علی ع , مظهر حلم خدا

حلم از صفات بزرگ الهی و از اسماء حسنای خداوند متعال است پیامبر اکرم ص و امامان معصوم ع تجلی گاه این اسم و سایر اسماء الهی می باشند, چنان که در متون روایی اسلام از آنان با عنوان اسماء الله یاد شده است

"حلم" از صفات بزرگ الهی و از اسماء حسنای خداوند متعال است. پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم (ع) تجلی گاه این اسم و سایر اسماء الهی می‌باشند، چنان که در متون روایی اسلام از آنان با عنوان "اسماء الله" یاد شده است. حلیم، صاحب "حلم" را گویند و خداوند متعال سرچشمه جوشان این صفت و همچو سایر صفات خود نسبت به بندگان، "فیاض مطلق" است و به جان‌های مستعد که در اثر مجاهدات وقفه ناپذیر با تمایلات نفسانی مراحل مختلف پرورش‌های اخلاقی و مراتب تقوا و تقرب را پشت سر گذاشته‌اند، با صفت "حلم" تجلی می‌کند و آنان را مظهر اسم‌ "حلیم" می‌سازد. این تجلی و مظهریت درباره همه افراد به یک میزان نخواهد بود و فزونی آن با طی مراحل دشوار جهاد اکبر و نیل به مراتب بالایی از تقرب پیوستگی دارد.

بدیهی است ائمه اطهار (ع) به دلیل مقام عصمت، در بالاترین مرتبه نزول صفت حلم الهی قرار می‌گیرند و اسم حسنای "حلیم" در آنان به زیباترین وجه متجلی می‌گردد و به همین خاطر مظهر کامل حلم خدا می‌شوند و در مواجه با انسان‌ها در تمام عرصه‌های حیات، به اذن و قدرت خدا در این صفت و اسم، فیض رسانی می‌کنند.

نکته مهم دیگر این است که مواجهات ائمه دین (ع) و از جمله حضرت امام علی (ع) با افراد و گروه‌ها، همیشه با حلم و بردباری نبوده است و چنانچه در تاریخ اسلام ثبت و ضبط است موارد مختلفی از این مواجهات با "خشم و غضب" با دشمنان و برخی از افراد ناباب و گروه‌های محارب همراه بوده است. از اینجا مشخص می‌شود که حلم باید با صفت متضاد آن که خشم است همراه باشد تا هر کدام از آنها در جایگاه خاص به بهره‌برداری برسد و در این صورت نه "حلم مطلق" و نه "خشم مطلق" هیچ کدام ممدوح نیستند، که باید این دو به صورت متعادل متجلی گردند.

"حلم" به معنای منضبط کردن نفس از هیجان غضب و احساسات است، به گونه‌ای که حالت سکون، طمانینه و صبر در مقابل ناملایمات به انسان دست می‌دهد و از سبک مغزی، اقدامات نابخردانه و بی‌پروایی پرهیز می‌کند. بنابراین، می‌توان گفت که حلم محصول اعتدال در قوه غضب است و "حلیم" کسی است که در اعمال قوه غضب اهل افراط و تفریط نباشد، در نتیجه، به کسی که با داشتن قدرت انتقام و کیفر عجله نکند، حلیم می‌گویند.

"حلیم" از اوصاف فعلی خداوند است و امیرالمومنین (ع) مظهر تام و تمام حلم الهی است، چنان که رسول اکرم (ص) می‌فرماید: "علی... احلم الناس حلما" (۱) علی از همه مردم حلیمتر است. نیز در بیان دیگری می‌فرماید: "یا علی! انت افضل امتی فضلا... و اوفرهم حلما" (۲)

امیر‌مومنان و سایر امامان معصوم (ع) از بعد عملی در مرحله‌ای از حلم قرار دارند که بیش از آن امکان ندارد، چنان که در زیارت جامعه ایشان را با عبارت "و منتهی الحلم" می‌خوانیم.

● ریشه حلم

رسول اکرم (ص) در پاسخ پرسش‌های "شمعون بن لاوی بن یهودا" - که از حواریان حضرت عیسی (ع) بود و از عقل و مسایل جنبی آن سوال کرد - فرمود:... حلم از عقل نشات می‌گیرد و علم از حلم...، "... فتشعب من العقل الحلم و من الحلم العلم..." (۳)

طبق این روایت، عقل که در تعریف آن فرموده‌اند: "ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان" (۴)، ریشه حلم است و حلم نیز در حد خود ریشه بسیاری از خصال پسندیده است که هر یک از آن خصال شاخه‌های فراوان دارد. بنابراین، اساس و ریشه هر خیر و نیکی عقل است، چنان که در روایتی از رسول اکرم (ص) رسیده است: خدای سبحان بعد از خلق عقل به او فرمود: به کمالات رو کن و عقل رو کرد. سپس فرمود: به کراهات پشت کن و عقل پشت کرد. آنگاه فرمود: به عزت و جلال خودم سوگند! بزرگتر و مطیعتر از تو مخلوقی نیافریدم. محور خلق و بازگشت تو هستی، ثواب برای توست و عقاب نیز بر تو واقع می‌شود، "... ان الله خلق العقل فقال له: اقبل، فاقبل و قال له: ادبر فادبر. فقال الله تبارک و تعالی: و عزتی و جلالی ما خلقت خلقا اعظم منک و لا اطوع منک، بک ابدا و بک اعید، لک الثواب و علیک العقاب" (۵)

بدین ترتیب، هر کس از عقل بیشتری برخوردار است، سهم وی از خصال نیک، از جمله حلم، بیشتر خواهد بود.

