نظری بر موسیقی خراسان

امروزه موسیقی خراسان در دو حوزه شمال و شرق خراسان شنیده می شود که هر یک از این دو حوزه مختصات و ویژگی های خاص خود را دارد موسیقی کردی, ترکی و ترکمنی در شمال خراسان و موسیقی فارسی و قسمی از موسیقی ترکمن های مهاجر در شرق خراسان قابل بررسی است

امروزه موسیقی خراسان در دو حوزه شمال و شرق خراسان شنیده می‌شود که هر یک از این دو حوزه مختصات و ویژگی‌های خاص خود را دارد: موسیقی کردی، ترکی و ترکمنی در شمال خراسان و موسیقی فارسی و قسمی از موسیقی ترکمن‌های مهاجر در شرق خراسان قابل بررسی است. در این مقاله سعی شده به اختصار در این خصوص مطالبی ارائه شود. امید که بتوانیم گوشه‌ای از افق بیکران موسیقی سرزمین خورشید را به خوانندگان این صفحه بنمایانیم.

● موسیقی شمال خراسان

در این منطقه موسیقی کردیِ کرمانجی و ترکی رواج دارد. بخش عمده‌ای از ساکنان شمال خراسان را مهاجران کرد و ترک تشکیل می‌دهد که هر یک موسیقی خاص خود را دارند. شهرهای شیروان، اسفراین و بجنورد از یک سبک موسیقایی تبعیت کرده (کردی) و موسیقی قوچان متفاوت از این دو است (ترکی). معمولاً موسیقی کردی کرمانجی اغلب شادتر و بزمی‌تر و موسیقی قوچان عرفانی‌تر و درونی‌تر است. تفاوت این دو گونه موسیقی در ساختار سازها نیز به چشم می‌خورد. طرز پرده‌بندی دوتار شمال خراسان بیانگر این خصوصیت است.

نوازندگان شمال خراسان را سه دسته عاشق‌ها، بخشی‌ها و لوطی‌ها تشکیل می‌دهند. از این میان عاشق‌ها قدیمی‌ترین این هنرمندان هستند که نوازندگان سازهایی همچون سورنا (نای شادمانی)، دهل، قشمه، کمانچه و دایره‌اند.

درگذشته هنرمندان تنها کسانی بودند که از پرداختن مالیات معاف بودند اما با این همه عاشق‌ها و لوطی‌ها علاوه بر این، حق انتقاد نیز داشتند.

لوطی‌ها که صاحب ساز دایره بودند، در حکم پیام‌رسانان جامعه آن زمان بودند و پیوسته در سفر بودند و وقایع، اتفاقات، خبرها و رویدادها را درجای جای این منطقه نقل می‌کردند. آنان نیز همچون عاشق‌ها حق انتقاد داشتند.

بخشی‌ها، نوازندگان دوتار، آواز خوان و داستان‌سرا بوده‌اند. در باور مردم، بخشی کسی است که خداوند به او موهبتی عطا فرموده و او کسی است که توانایی این را دارد که هم داستان بسراید، هم سازش را بسازد، هم آهنگسازی کند و هم شعر و آهنگش را بخواند. پس با این تعریف هر نوازنده‌ای، بخشی نیست.

بخشی‌ها در میان کرمانج‌ها به پنج دسته تقسیم می‌شوند:

۱) بخشی‌های حماسه‌خوان که در حکم مورخان قوم خود هستند؛ نظیر سهراب محمدی.

۲) بخشی‌های دینی و مذهبی که داستان‌های مذهبی و دینی را می‌خواندند؛ نظیر غلامرضا آلمه جوقی.

۳) بخشی‌های بارگاهی که در خدمت حاکمان و والیان بودند؛ ولی از بیان برخی از داستان‌ها و آهنگ‌ها ـ چه حماسی، چه صوفیانه و چه دینی و مذهبی ـ یا عاجز بودند یا با همه دانایی و آگاهی به آنها، از اجرای این روایات و حکایات در بارگاه خان‌ها ابا می‌ورزیدند و آهنگ‌های بی‌کلام می‌ساختند.

