آشنایی با مذاهب مختلف آیین مهر

مهر از ایزدان محبوب قوم آریایی بود ظهور نام مهر در کنار واژه اهورا یا اسورا که بعدها لقب اهورا به صورت اهورا مزدا گردید, اهمیت این ایزد باستانی را هر چه بیشتر در معرض دیده ها قرار می دهد
مهر در نزد آریاییان هند با نام های گوناگون چون میترا, میرا, مهرا و میسرا و غیره ذکر شده است که مبین اهمیتی است که ایزد مهر در هرم خدایان آریایی داشته است مهر در نزد آریاییان ایران نیز از اهمیتی ویژه برخوردار بود و در جای جای اوستا به نام این ایزد باستانی برمی خوریم

مهر از ایزدان محبوب قوم آریایی بود. ظهور نام مهر در کنار واژه اهورا یا اسورا که بعدها لقب اهورا به صورت اهورا‌مزدا گردید، اهمیت این ایزد باستانی را هر چه بیشتر در معرض دیده‌ها قرار می‌دهد.

مهر در نزد آریاییان هند با نام‌های گوناگون چون میترا، میرا، مهرا و میسرا و غیره ذکر شده است که مبین اهمیتی است که ایزد مهر در هرم خدایان آریایی داشته است. مهر در نزد آریاییان ایران نیز از اهمیتی ویژه برخوردار بود و در جای جای اوستا به نام این ایزد باستانی برمی‌خوریم.

واقعیت این است که ایزد مهر در هرم خدایان آریایی جزو گرو دوایا به ضعم ایرانیان دیوها بود، اما محبوبیت این ایزد چنان بود که پس از رفورم مذهبی زرتشت که آیین مزدیسنا به آیین توحیدی زرتشتی‌گری مبدل شد. این ایزد کماکان موقعیت خود را حفظ کرد و یشتی سرودی که در ستایش او بود، به صورت مهر یشت در اوستا گنجانده شد.

در منابع باستانی می‌خوانیم که ایرانیان پیش از آغاز هر جنگ به ستایش مهر می‌پرداختند و مهر یشت را با ساز برای تشجیع سربازان به جنگ می‌خواندند و می‌نواختند. جای خوشبختی است که در منابع باستانی از ایزد مهر نشان داریم. در کتیبه‌های باستانی، یعنی کتیبه بغاز‌کوی در ترکیه فعلی کتیبه‌ای پیدا شده که متن صلح‌نامه‌ای است بین هیتانی و میتانی‌ها که در این کتیبه ایزدان آریایی چون مهر، وایو، ماروت، سرسواتی به شهادت گرفته شده‌اند. بنا به احادیث آریاییان ایران مهر چون اخگری از دل صخره در غاری در کوه‌ها را بارزایتی یا البرز بود متولد شده‌است. درحالی‌که در دستی خنجری یا داسی و در دست دیگری دانه‌ای داشته است. این زایش بی‌شباهت به رویش دانه‌های گیاهی نیست. درحقیقت این زایش به ‌خاستگاه حقیقی طبقاتی پیروان میترا، کشاورزان و دامپروران است، اشاره دارد.

چنانچه گذری به برخی از کشورهای اروپایی که زمانی در آنها مذهب مهر فعال بوده، داشته باشیم و در آن جا شاهد محراب‌هایی هستیم که بعضاً در دل کوه ایجاد شده‌اند و برخی نیز به‌صورت زیرزمینی بنا گردیده‌اند. در تمام این محرابه‌‌ها هنگام کشتن گاو ازلی نشان داده‌اند

صحنه محرابه‌ها دارای تصاویر زیر است: در طرفین صحنه قربانی دو دختر، یکی با چراغ یا مشعلی روشن و دیگری با مشعلی خاموش نشان داده‌شده‌اند. این دو اشاره به روز و شب می‌کنند. آتش در مشعل متجلی است نمادی از خورشید است که خورشید نیز نماد یا سنبل مهر است. مشعل خاموش و روشن به معنای تداوم طلوع و غروب خورشید است. مهر با کلاه فریژی نیز نشان داده شده است. منطقه فریگیه (فریگیه) یکی از مناطق زیر سلطه ایرانیان در ترکیه فعلی بود. مهر در حال کشتن گاو نشان داده‌اند. بر طبق اساطیر ایرانی گاو مظهر زمستان و مظهر سردی است. در تصویر مذکور که کشتن گاو است، سگ مظهر وفاداری و مار را به‌عنوان حکومت‌های ناشناخته و البته عقرب نشان داده شده است. در تصویر مذکور عقرب نرینگی گاو را نیش می‌زند، شاید بدین معنا باشد که دشمن تو هرچند حقیر به نظر برسد، او را دست‌کم نگیر و بدان که دشمن تو به جایی ضربه خواهد زد که تو انتظار آن را نداری.

بر طبق اطلاعاتی که از این آیین مهر داریم مشخص می‌شود که هفت طبقه به‌صورت طبقات اجتماعی‌ـ نظامی جامعه مهری را تشکیل می‌دادند که طبقات مهری به شرح زیر بوده‌اند:

۱) کلاغ: کسی‌که در مرحله کلاغ بود، وظیفه‌اش رساندن پیغام و خدمت به مجمع مهریان بود. در این مرحله او خود را وقف آیین مهری می‌کرد.

۲) دومین مرحله نامزد: در این مرحله مهریان سبیل ‌بلند می‌گذاشتند. سبیل بلند که دهان را می‌پوشانید، به معنای قفل دهان بود و پرهیز از گزافه‌گویی یا پرهیز از سخنان ناصواب مضاف بر این‌که در این دوره مهریان به چله‌های سخت می‌نشستند و در بسیاری از موارد در جهت نشان دادن توانایی‌های خود، خوابیدن بر روی یخ یا آب سرد و اعمالی از این قبیل دست می‌زدند.

۳) در مرحله جنگی:‌ پس از دو مرحله پیشین که مراد از آن خودسازی روحانی بود، تعلیمات جنگی آموخته می‌شد. استفاده از انواع و اقسام سلاح آیین جنگ در شب یا شب‌رویی از مراسمی بود که مهریان ناچار به آموزش آن بودند. پس از آن که روحاً و جسماً کسی شایستگی آن‌را پیدا می‌کرد در زمره مهریان باشد، کمر آن‌را می‌بستند و با این کار عملاً در جرگه مهریان در می‌آمد. اصطلاح کمر بستن از این آیین مهری گرفته شده است.

۴) مرحله چهارم یا شیر: در این مرحله و مراحل سه‌گانه پس از آن تعین مراحل مهر پویا ـ‌ پارسا یا پارسی و مرحله‌ای که اصطلاحاً به عنوان پیک خورشید می‌شناسیم و سرانجام مرحله پدر که مرحله ای‌است که مهریان به کمال رسیده‌اند و وظایف آنان در قبال جامعه مهری رهبری و راهنمایی جهت رساندن به کمالات انسانی است.

مرحله شیر آغاز دوره‌ای است که انسان تمام علایق دنیوی خود را و خواسته‌های انسانی خود را از دست داده و تنها به معنویات می‌اندیشد و کسانی که در این مرحلة مهر و پس از آن می‌مردند، بر گور آنها مجسمه‌ای از شیر نصب می‌شد. رسمی که کماکان در بعضی از نقاط ایران رایج است.

● تأثیر آیین مهر بر فرهنگ عامه:

آیین مهری به‌عنوان یکی از آیین‌های باستانی تأثیرات خود را بر فرهنگ عامه نهاده است و در حقیقت با قبول برخی از آیین‌های ایرانیان ثابت کردند که تا چه حد این آیین بر روند زندگی‌آنها تأثیر گذاشته است. مطالب زیر برگرفته از آیین مهری در فرهنگ عامه قابل بررسی است.

۱) یار غار: که چون مهریان در غارها یکدیگر را ملاقات می‌کردند و در بسیاری از موارد محرابه‌های ‌آنان غارهایی بود که به همان صورت یا جزیی تغییرات پذیرای جمع مهریان بود. البته مهریان در قبال یکدیگر حتی حاضر به قربانی کردن خود بودند. اصطلاح یار غار به مفهوم دوست یک‌رنگ در فرهنگ ایرانی وارد شد.

