الگوی اسلامی حفظ محیط زیست

خشکسالی های پیاپی و پایان ناپذیر, بارش های شدید و ویرانگر بروز امواج کم یا بی سابقه گرما آلودگی بیش از حد هوا از بین رفتن گونه های گیاهی و جانوری, نتیجه آسیب هایی است که انسان به محیط زیست خود وارد کرده است

خشکسالی های پیاپی و پایان ناپذیر، بارش های شدید و ویرانگر؛ بروز امواج کم یا بی سابقه گرما؛ آلودگی بیش از حد هوا؛ از بین رفتن گونه های گیاهی و جانوری، نتیجه آسیب هایی است که انسان به محیط زیست خود وارد کرده است. تداوم و تشدید پخش و نشر گازهای گلخانه ای در هوا، مهم ترین عامل تغییرات جوی خطرناک است؛ استفاده از سوخت های فسیلی برای تولیدات صنعتی و یا حمل و نقل و تولید برق و گرما، افزایش بی سابقه شمار ساکنان زمین و فقر که به تخریب محیط زیست کمک کرده اند و نیز رواج دامداری صنعتی از دیگر عوامل تراکم و تشدید گازهای گلخانه ای در جو هستند.گفته می شود که در یک چشم انداز خوش بینانه تا سال ٢٠٣٠ شمار ساکنان شهرهای جهان به ٥ میلیارد نفر یعنی معادل ٦٠ درصد جمعیت دنیا خواهد رسید.

این رشد حیرت انگیز اگر همراه با برنامه ریزی بر مبنای توسعه پایدار نباشد به گسترش حاشیه نشینی، رشد محله های فقیرنشین، تخریب وسیع محیط زیست و حتی شورش های اجتماعی منجر خواهد شد.در هر صورت اکنون کره زمین که سیاره مسکونی انسان است، از سوی انسان ها در معرض تهدید جدی قرار گرفته است. این است که توجه به مسائل زیست محیطی موضوعی عام و همگانی است و مسئله ای است متعلق به نوع بشر از هر کشوری و با هر عقیده ای. با این حال اگر توجه به محیط زیست با پشتوانه ای دینی همراه باشد؛ حفظ و گسترش آن با انگیزه و جدیت بیش تری دنبال خواهد شد. علاوه بر این با توجه به این که مسئله محیط زیست به تعبیر استاد مبلغی بزرگ ترین مسئله مستحدثه قرن است، الگو و مدلی که اسلام برای تعامل مومنان با طبیعت و محیط زیست ارائه کرده چیست و آیا با استفاده از آموزه های اسلامی می توان راه حلی برای مشکلات زیست محیطی پیدا کرد؟ با توجه به این مسائل و با توجه به این که، اکنون در هفته محیط زیست هستیم گروه اندیشه، این مسئله را با رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به بحث گذاشته است که در پی می آید.حجت الاسلام مبلغی در ابتدای گفت و گو در پاسخ به این پرسش که آیا در آموزه های دینی هم توجهی به مباحث محیط زیست شده است؟ گفت: در این باره برخلاف آن چه در ظاهر به نظر می رسد، مباحث عمیق و گسترده ای در آموزه های دینی ما وجود دارد و ما می توانیم آن ها را به دو دسته تقسیم کنیم که یکی «نگاه توصیفی» اسلام نسبت به محیط زیست است و دیگری «نگاه هنجارین» اسلام نسبت به آن. در قسمت اول این نکته بحث می شود که آیا نگاه اسلام نسبت به محیط زیست، نگاهی واقع بینانه است یا خیر و گفته می شود که اگر محیط زیست تخریب شود، حیات بشر در معرض خطر قرار می گیرد؛ یعنی اساسا نوع آسیب هایی که به طبیعت زده می شود، آسیب هایی طولانی مدت و جبران ناپذیر است. در نگاه توصیفی ما می خواهیم به واقعیت موضوع پی ببریم و ابعاد آن را بشناسیم اسلام هم به طور گسترده به این موضوع توجه کرده است؛ و اگر به قرآن و روایات مراجعه کنیم، خواهیم دید که به طور کلان و همه جانبه ای به این موضوع توجه شده است.