۴) بخشی‌های مردمی که از دهه ۱۳۳۰ پدید آمده‌اند و راوی فرهنگ میانه در جامعه هستند که به آنها شلوغ‌گر نیز می‌گفتند.

۵) بخشی‌های درمانگر که در میان کرمانج‌ها وجود ندارد. آخرین نسل آنها مرحوم «حسین یگانه» بود که هم به درمانگری با کلام و آواز و هم به درمانگری گیاهی آشنایی داشت و مقامات درمان را به خوبی می‌دانست.

از هنرمندان معاصر موسیقی کرمانجی و ترکی شمال خراسان می‌توان به «حسین ولی‌نژاد»، «روشن گل‌افروز»، «محمد یگانه» و «علیرضا سلیمانی» اشاره کرد.

● موسیقی ترکمن‌های خراسان

شهرهای بجنورد، راز و جر گلان در شمال خراسان و تربت جام و منطقه مهرآباد مشهد مسکن ترکمن‌های خطه خراسان است. این قوم یکی از اصیل‌ترین و سازمان یافته‌ترین موسیقی‌های نواحی ایران را داراست.

به طور کلی موسیقی ترکمنی به سه شکل (سازی، آوازی و ساز و آوازی) اجرا می‌شود.

الف) سازی: در این شکل، نوازندگان تنها به نواختن دوتار برمی آیند و آوازی خوانده نمی‌شود.

ب) آوازی: (لالایی مادران «هوودی»)، (مولود خوانی)، (نوحه‌خوانی) و (ذکر)، از گونه‌های موسیقی آوازی بدون ساز هستن

ج) ساز و آوازی: شورانگیزترین شکل اجرای موسیقی ترکمنی است. (نقل خوانی)، (شب‌خوانی)، (چوپانی خوانی) و (لاله خوانی) نمونه‌هایی از این شکل هستند.

● رایج‌ترین سازها در موسیقی ترکمن عبارتند از دوتار و کمانچه

▪ دوتار: که به آن «تامدیره» می‌گویند، شباهت زیادی به دوتار شمال خراسان دارد، با این تفاوت که انتهای دسته دو تار ترکمنی دارای یک زاویه انحراف به سمت بیرون است.

▪ کمانچه (قیجاق): این ابزار موسیقی در روزگار ساسانیان «قیجاق» نام گرفته، و در روزگار قاجاریه نخستین بار در مناطق ترکمن نشین رایج شد. در کنار این دو ساز از نی در شکل‌های مختلف آن «دیل تویدوک»، «قوشا تویدوک»، «قارقاتویدوک»نیز استفاده می‌شود. علاوه بر آن استفاده از زنبورک (قوپوز) هم در بین زنان رایج است.

● موسیقی و اویغورها

می‌گویند: هایسی ایله دولت گِلسه، باغشی بیلن اوزان گِلِر: اگر در بین ایل باغشی‌ها و اوزان‌ها زیاد شوند، سعادت به ایل روی آورده است.

اوزان‌ها زبان گویا و روایتگر درد و رنج مردم خود بودند. اوزان‌ها در شأن قهرمانان ایل حماسه‌ها می‌سرودند و در میان مردم از احترام بالایی برخوردار بودند؛ اما باخشی یا باغشی تعابیر متفاوتی دارد. «اسپنسکی» معتقد است اویغورها به کسی که می‌توانست خط اویغوری را بخواند، بخشی می‌گفتند. در زبان چینی کلمه باخشی از لفظ «پاکشی» به معنای استاد و کسی بوده که حالات شَمَن‌ها را به خود می‌گرفته است.

همچنین در متون بودایی اویغوری، باغشی به مفهوم روحانی بودایی استفاده می‌شده است؛ ولی در حال حاضر باغشی در میان ترکمن‌ها به خوانندگان ترانه اطلاق می‌شود که نسل بعدی اوزان‌ها هستند.

