احیای زبان فارسی در ازبکستان

ازبکستان پرجمعیت ترین کشور آسیای مرکزی است این جمهوری در قلب این منطقه قرار دارد و بزرگ ترین میراث دار این منطقه باستانی است این کشور از به هم پیوستن بخش هایی از اراضی باقیمانده از سه خان نشین سابق این منطقه شامل بخارا, خوقند و خوارزم به مرکزیت شهر باستانی سمرقند سال ۱۹۲۴ تاسیس شد و پایتخت آن سال ۱۹۳۰ به تاشکند انتقال یافت

ازبکستان پرجمعیت‌ترین کشور آسیای مرکزی است. این جمهوری در قلب این منطقه قرار دارد و بزرگ‌ترین میراث‌دار این منطقه باستانی است. این کشور از به هم پیوستن بخش‌هایی از اراضی باقیمانده از سه خان‌نشین سابق این منطقه شامل بخارا، خوقند و خوارزم به مرکزیت شهر باستانی سمرقند سال ۱۹۲۴ تاسیس شد و پایتخت آن سال ۱۹۳۰ به تاشکند انتقال یافت.

بیشترین تعداد تاجیکان و آریایی‌نژادان آسیای مرکزی پس از تاجیکستان در این کشور زندگی می‌کنند؛ به همین دلیل این کشور با داشتن ده‌ها شهر و بخش و منطقه باستانی، پیوند بسیار عمیقی با فرهنگ و تمدن ایران و اسلام دارد. اگر قرار باشد فهرستی از شهرها و نویسندگان، شاعران، عارفان و دانشمندان برخاسته از این مناطق را ـ که در فرهنگ و تمدن ایران و اسلام و زبان فارسی نقش‌آفرینی کرده‌اند ـ تهیه کنیم؛ بی‏تردید «مثنوی هفتاد من کاغذ شود».

زبان فارسی در دورۀ استیلای کمونیسم بر این منطقه طی سال‏های ۱۹۲۴ـ۱۹۹۱م نسبت به روزگار پیشین رو به افول نهاد و آنچه از آن باقی ماند، کاملا در خدمت اهداف حزب حاکم بود؛ بنابراین بیشتر رنگ و بوی شعارزدگی به خود گرفت تا آن‌که هنری متعالی باشد.

با فروپاشی اتحاد شوروی سابق و بازیابی استقلال، موج جدیدی از هویت‎یابی در میان تاجیکان این منطقه به وجود آمد که نتیجه آن، رویکرد دوباره فرهیختگان این مناطق به ریشه‏ های خودی بود: پیوند با زبان فارسی و هویت ملی.

اگر نسل نخست شاعران و ادبیات فارس تاجیک ماورءالنهر در ابتدای قرن بیست، در شهرهای سمرقند و بخارا متمرکز بودند؛ اگر در سال‎های میانی قرن بیست، دوشنبه و خجند به مرکز ثقل تحولات ادبی آریایی‌نژادان ماورءالنهر تبدیل شد و سمرقند و بخارا از شخصیت‎های اصیل فرهنگی خود تهی گشت؛ در دهه ۸۰ و ۹۰ این قرن،؛ نسل جدید در سمرقند و ترمذ، در فرغانه و تاشکند، با استفاده از شرایط دوران آزادی و استقلال قد برافراشت و خود را برای رساندن به قلّه‌های افتخار پیشینیان آماده کرد. بی‌شک، این راه بی‏بازگشت است و تمام کسانی که گام در آن گذاشته‌اند، به سامان خوشی در قرن بیست‏ویک می‌اندیشند.

