باستان‌شناسی معدن در ایران

فلات ایران از نظر دارا بودن کانسارهای فلزی، سرزمینی غنی است. بیشتر کانسارهای فلزی ایران در راستای باریکه‌ای به نام کمربند آتشفشانی، از حوالی ارومیه تا بندرعباس ایجاد شده‌اند. …

فلات ایران از نظر دارا بودن کانسارهای فلزی، سرزمینی غنی است. بیشتر کانسارهای فلزی ایران در راستای باریکه‌ای به نام کمربند آتشفشانی، از حوالی ارومیه تا بندرعباس ایجاد شده‌اند. کانسارهای مس، سرب و آهن بیشترین فراوانی را در کانسارهای فلزی ایران دارا هستند.

کشف اشیای مسی در محوطه‌های نوسنگی ایران، همچون سیلک شمالی و تپه علی‌کش و محوطه‌های بزرگ ذوب فلز در هزاره‌های پنجم تا سوم ق.م (همچون تل ابلیس، تپه قبرستان، شهداد، اریسمان و تپه‌حصار) گواهی است بر وجود ذخایر غنی مس در فلات ایران. آگاهی‌های باستان‌شناختی ما از معادن کهن ایران بسیار پراکنده و ناقص است. به جز اشارات جغرافیدانان دوران اسلامی نظیر ابن‌حوقل، سیاحان و مستشاران غربی ازجمله راولینسون و هوتوم شیندلر نیز به وجود معادن کهن در فلات ایران اشاراتی داشته‌اند. دانسته‌های ما از وجود معادن کهن در فلات ایران با آغاز اکتشافات گسترده ذخایر معدنی توسط سازمان زمین‌شناسی کشور در دهه ۱۳۴۰ به‌طور قابل توجهی افزوده شد.

با وجود این نخستین پژوهش هدفمند درباره باستان‌شناسی معدن توسط هیات باستان‌شناسی تل‌ابلیس کرمان از دانشگاه ایلینوی در دهه ۱۳۴۰ انجام شد که طی آن چندین معدن باستانی در استان کرمان شناسایی شد. پس از آن، هیاتی فرانسوی به سرپرستی برتولد در جنوب شرق ایران موفق به کشف چندین محدوده معدنی شد.

در اواسط دهه ۱۳۵۰ نیز بخش‌هایی از شمال غرب ایران توسط وایزگربر آلمانی مورد بررسی قرار گرفت. با وجود این، تا اوایل دهه ۱۳۸۰ که هیات مشترک

ایران / آلمان کاوش معادن باستانی مس وشنوه در جنوب قم را آغاز کرد، هیچ کاوش باستان‌شناختی در معادن کهن ایران انجام نشد.

آنگونه که از معدود پژوهش‌های باستان‌شناختی انجام شده در مورد معادن باستانی و نیز گزارش‌های زمین‌شناختی دانسته می‌شود، این است که بیشتر معادن کهن در نزدیکی یا در همان محل معادن فعال امروزی هستند. این محدوده‌های معدنی اساساً بخش‌های مرکزی و نیمه شرقی کشور را شامل می‌شوند.

نیمه غربی فلات ایران که بخش اعظم آن را کوه‌های زاگرس دربرمی‌گیرد، به جز شماری کانسار سرب (و نقره) تقریباً عاری از کانسارهای فلزی است. تمرکز اصلی معادن فلزی ایران، به ویژه مس در کمربند آتشفشانی یا کمربند ارومیه ـ پل دختر است. بر این اساس چند ناحیه از نظر دارا بودن معادن کهن دارای اهمیت خاصی هستند: ناحیه نخلک و انارک، ناحیه کرمان، جنوب شاهرود و دامغان از ترود تا رشم، قلعه زری بیرجند و معادن عباس‌آباد در میانه راه شاهرود به سبزوار.