موسیقی ترکمنی به چهار سبک بخش می‌شود که براساس پراکندگی قومی و جغرافیایی در سرزمین‌های ترکمن‌نشین نام‌گذاری شده است:

۱) سبک سالیر – ساریق: در ترکمنستان امروزی، سرخس، مرو و ترکمن‌های تیره‌سالور در تربت جام از این سبک پیروی می‌کنند.

۲) سبک یموت – گوگلان: خود به چند شاخه فرعی بخش می‌شود و در این سبک داستان‌سرایی معمول بوده است. «چاودر – یول» هم از سبک یموت گوگلان پیروی می‌کند.

۳) سبک دامانا.

۴) آخال تکه.

در این سبک‌ها لهجه تفاوت دارد، سازها و آوازها یکی است. ولی تُن صدا، کِشش، غلظت، زیر یا نرم بودن صدا فرق می‌کند. مثلاً در سبک سالیر ساریق آواز با صدای بسته که دارای چرخش‌ها و لرزش‌های ظریفی است، اجرا می‌شود. در حالی که در سبک یموت گوگلان صدا از حنجره و با فشار ادا می‌شود.

موسیقی ترکمن، در چهار دستگاه مخمس، تشنید (تجنیس)، نوایی و قیریق‌لار اجرا می‌شود. به نظر می‌رسد موسیقی ترکمن تشابهات زیادی با موسیقی شمال خراسان در دستگاه تشنید (تجنیس) داشته باشد.

از معروف‌ترین هنرمندان ترکمن در خراسان می‌توان به «علیا قلی یگانه»، «آی محمد یوسفی»، «آنه مراد رستگاری» در شمال خراسان و «خان مراد مرادلی»، «غلام محمد پورسالاری» و «غفور بخشی» در تربت‌جام اشاره کرد.

● موسیقی شرق خراسان

این حوزه موسیقایی شامل شهرهای تربت جام، تایباد و خواف است که نقاط مشترک زیادی در نغمه‌ها و آواهای موسیقی با هم دارند.

موسیقی این منطقه نیز به دو بخش‌سازی وآوازی تقسیم می‌شود. موسیقی‌سازی شامل مقام‌های بی‌کلام و مقام‌های آوازی شامل آوازهایی است که غالباً با دو تار و گاهی نیز با نی محلی یا سرنا اجرا می‌شود. برخی نیز مثل آوازهای پادایرگی نیز صرفاً با دایره اجرا می‌شود.

دو تار، به عنوان رایج‌ترین ساز شرق خراسان به اشکال مختلفی دیده می‌شود. این ساز در گذشته از اندازه کوچکتری نسبت به حال برخوردار بوده که بر دسته آن نگین‌های کوچکی از استخوان به صورت لوزی شکل در وسط دسته از پایین به بالا کار می‌شده است. از سازندگان معروف دو تار در این منطقه درقدیم می‌توان از مرحوم «کربلایی محمد خورد» نام برد که امروزه سازهای ساخت وی نایاب شده است. البته به لطف دو تن از دوستان (محمد تاجی و سعید احمد سرکوهی) دو نمونه از دو تارهای ساخت «محمد خورد»، موجود است.

از هم‌دوران‌های «محمد خورد»، می‌توان به «علی جمعه تخمکار» اشاره کرد که از ساز سازان بنام منطقه و پدر اسفندیار تخمکار است.

در حال حاضر دو مرکز عمده ساخت ساز در شرق خراسان وجود دارد که یکی در مشهد و دیگری در تربت جام است. دوتار سازان مشهد که جمعاً از ایل محمد خورد و کاسب هستند در ساخت این ساز معمولاًً از هیچ الگو و سبک و اندازه‌های ثابت و تعریف شده‌ای پیروی نمی‌کنند و طبیعتاً پیدا کردن دو ساز هم شکل، هم اندازه و هم‌صدا در این میان مشکل به نظر می‌رسد.