در ادبیات دینی، بحث از زمین به میان آمده و کره زمین به عنوان یک مجموعه زیستی مورد توجه قرار گرفته، همچنین بحث افساد در زمین هم به طور جدی مطرح شده است. اسلام فسادهای جزیی را که در بخش هایی رخ داده است فسادهایی مربوط به همه زمین دانسته است. امروزه هم ثابت شده که اگر بخشی از محیط زیست تخریب شود، اثرات آن نه تنها محدود به همان ناحیه نخواهد بود، بلکه همه محیط زیست را تحت تاثیر قرار می دهد.رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به جایگاه محیط زیست در قرآن، افزود: در اسلام ادبیات مربوط به محیط زیست، ادبیاتی نیرومند و خیلی گویا است؛ قرآن می فرماید: «ظهر الفساد فی البر و البحر» و زمین چیزی نیست جز دریا و خشکی و قرآن این گونه از کلیت آن سخن گفته و نسبت به فساد و تخریب آن هشدار داده است. نگاه اسلام نسبت به آب خیلی حائز اهمیت است. ما ابتدا شاهدیم که نگاه توصیفی اسلام به آب خیلی گویا است. قرآن آب را مبداء و منشاء حیات و مسئله محوری محیط زیست می داند. چیزی که امروزه بسیار بر آن تاکید می شود و قرآن همچنین فاجعه های موجود در کمین آب را، فاجعه هایی ویرانگر و ناامیدکننده می داند که حیات بشر را هم تهدید می کند. از سوی دیگر در ادبیات قرآنی مربوط به محیط زیست چرخه بارش ها هم توصیف شده و گفته شده که چگونه این چرخه، به چرخه حیات می انجامد.

افزون بر این ها، قرآن حتی از آب های گوناگون و از آب های لایه های تحتانی زمین سخن گفته است. قرآن می فرماید که ما این آب ها را سکونت دادیم. این موارد بیان گر همان نگاه توصیفی است که اسلام نسبت به محیط زیست دارد.

● تسخیر طبیعت

با این حال در قرآن آمده است: «سخر لکم ما فی الارض جمیعا» یعنی خداوند طبیعت را برای شما مسخر کرده است؛ اما آیا این تسخیر طبیعت و در اختیار گرفتن آن، منجر به تخریب محیط زیست نمی شود؟ حجت الاسلام مبلغی در پاسخ به این پرسش گفت: برخی می گویند که این تسخیر و انگشت نهادن بر آن، بیان گر این است که دین مجوزی برای تخریب محیط زیست صادر کرده است ولی در پاسخ به این می توان گفت که تسخیر یعنی در قدرت داشتن. این سخن، یک دستور نیست بلکه به یک وضع تکوینی اشاره دارد. یعنی انسان توانایی چنین کاری را دارد، ولی گفته نمی شود که انسان باید این کار را بکند. قرآن می گوید که شما به عنوان انسان دارای این ویژگی ها هستید و این گونه از سایر حیوانات مجزا می شوید و خداوند به این طریق به شما کرامت بخشید. اتفاقا همین نکته می تواند به مسئولیت انسان در قبال محیط زیست اشاره کند و یک اصل اساسی در بیان نسبت انسان با محیط زیست است. چون بر این پایه، انسان هم محور محیط زیست است و هم مهم ترین عامل تخریب آن به شمار می رود. وقتی هم می گوییم عامل تخریب است یعنی توانایی این کار را دارد و نه این که الزاما این کار را انجام می دهد. قرآن وقتی از این جنبه تکوینی عبور می کند و به مرحله تشریعی می رسد، به وظایف انسان در قبال طبیعت می پردازد و انسان را در آسیب رساندن به زمین بسیار محدود می کند و می گوید که انسان در تسخیر طبیعت باید به جوانب مختلف و به تامین نیازهای همه انسان ها و نیاز نسل های آینده توجه داشته باشد.