هم اینک شاعران و ادبیات فارس تاجیک زبان معاصر ماورءالنهر جمهوری ازبکستان، در پنج محیط ادبی قابل مطالعه هستند؛ ضمن آن‌که روزنامه‌های تاجیک زبان «آواز تاجیک» (تاسیس ۱۹۲۴م) «صدای سوخ (تاسیس۱۹۵۱م)، «آواز سمرقند» (تاسیس ۱۹۹۰م)، «سمرقند» (تاسیس‌۱۹۹۱م)، «صدای سرخان» (تاسیس ۱۹۹۱م)، « بخاری شریف» (تاسیس ۱۹۹۲م) در ایجاد محیط‎های ادبی دارای اهمیت فراوانی هستند:

۱. محیط ادبی تاشکند با شاعران مشهور آن از جمله عبدالله سبحان (تولد ۱۹۹۵م) و پیمان (تولد ۱۹۵۵م)

۲. محیط ادبی سمرقند با نمایندگان مشهور خود، خیانت نعمت سمرقندی (تولد ۱۹۴۹م)، ادش استد

(تولد ۱۹۲۶م) اکبر پیروزی (تولد ۱۹۴۷م)، حضرت صباحی (تولد ۱۹۴۸م) و محبوبه نعمت‏زاده ‌( تولد ۱۹۴۹م)‌

۳. محیط ادبی سرخان‏دریا با شاعران و ادیبان نمایان خود، روشن احسان (تولد ۱۹۴۵م)، شادی کریم (تولد ۱۹۵۳م)، عبدالله رحمان (تولد ۱۹۵۴م)، سعیده سینوی (تولد ۱۹۶۳م)، جعفرمحمد ترمذی‌(تولد ۱۹۶۸م)و چهارشنبه دهنوی ( تولد ۱۹۵۰م)‌

۴. محیط ادبی فرغانه با نمایندگان معروف خود، محمد شادی (تولد ۱۹۵۹ م) و ظفر صوفی فرغانی ‌(تولد ۱۹۶۴م)

۵. محیط ادبی فرغانه با نمایندگان معروف خود، محمد شادی (تولد ۱۹۵۹م) و ظفر صوفی فرغانی ‌(تولد ۱۹۶۴م)‌

۶. محیط ادبی بخارا با نمایندگان خود، امین جان شکوراف (تولد ۱۹۳۳م) و اسد گل‎زاده (تولد ۹۳۷م)

ادبیات معاصر فارسی تاجیکی ماورءالنهر در ازبکستان در شاخه شعر، در قالب‌های سنتی و نو دارای نمونه‌های ارزنده‌ای است. این میراث در قالب‎های غزل، دو بیتی نو، رباعی، مخمس و بندرت در قالب‎های مثنوی و قصیده دیده می‌شود.

اغلب شاعران این محیط‏ها در قالب‏های شعر نو نیز ـ نیمایی و سپید ـ طبع آزمایی کرده‌اند. اسد گل‎زاده و خانم محبوبه نعمت‎زاده نمایندگان ادبیات کودکان این جمهوری هستند و بالته آرتیق‏اف، ادش استد، جلیل خالبای، محمد شادی، امین‎جان شکوراف در نثر آثاری از خود به جا گذاشته‌اند.

بازیابی و بازخوانی هویت ملی در آیینه زبان مادری، خویشتن‌شناسی و دعوت به بیداری ملی، پژواک زخم‎های ملت در تاریخ گذشته آن بویژه در صد سال اخیر، افتخار به میراث غنی و شکوهمند نیاکان، یاد کرد و تذکار مفهوم وطن با تاکید بر ادوار فرهنگی و اقلیمی و ذکر ارزش‎های آن در حفظ هویت زبانی و ملی مردمان ماورءالنهر، بویژه مناطق باستانی سمرقند، بخارا، فرغانه و ترمذ، ثبت لحظه‌های عاشقانه، عارفانه و بازگشت به سنت‏های دینی و مذهبی، و نگاه اسطوره‌گرایانه به قهرمانان شاهنامه فردوسی از عمده‌ترین بن مایه‏‎های شعر معاصر فارسی تاجیکی ماورءالنهر در جمهوری ازبکستان است.

دکتر ابراهیم خدایار

عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس