اسلام , دموکراسی حقوق بشر

برخی از صاحب نظران معتقدند در تحول فکری, میان اندیشمندان اسلامی نیز تاکنون ـ در مورد رابطه بین اسلام و دموکراسی و حقوق بشرـ اجماعی به وجود نیامده است

برخی از صاحب‌نظران معتقدند در تحول فکری، میان اندیشمندان اسلامی نیز تاکنون ـ در مورد رابطه بین اسلام و دموکراسی و حقوق بشرـ اجماعی به وجود نیامده است. برخی مانند بسام تیبی، اسلام را در مقابل دموکراسی می‌بینند و برخی دیگر مانند لئونارد بایندر، موفقیت‌های دموکراتیکی را در تاریخ جهان اسلام قابل توجه می‌دانند. عده‌ای نیز این گونه اظهارنظر می‌کنند که بین اسلام و دموکراسی تنش‌هایی وجود دارد. اسلام، یعنی تسلیم محض فرد در برابر خواست خدا و قوانین شریعت بیشتری به معنای پیروی از اراده و دستورات قادر متعال برای جمیع انسان‌ها، یعنی امت است.

● تحول حقوق بشر در اسلام و خاورمیانه

گوناگونی تحلیل‌ها در مورد رابطه اسلام و دموکراسی و احترام نسبت به حقوق بشر، نشانگر این است که تحول حقوق بشر در خاورمیانه به شدت با تحول در تفسیرها از شریعت و اصول اسلامی پیوند خورده است آنچه که به جنبه‌ای از تحولات حقوق بشر در خاورمیانه می‌تواند کمک کند، تحول مفاهیم، نوسازی تفسیرها و پیوند میان شناخت جهانی با آموزه‌های دینی در خاورمیانه است.

● نخبه‌گرایی در خاورمیانه و اسلام

مسئله دیگری که در بررسی تحولات حقوق بشر خاورمیانه دارای اهمیت است اینکه، نخبه‌گرایی در خاورمیانه و همچنین در اسلام به شدت رواج دارد.

الیتیزم فکری، سیاسی، اجرایی و اقتصادی توان تفکر فعال، سیاست پویا، اجرای دموکراتیک و اقتصاد آزاد از شهروندان خاورمیانه‌ای را سلب کرده است. نخبه‌گرایی، حتما به عمق روابط فردی و اجتماعی رسوخ کرده، پیوندهای فامیلی، صنفی و مقامی را در نظام‌های سیاسی خاورمیانه بر شایستگی‌های فکری، اجرایی و مدیریتی برتری داده است. اگرچه یافته‌های علمی و تحقیقی، حکایت از آن می‌کند که دین مبین اسلام بر محور تقوا و شایستگی توجه داشته است، اما فرآیند مسلط نخبه‌گرایی مستبد و دیکتاتور منش از زمان پدیده خلافت روبه رشد نهاده و موجب تضعیف شایسته محوری دراین منطقه شده است.

● اسلام و حمایت از حقوق بشر

واژه اسلام هم معنای «تسلیم» و هم معنای «صلح» را می‌دهد. تسلیم به خواسته‌ها و قانون خدا که نتیجه آن صلح با خود خداست. بدین ترتیب، افراد می‌توانند حقوق بشر را در رابطه با خدا به دست آورند و در واقع، برای مسلمانان شریعت اسلامی، منشا و منبع ایجابی حقوق بشر است. با تعبیری این چنینی از اسلام، مفهوم اسلام عمیقا با واژه برابری و مساوات پیوند می‌خورد و الیتیزم خاورمیانه‌ای را که در بیشتر زمان‌ها حالت آریستوکراتیک به خود می‌گرفت به حاشیه می‌راند و به مبارزه با دیکتاتوری می‌پردازد. بنابراین، اسلام مکتب و آیینی مردمی و مبتنی بر رعایت، توجه، احترام و حمایت از حقوق بشر می‌شود.

● قابلیت‌های دموکراسی و پشتیبانی از حقوق بشر در اسلام

صاحب‌نظران و اندیشمندان معتقدند قابلیت‌های دموکراسی و پشتیبانی از حقوق بشر در اسلام، بنا به دلایل هفت‌گانه زیر وجود دارد که قابل دفاع می‌باشد:

۱) وجود شورا و مشورت در اسلام

۲) توجه و اجماع یا وفاق عمومی و همفکری آحاد افراد جامعه در مورد مسائل اجتماعی

۳) اجتهاد که آزادی تفسیر در اسلام را به وجود می‌آورد.

۴) قیاسی که مسلمانان با توسل به آن می‌توانند قوانین مقدس را براساس عقل با دیگر موارد، تفسیر و قیاس کنند و این خود مانع از وحشت و ترور و دگماتیزم می‌شود.

۵) مفهوم بیعت که به معنای تایید مردم و عهد بین مردم و حاکم است. در صورت امتناع مردم از بیعت با حاکم، مردم در حقیقت دست از حمایت حاکم کشیده و می‌توانند در مقابل او بایستند.

۶) امر به معروف و نهی از منکر که خود ابزاری برای انتقاد مردم از حاکمان است.

۷) احترام به حیات، مالکیت خصوصی و برابری مومنین که یکی از شاخص‌های دموکراسی اسلامی است.

که دقت در موارد ذکر شده فوق ما را به این نتیجه می‌رساند که مفاهیم اسلامی حقوق بشر با برداشت غربی از حقوق بشر متفاوت است.

به عنوان مثال، در مباحث حقوق اسلام، بیشتر بحث تکلیف و واجبات مطرح است. به همین دلیل انتقاد از حکومت، نهی از منکر است و ارائه فکر، نظر و پیشنهاد، امر به معروف است که تا حد فروع دین ارتقا می‌یابد. یا مفهوم حقوق اجتماع و جامعه که مقدم بر حقوق فردی است و این امر به گونه‌ای است که هر فرد در بطن جامعه، جامعه‌ را برای فرد می‌سازد و این، یک ویژگی منحصر به فرد در آیین اسلام است. همین طور در تعبیر دیگر، مسلمانان مفهوم حقوق را بسیار گسترده در نظر می‌گیرند که شامل حقوق اقتصادی و اجتماعی نیز می‌شود.

علاقمندان می‌توانند برای مطالعه عمیق‌تر در این زمینه به کتاب «حقوق بشر وخاورمیانه» دکتر مهدی ذاکریان مراجعه نمایند.

اسدالله افشار