● نگاه هنجاری اسلام به محیط زیست

معاون پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در ادامه به «نگاه هنجارین» اسلام نسبت به محیط زیست پرداخت و در این باره گفت: پس از این که اسلام به توصیف واقعیت های مربوط به محیط زیست می پردازد، به مرحله دوم قدم می گذارد و هنجارهایی را برای انسان در مواجهه با محیط زیست بیان می کند. قرآن به ویژه نسبت به عناصر اصلی طبیعت، دستورهای سخت و محدودکننده ای دارد، مثلا جنگ که یک پدیده ویرانگر است و علاوه بر انسان، محیط زیست و حیوانات را هم تهدید می کند مسئله ای است که از سوی اسلام به آن توجه شده است. اسلام می گوید در جنگ ها، آب ها را مسموم و آلوده نکنید، یا درختان را قطع نکنید، یا حیوانات را نکشید. بنابراین اگر ما به آموزه های اسلام توجه کنیم، می بینیم که در جای جای آن در مورد مسائل مختلف حیات، مسائلی بیان شده است و اساسا توجهی که اسلام به زندگی دارد و ارزشی که برای حیات قایل است مبین همین نکته است. بنابراین اسلام چه در بخش توصیف مسئله و چه در بخش ارائه هنجارها موضوع محیط زیست را خیلی جدی گرفته است.

● توسعه و محیط زیست

محیط زیست از مسائلی است که ارتباط تنگاتنگی با توسعه دارد؛ به این معنا که همیشه بر توسعه تاکید می شود؛ ولی مهم ترین عامل تخریب طبیعت هم توسعه است؛ بنابراین در این وضعیت چه باید کرد و آیا الگویی وجود دارد که هم توسعه را به پیش ببرد و هم آسیب کمتری به طبیعت وارد کند؟ حجت الاسلام مبلغی در این باره گفت: امروزه این موضوع به طور خیلی جدی مطرح است که ما از یک طرف باید به توسعه برسیم و توسعه یافتگی را دنبال کنیم و از طرف دیگر می بینیم که این توسعه بلای جان طبیعت شده است. اما از سوی دیگر می بینیم که توسعه به آبادانی هم می انجامد و اگر توسعه نباشد آسیب های زیادی به انسان وارد می شود و از جمله باعث گسترش فقر می شود. فقر هم مسئله ای است که به طبیعت آسیب می رساند و تبعات خاص خود را دارد. فقر یکی از عوامل جنگ است و جنگ عامل مهم تخریب محیط زیست است. از این رو، توسعه یافتگی، امری الزامی و اجتناب ناپذیر است، اما چه باید کرد تا توسعه باعث تخریب طبیعت نشود. این موضوع، از جمله موضوعات خیلی مهم است و اکنون به صورت یک علم مطرح است؛ الگویی که در این زمینه ارائه شده، الگوی توسعه پایدار است.توسعه پایدار یعنی توسعه ای که نه تنها منافع کوتاه مدت را تامین می کند؛ بلکه می تواند منافع آینده و آیندگان را نیز تامین کند؛ یعنی منافع آن محدود به یک دوره و یک نسل نیست.این نوع توسعه، نمی خواهد فرصت ها را از نسل های آینده بگیرد و جزیی نگر نیست. ما اگر مدلی را تعریف کردیم که هم منافع نسل حاضر را تامین کنیم و هم بتوانیم استفاده از محیط زیست و منابع موجود را به طریق کنترل شده ارائه دهیم، به گونه ای که به نسل های آینده آسیبی نرساند، به توسعه پایدار دست یافته ایم؛ از این رو گفته می شود که در توسعه پایدار، توسعه فراگیر مطرح است. به این معنا که همه کشورها و همه ملت ها باید در امر توسعه سهیم باشند. چون بخش های توسعه نیافته به عامل تخریب گر تبدیل می شوند. توسعه نامتوازن آسیب زیادی به محیط زیست می رساند به همین دلیل در توسعه پایدار باید به این امر توجه شود. بنده مطالعاتی در این باره داشتم که ببینم اسلام چه الگویی را در این باره ارائه می دهد سپس متوجه شدم که اسلام با ادبیات غنی خود بر «آبادانی فراگیر زمین برای همه نسل ها» تاکید کرده است. این شعار دقیقا از آیات قرآنی قابل استخراج است لذا می توان گفت که «آبادانی فراگیر زمین برای همه نسل ها» الگوی اسلامی توسعه پایدار است.