از این سازندگان می‌توان از «مرحوم علی جمعه زحمتکش»، «جهانگیر بشتاب»، «ناصر و پرویز زحمتکش» نام برد.

البته چند سال پیش شخصی به نام «حسنقلی رضوانی» بود که الحق والانصاف دوتارهای خوش ‌ساخت و زیبایی می‌ساخت که معمولاً خوش صدا نیز بوده است. به عبارتی دیگر زیباسازی و نگین‌کاری هنرمندان امروز تقلیدی است از سبک‌کاری مرحوم رضوانی.

اما در تربت جام معمولاً دو تار سازان هر یک صاحب الگویی هستند که از گذشتگان به آنها ارث رسیده که کلیت کار از آن تبعیت می‌کند. از جمله دو تارسازان تربت جام می‌توان به «علی جمعه تخمکار» ، «شیخ حسن غمخوار احمدی»، «حاج محمد خدام احمدی» و «حاج باباخان دروگر» در قدیم و «اسفندیار تخمکار»، «حسینعلی غمخوار احمدی» و «محمد قاسم‌زاده» در عصر حاضر نام برد.

آواز خوانی در این حوزه ازتنوع خاصی برخوردار است. موسیقی سفر، منظومه‌خوانی، دوبیتی‌خوانی، غزلخوانی، مضامین، نعت، منقبت و فضیلت‌خوانی، شاهدخوانی، موسیقی حلقه‌های ذکر و دهها سبک دیگر برخی از شیوه‌های آوازخوانی شرق خراسان است. آنچه ما امروز تحت عنوان موسیقی مقامی شرق خراسان می‌شنویم، حاصل زحمات هنرمندانی است که از سال‌های دور سینه به سینه الحان و نواهای کهن را تا امروز حفظ کرده‌اند هنرمندانی بزرگ که جامعه هنر موسیقی در حسرت داشتن یک قطعه صوتی از ایشان تأسف می‌خوردند. مرحوم یاسین مریدار یکی از همین خوانندگان است که بیشتر هنرمندان معاصر در محضر وی شاگردی کرده‌اند.

از هنرمندان بارز شرق خراسان می‌توان به «ذوالفقار عسکریان»، «عبدالله سرور احمدی»، «عثمان محمد‌پرست» و «علی محمد متعلمی» در نوازندگی دوتار و «درپور»، «پور عطایی» و «کریم کریمی» در خوانندگی در عصر حاضر یاد کرد.

● موسیقی شهر کاشمر

در گوشه‌ای دیگر از خراسان به شهرستان کاشمر می‌رسیم که موسیقی خاص خود را دارد. موسیقی کاشمر اگرچه صاحب نغمه‌ها و موسیقی‌های خاص خود است و خوانندگان کهنسال این منطقه (مانند حاج‌محمد طاهونی از روستای کسرینه) روایتگر بسیاری از این نغمات هستند ولی به علت عدم توجه هنرمندان جوان‌تر به این داشته های ارزشمند بیشتر مقام‌ها و نواهای شمال و شرق خراسان را عاریت گرفته‌اند. مثلاً اشتر خجه (اشتر خجو)، سبزپری، جمشیدی و الله (تربت جام) و برخی از نغمه‌های شمال خراسان. سازهای اصلی کاشمر عبارتند از دوسازه، سرنا، نی، دهل و دایره که در این بین دوسازه اصیل‌ترین ساز منطقه است. ساز دوتار که اکنون در این شهر رواج زیادی پیدا کرده این مهم را مرهون سفر ناخواسته ذوالفقار عسکریان به کاشمر است که حدود سال ۱۳۴۳ به این شهر عزیمت کرد و در مدت زندگی در آنجا شاگردان زیادی داشت که حسین حدادیان، خانواده رضایی و... از این جمله‌اند.

عبدالغفور محمد زاده