این چهار نفر

درباره کتاب رشد دولت و رشد اقتصادی در ایران

سال ۱۳۸۳ هنوز به پایان نرسیده بود که گروهی از کارشناسان سازمان برنامه و بودجه مامور می‌شوند تا درمورد ایده‌ای نو به تحقیق مشغول شوند. گروهی هشت نفره به سرپرستی مسعود نیلی قصد کرده بودند تا در مورد «دولت و رشد اقتصادی در ایران» تحقیقات علمی را انجام دهند.

آنان شش حوزه کاری را مورد بازخوانی قرار می‌دهند تا تحلیلی جدید از رفتارهای اقتصادی دولت بدست آورده باشند. اعضای تیم یک سال زمان داشتند تا مقالات خود را به سرپرست گروه ارائه دهند و او نیز چند ماهی فرصت می‌یافت تا کتابچه تهیه شده را به سازمان برنامه و بودجه ارائه کند. مسعود نیلی خود روایت می‌کند که تهیه چنین تحقیقی بدون لطف همراهان او مقدور نبوده است. سرانجام نیز تحقیقات به پایان می‌رسد و گروه ۱۰ نفره محصول فعالیت‌های خود را به سازمان برنامه ارائه می‌دهند. چندی پس از این جریان سرپرست گروه اندیشه‌ای تازه در سر می‌پروراند.

او این بار تحقیقاتی را که سرپرستی کرده بود برای تدوین کتابی نظام می‌دهد. آثار کارشناسان اقتصادی به توصیه یکی از معاونت‌های سازمان برنامه و بودجه و تکاپوی مسعود نیلی قرار بود که کتابی جامع در مورد رشد اقتصادی در ایران شود: «ما برای این کتاب سه گروه مخاطب در نظر گرفته بودیم، اول سیاستگذاران، گروه دوم محققان و گروه سوم هم استادان دانشگاه. البته این سه گروه در کنار مخاطبان عمومی به مطالعه این کتاب خواهند پرداخت. » فرهاد نیلی، حسین درگاهی، محمد کردبچه و مسعود نیلی به عنوان محققان اصلی مقالات خود را به صورت دقیق در این کتاب آورده‌اند. آنان سیاستگذاران را بیش از سایرین مخاطب خود قرار می‌دهند؛ همانگونه که نیلی در این مورد چنین توضیح می‌دهد: «دراین مطالعه تقریبا همه حوزه فعالیت‌های دولت، به لحاظ چگونگی تاثیر بر رشد اقتصادی مورد توجه قرار گرفته است.

لذا سیاستگذاران می‌توانند آثار و پیامدهای تصمیمات خود را بر رشد اقتصادی مورد ارزیابی قرار دهند. این موضوع به‌ویژه برای کشور ما که از یک طرف دستیابی به رشد بالای اقتصادی برای آن ضروری است و از طرف دیگر دولت در آن دارای نقشی کلیدی است، اهمیت بسیاری دارد.» او چنین سعی می‌کند تا اولین گروه مخاطبان خود را مشحص سازد. نیلی اما برای محققان هم برنامه‌ای دارد: «ارائه برآوردهای مناسب از اندازه دولت در اقتصاد ایران برمبنای ارقام واقعی نرخ ارز، معرفی شاخص برای تصدی‌های دولت و محاسبه سری زمانی آن، معرفی شاخص اختلال به منظور ارائه معیارهای کمی برای مداخلات غیربودجه‌ای دولت در اقتصاد و انجام محاسبات مربوطه در قالب سری زمانی و نیز معرفی شاخص عدم ‌اثربخشی سیاست‌های دولت به منظور ارزیابی قدرت دولت در اتخاذ سیاست مناسب و اجرای آن از نوآورهای مهم این مطالعه است.» مسعود نیلی و تیم همراه او پیش از این هم تجربه چنین فعالیت‌هایی را در پرونده خود داشته‌اند. آنان روزگاری نویسندگان برنامه‌های اول و دوم توسعه لقب گرفته بودند و اندک زمانی بعد در دسته کارشناسان سازمان برنامه به تحقیق در اقتصاد ایران پرداختند. معسود نیلی اولین بار هنگامی که مطالعات هدفمند اقتصادی را پیش گرفت، مجموعه‌ای را تدوین کرد که مسعود روغنی زنجانی رئیس سابق سازمان برنامه در دولت میرحسین موسوی آن را چنین تفسیر می‌کند: «ایشان (مسعود نیلی) جوان فعالی بودند. او به همراه گروهی دیگر از کارشناسان سازمان در مورد هزینه‌های اقتصادی جنگ تحمیلی تحقیق می‌کردند و نتیحه فعالیت‌های آنان نیز گزارشی با عنوان چشم‌اندازه ایران در دو سال آینده شد.

این گزارش به حضرت امام ارائه شد و مدتی بعد هم جنگ متوقف شد.» نیلی همراهی با روغنی‌زنجانی را چنین تجربه کرده بود و اندکی بعد هم در کنار محمد طبیبیان به برنامه‌نویسی پرداخت. او تعدیل را نگاشت تا مدتی به عنوان برنامه اقتصادی اجرا شده باشد و پس از آن با مخالفت‌های مدام جریان راست برای مدتی به فراموشی سپرده شود اما این تمام آموخته‌های نیلی و همراه او نبود. نیلی، طبیبیان و فرجادی مدت زمانی بعد بازهم تحقیقاتی مفصل در مورد عدالت اجتماعی را انجام دادند تا بازهم به سفارش نهادی دیگر به تحقیق پرداخته باشند. این بار هم مجموعه فعالیت‌های این سه در قالب کتابی به بازار عرضه شد تا این گروه اولین اقتصاددانانی لقب گرفته باشند که مانیفست عدالت اجتماعی خود را نیز منتشرکردند. «دولت و رشد اقتصادی در ایران» نیز همچون اثر گذشته نیلی به بیان راهبردهای تازه برای دولت می‌پردازد، راهبردهایی که از مطالعه دولت‌های گوناگون از سال ۱۳۰۰ شمسی تاکنون حاصل آمده است. هر کدام از محققان این کتاب به صورت جداگانه به مطالعه‌سنجی دوره‌ای خاص پرداخته‌اند. فرهاد نیلی کارکردهای ارتودوکسی دولت را محور مطالعات خود قرار داده تا مطالعه او در فصل اول کتاب جای گرفته باشد. او در فصل ابتدای کتاب به تشریح ایده خود می‌پردازد. شاید نوشتار فرهاد نیلی بیش از همکاران دیگرش تحت تاثیر مدل‌های نظری اقتصاد صورت گرفته باشد اما فصل دوم با نوشتار محمد کردبچه آغاز می‌شود.

کردبچه را بسیاری همراه با نام سازمان برنامه به یاد می‌آورند. او سال‌ها در این نهاد به فعالیت پرداخته بود و در دسته مردانی قرار می‌گیرد که تمام دولت‌های پس از انقلاب در سازمان برنامه را تجربه کرده است. کردبچه محور اولین مطالعه خود را اندازه دولت در سال‌های قبل از انقلاب قرار داده و گریزی هم به دوران مشروطه زده است. نوشتار کردبچه نیز با بررسی تاریخی به تحلیل اقتصاد پرداخته است. نوشتار او تنها گردآوری تاریخی این کتاب شناخته می‌شود. نوشتار دوم او اما دیگر مطالعه‌ای تاریخی نیست. این بار کردبچه به بررسی روند ظاهری مخارج عمومی و محصول ناخالص داخلی در اقتصاد ایران می‌پردازد. تحولات نرخ ارز نیز از سوی او مورد کنکاش قرار می‌گیرد اما فصل سوم را کارشناسی دیگر نگاشته است. حسین درگاهی از دیگر مردان اقتصادی تیم نیلی به شمار می‌رود که مطالعه خود را با بررسی ابعاد دخالت‌های غیربودجه‌ای دولت در اقتصاد ایران آغاز کرده است.

او اختلال سیاست‌های پولی، مالی، اعتباری و بانکی، تجاری، ارزی، بازار و کار، قیمت‌گذاری و اختلال سیاستگذاری‌های ترکیبی دولت را مورد تحقیق قرار داده است. فصل پایانی اما محصول فعالیت‌های دو نفر شده است. مسعود نیلی در کنار سیده سولماز مصلحی فعالیت‌های اقتصادی و رشد دولت در اقتصاد ایران را به صورت کامل تحلیل کرده‌اند. نوشتار این دو نیز با بازخوانی تاریخی آغاز می‌شود و با نتیجه‌گیری کلی به پایان می‌رسد تا فصل پایانی جمع‌بندی مطالعات گروه شده باشد. کتاب «دولت و رشد اقتصادی در ایران» شاید در دسته معدود مطالعاتی قرار گیرد که به صورت کامل ابعاد سیاستگذاری‌های دولت را مورد بررسی قرار می‌دهد. این کتاب از سوی نشر نی عرضه شده است.

▪ دولت و رشد اقتصادی در ایران

▪ نویسنده: مسعود نیلی

▪ نشر نی

▪ ۱۳۸۷

▪ شمارگان ۱۶۵۰ نسخه

▪ قیمت ۴۶۰۰ تومان

بهراد مهرجو