● محیط زیست مسئله ای همگانی

در ادامه حجت الاسلام مبلغی درباره وظایف فردی و اجتماعی مربوط به حفظ محیط زیست گفت: بدون شک هم وظایف فردی و هم وظایف اجتماعی و هم وظایف دولت ها در قبال محیط زیست بسیار حائز اهمیت است؛ ولی به طور کلی هر چه جلوتر و پیش تر برویم، حجم وظایف فردی کمتر و حجم وظایف جمعی و سازمانی بیشتر می شود تا آن جا که وظایف فردی هم در فهرست و راستای وظایف اجتماعی قرار می گیرد. به طور کلی ماهیت تصرف های انسان هر چند جزئی باشد باز هم ماهیت اجتماعی پیدا خواهد کرد. چون انسان به فناوری مجهز شده و این فناوری جنبه عمومی دارد و در ضمن قدرت ویژه ای به انسان بخشیده و در نتیجه به انسان توانایی تخریبی بیشتری داده است. به تعبیر دیگر، به موازات کوچک شدن جهان که بر اساس آن مرزها به سادگی در نور دیده می شود و همه چیز در معرض اطلاع عموم قرار می گیرد، وظایف انسان، بازتاب های اجتماعی خیلی زیادی دارد. در شرایط حاضر، حوزه فردیت شکسته شده و آن چه مربوط به فردیت است، وارد حوزه اجتماعی شده است.در این شرایط است که محیط زیست به عنوان مهم ترین مسئله بشر باید در دستور کار ملت ها، ادیان و جامعه بشری قرار گیرد و همه موضوع مقابله با تخریب محیط زیست و موضوع «نجات زمین» را جدی بگیرند. اسلام هم که در این باره آموزه های قابل توجهی دارد، می تواند به ما کمک کند. برای ما مسلمانان، محیط زیست یک مسئله مستحدثه است، بلکه بزرگ ترین مسئله مستحدثه قرن است. از این نظر جهت گیری دینی خیلی اهمیت دارد. من در جایی هم نوشته ام که با توجه به بحران زیست محیطی، دیگر کار از تفاهم نامه و توافقات چند جانبه گذشته و همکاری کشورهای مسلمان با همه کشورها یک واجب غیرقابل انکار است. چون محیط زیست در هر جا که تخریب شود، بازتاب جهانی دارد؛ از این رو زندگی انسان ها در همه جا به یکدیگر وابسته است.

محیط زیست یک واحد بسیط برای بشر است و دیگر در این مورد کافر حربی و غیرحربی معنایی ندارد چون قبلا مرزهایی وجود داشت ولی در مورد محیط زیست این مرزها از میان می روند. وقتی در اسلام آمده است که شما اگر چه با کافران در حال جنگ هستید ولی نباید آب آن ها را آلوده و مسموم کنید، به این معناست که ما حتی در شرایط جنگی هم باید به حفظ محیط زیست توجه داشته باشیم.

شریفی