرف نماید. (در آن هنگام) مرد پارسا، از تشنه حطام دنیا باز شناخته می شد و راستگو از دروغگو متمایز می گشت، در این صورت ابواب برکات آسمانی و زمین بر آنان گشوده می شد و خداوند به زودی آنان را به سبب اعمال و کردارشان مؤاخذه خواهد کرد. زیرا اگر ساکنان قریه ای ایمان آورده خدا ترسی پیشه می ساختند برکات زمین و آسمان را بر آنان فرو می ریختیم. اما آنان دروغ گفتند و کسانی از اینان که ستم روا داشتند نتیجه سوءکردارشان را به زودی خواهند یافت. شگفتا! که بد سرپرستی انتخاب کرده و بد دوستانی برگزیده اند. به خاک مذلت ساییده باد بینی قومی که خیال کردند با این اعمال کار خوبی را انجام داده اند. بدانید که آنان فاسدند، ولی خود نمی دانند.

وای بر آنان! آیا آن کس که مردم را به راه راست فرامی خواند، سزاوار پیروی است یا آنکه خود راه نمی داند؟ وای بر شما! چه بد داوری می کنید.

منتظر باشید تا این فساد در پیکر اجتماع اسلامی منتشر شود. مسلمانانی که در پی خواهند آمد، درمی یابند که احوال مسلمانان صدر اسلام چگونه بوده است. قلبتان با فتنه ها آرام خواهد گرفت. بشارتتان باد به شمشیرهای کشیده و برا و حمله ستمکار و درهم شدن امور همگان و خودرأیی ستمگران! غنایم و حقوق شما را اندک خواهند داد و جمع شما را با شمشیرهایشان دور خواهند کرد و شما جز میوه حسرت برداشت نخواهید نمود. کارتان به کجا خواهد انجامید؟»زنان حاضر در مجلس سخنان حضرت فاطمه(س) را پیش مردان خود بازگو و تکرار کردند. حضرت فاطمه(س) مسئولیت بازگویی حقایق را داشت و حجت را بر آنان تمام کرد. (احتجاج، ج۱، صص۲۸۶- ۲۹۲)

فاطمه(س) پیشتازترین و خالص ترین حمایتگر ولایت بود. او که پهلویش شکست و در خون نشست، اما لحظه ای از یاوری ولی امر خویش از پای ننشست. ولایت یک روز در قالب علی(ع) و روز دیگر در قالب حسن(ع) و... روزی در قالب نواب خاص و عام در جریان است. روح حاکم در تمام این صورت های گوناگون، نور ولایت است که باید به تبعیت از آن بانو مدافع آن در هر شکل و ظاهری بود.

مرضیه رجب طهرانی