۲) دوستکامی: ظرفی بود که در مجامع مهری گذاشته می‌شدو و تمام مهریان ار آن آب یا شربت تناول می‌کردند. از آن به نام دستومی هم نام برده شده است و هم‌اکنون به آن سنگ آبه گفته می‌شود که سنگی چون جام است که در مساجد و حسینیه‌ها گذاشته می‌شود و از آن استفاده شرب می‌شود.

۳) کمر بستن: مهریان پس از آمادگی قبول در جرگه مهریان کمرشان بسته می‌شد و کمر بستن به مفهوم آغاز دوران جدید در حیات و زندگی مهریان بود. این سنن از آنان به ارث رسیده است.

۴) قرار دادن شیر در مقابر بزرگان و پهلوانان می‌دانیم که یکی از مراحل هفت‌گانه روحانی در آیین مهر مرحله شیر است.

۵) روشن کردن شمع در اماکن مذهبی که باز از مهریان به ما رسیده است و کماکان علی‌رغم روشنایی کافی در زیارتگاه‌ها کماکان روشن کردن شمع به‌صورت سنتی رواج دارد.

● تأثیر آیین مهر بر آیین زورخانه:

۱) آیین مهر به زورخانه نیز رسیده. درب زورخانه را چون محرابه کوتاه می‌ساختند تا واردین نسبت به همه حالت تعظیم داشته باشند.

۲) در زورخانه مرشد و پهلوانان کهنه‌کار در رتبه‌ای والاتر از دیگر پهلوانان داشتند و سن و نام‌آوری ملاک تشخیص بود.

۳) ‌زنگ زدن در زورخانه: سنتی بود که از‌ آیین مهری به زورخانه رسید.

۴) در محرابه‌ها محل تعمید و یا محل مراسم ویژه عبادی‌ـ ورزشی به‌صورت گود زورخانه در‌آمد.

۵) ‌ادوات ورزشی یادآور سلاح‌‌هایی است که مهریان مورد استفاده قرار می‌دادند. مثلاً کباده کُشتی نشان از کمان‌کشی است. میل یادآور گُرز است. سنگ و شنا همه از آیین‌های باستانی است.

● تأثیر آیین مهر بر آیین مسیحیت:

منابع تاریخی به این اشاره دارند که حتی پیش از عصر ما و در ایران و بین‌النهرین و ترکیه فعلی‌ـ آسیای صغیر یو نانیان بودند و تردد می‌کردند و به آیین مهری که بسیار کهن هم بود آشنا شده بودند. پس در عصر هخامنشیان که یونانیان به‌صورت سرباز مزدور در ارتش ایران به کار گرفته شدند. این آشنایی با آیین مهر بیشتر شد و سپس با ورود به عصر اشکانیان که به‌ویژه مهر را گرامی‌می داشتند این آیین در حد وسیع‌تری مورد استقبال عمومی واقع شد و همه با آن آشنا شدند.

در این عصر بویژه با شکست کراسوس و سپس پیروزی‌های ایرانیان در سوریه در چند مقطع تاریخی رومیان این پیروزی‌ها را تأثیر مهر می‌ دانستند و سپس در عصر ساسانیان و بویژه در عصر شاپور دوم که خود به مهرپرستی مشهور بود و بعد از پیروزی در جنگ آمیرای یونانیان دریافتند که آنچه که ایرانیان را تشجیع به جنگ و مبارزه می‌کند. ایزد مهر است. پس از قتل‌عام مهریان در سده ششم میلادی گرچه این آیین مورد بی‌مهری واقع شد و پیروان آن تعقیب و تعذیب شدند. اما پیشینه‌های مهری در جامعه متاندگار شد.

این تأثیر را می‌توان به‌صورت زیر برشمرد:

۱) روز تعطیل مسیحیان یکشنبه یا روز خورشید در حقیقت روز مهر است.

۲) تاج پا: میترا نام دارد که همان مهر ایرانی است.

۳) روشن کردن شمع در کلیساها از نظر مهریان به اروپاییان رسید.

۴) غسل تعمید که مسیحیان در نزد مهریان رواج داشت و از طریق‌آنان به مسیحیان رسید.

منیعاوی - دبیر تاریخ آموزشگاه