سیره عملی امیرمومنان و سایر ائمه اطهار (ع) شاهد عینی حلم آنها است، زیرا با تمام قدرتی که با عنایت الهی در اختیار داشتند و می‌توانستند در این چشم برهم زدن آثار فراوانی در نظام آفرینش ارائه نمایند، در برابر شکنجه روحی و جسمی، زندان رفتن و... عکس العملی نشان نمی‌دادند، و چون جز در مواردی خاص، مجاز به استفاده از آن قدرت لایزال نبودند، از مرز وظیفه تخطی نمی‌کردند.

به یقین، معنای حلم و بردباری این نیست که انسان در مقابل ناگواری‌ها هیچ گونه اقدام و قیام نکند، بلکه معنایش این است که انسان عجولانه، نسنجیده و نابخردانه کاری نکند، وگرنه کسی که در مقابل ناملایمات هیچ اقدامی نمی‌کند، بهره‌ای از قوه غضب نبرده است و چنین انسانی از اعتدال در خلقت برخوردار نیست.

کسی که از اعتدال قوای انسانی برخوردار است، همراه صبر، تحمل و پرهیز از اقدامات عجولانه، انسانی "وقت شناس" نیز هست و به اقدام مناسب در وقت خود دست می‌زند، چنان که امیر‌مومنان (ع) زمان شناس بود و در وقت مناسب اقدام به کار می‌کرد.

آن حضرت (ع) در تشریح اوضاع سیاسی - اجتماعی زمان خود و تبیین سیاست بازی سیاسی کاران عصر خویش می‌فرماید:

از آشنایی مردم با اسلام زمان چندانی نگذشته بود. از این رو، نه خاندان ما را می‌شناختند و نه مزایا و ملاک‌های برتری دینی را می‌دانستند. در این جو غبار آلود، سقیفه‌ای بی‌پایه سایه شوم گستراند و در زیر آن سایه، حق مسلم من که محور سنگ آسیای خلافت بودم غصب شد. به وسیله احتجاج، استیضاح، قهر و مهر اتمام حجت کردم، ولی چون بسیاری از افراد به حقیقت امر پی نبردند، اقدامات من موثر واقع نشد. به طور طبیعی باید برای احقاق حق خود دست به قبضه شمشیر می‌بردم و اقدام نظامی می‌کردم، لیکن اقدام نظامی را مصلحت نمی‌دانستم، چون غیر از اهل بیت من و عده‌ کمی از اصحاب و یارانم کسی مرا یاری نمی‌کرد و اگر قیام می‌کردم، اینها نیز کشته می‌شدند و خونشان هدر می‌رفت. از این جهت، ضنت و بخل ورزیدم و خار در چشم و استخوان و گلو، تقریبا یک ربع قرن صبر کردم تا اینها کشته نشوند و بساط دین و دینداری برچیده نشود: "فنظرت فاذا لیس لی معین الا اهل بیتی فضننت بهم عن الموت و اغضیت علی القذی و شربت علی الشجا و صبرت علی اخذ الکظم و علی امر من طعم العلقم" (۶)

اما آن حضرت (ع) وقتی به حکومت رسید و زمینه جنگیدن با جبهه باطل را فراهم دید، نه در مقابل ناکثان و میثاق شکنان صبر کرد و نه در مقابل مارقان و از دین خارج شدگان شکیبایی نمود و نه در مقابل قاسطان و اعوجاج پیشگان حلیم بود، بلکه در مقابل هر گروه جبهه دفاعی مناسب گشود. این نمونه‌ای از وقت شناسی و تحمل علی (ع) است که اصل آن در سیره رسول اکرم (ص) نیز وجود داشت و مشابه آن در زندگی فرزندان او نیز هست.

حضرت آیت الله جوادی آملی

پاورقی

۱ و ۲. موسسه امام علی بن ابی طالب (ع)، ج ۹، ص ۱۵۰.

۳. بحارالانوار، ج ۱، ص ۱۱۷

۴. اصول کافی، ج ۱، ص ۱۱

۵. بحارالانوار، ج ۱، ص ۱۱۷

۶. نهج‌البلاغه، خطبه ۲۶

http://www.jomhourieslami.com/۱۳۸۹/۱۳۸۹۱۰۲۶/۱۳۸۹۱۰۲۶_۰۸_jomhori_islami_maghalat_۰۰۰۱.html