اژدها سمی است

اژدهای کومودو همین الان هم به اندازه کافی حیوان وحشتناکی است. با جثه‌ای که طول آن به ۳ متر می‌رسد، بزرگ‌ترین مارمولک جهان است. با دندان‌های بلند و اره‌ای‌اش گازهایی ویرانگر …

اژدهای کومودو همین الان هم به اندازه کافی حیوان وحشتناکی است. با جثه‌ای که طول آن به ۳ متر می‌رسد، بزرگ‌ترین مارمولک جهان است. با دندان‌های بلند و اره‌ای‌اش گازهایی ویرانگر می‌گیرد و به طعمه‌هایی به بزرگی گاومیش آبی هم حمله می‌کند. اما تیمی بین‌المللی از دانشمندان در مقاله‌ای جنجالی که قرار است در این هفته منتشر شود، استدلال می‌کنند که اژدهای کومودو حتی از این هم وحشتناک‌تر است. آنها ادعا می‌کنند که این مارمولک‌ها برای از پا درآوردن طعمه‌هایشان از سمی نیرومند استفاده می‌کنند. زیست‌شناسان دیگر با نظریه مارمولک‌های سمی غول‌آسا با واکنش‌های گوناگونی برخورد کرده‌اند. بعضی از آنها فکر می‌کنند که این دانشمندان نکته بسیار جالبی را اثبات کرده‌اند در حالی که دیگران می‌گویند شواهد کافی وجود ندارد.

زیست‌شناسان از دیرباز مجذوب موفقیتی بودند که اژدهای کومودو در کشتن طعمه‌های بزرگ‌جثه دارد. آنها برای شکار از یک استراتژی غیرمعمول استفاده می‌کنند؛ در کمین می‌نشینند و ناگهان حمله می‌کنند و یک گاز عمیق می‌گیرند که اغلب در ناحیه پا یا شکم وارد می‌شود. گاهی قربانی درجا می‌افتد و مارمولک می‌تواند کار آن را تمام کند. اما گاهی اتفاق می‌افتد که جانور گزیده‌شده فرار می‌کند. زیست‌شناسان متوجه شده‌اند که قربانیان این مارمولک ممکن است بعدا از پا درآیند، بی‌حرکت و بی‌صدا شوند و حتی بمیرند. تا دهه‌ها تصور بسیاری از دانشمندان بر این بوده که اژدها قربانیانش را با باکتری‌های مرگباری آلوده می‌کند که در خرده‌ریزه‌های لاشه که لای دندان‌هایش گیر کرده‌اند، زندگی می‌کنند.

با این حال کسانی بوده‌اند که همواره درمورد این فرضیه باکتریایی تردید داشتند. برایان فرای (B.Fry)، زیست‌شناس دانشگاه ملبورن، می‌گوید «گاز یک شیر معمولی شما به مراتب کثیف‌تر است. کاملا جادویی است.» دکتر فرای گمان می‌کرد که اژدهای کومودو به جای این کار از سم استفاده می‌کند. دکتر فرای و همکارانش در سال ۲۰۰۶ شواهدی را منتشر کردند که نشان می‌داد بعضی مارمولک‌ها دارای همان ژن‌هایی هستند که در مارها سم می‌سازند. آنها به این نتیجه رسیدند که سم حدود ۲۰۰ میلیون سال پیش در نیاکان مشترک مارمولک‌ها و مارها تکامل یافته است. دکتر فرای با بررسی یک مارمولک استرالیایی به نام مانیتور قیطانی، پروتئین‌هایی در دهان آن یافت که توسط همان ژن‌های سم‌ساز مشترک تولید شده بودند. او با آزمایش این پروتئین‌ها دریافت که بعضی از آنها می‌توانند موجب افت سریع فشار خون شوند و بعضی دیگر از لخته شدن خون جلوگیری می‌کنند.

اژدهای کومودو، مانند مانیتور قیطانی، خویشاوند نزدیک مارهاست که از نظر دکتر فرای به معنای آن بود که بزرگ‌ترین همه مارمولک‌ها نیز ممکن است سمی باشد. دکتر فرای برای آزمودن فرضیه‌اش از قفس یک اژدهای کومودو در باغ‌وحش سنگاپور بالا رفت. او می‌گوید «موشی را بالای سرش آویزان کردم که او را حسابی هیجان‌زده کرد.» وقتی آب از دهان مارمولک راه افتاد، او با استفاده از یک لوله آزمایش که به انتهای میله‌ای بلند متصل شده بود آن را جمع کرد. دکتر فرای نتوانست هیچ پروتئین سم‌مانندی در این ماده مخاطی پیدا کند اما بعدا متوجه شد که اصلا در ترشحات لزج بزاقی نمی‌بایست دنبال آن پروتئین‌ها می‌گشت. او با بررسی مارمولک‌های دیگر کشف کرد که این پروتئین‌ها از یک سری غده‌های مجزا در دهان آنها ترشح می‌شوند.

یک حادثه پزشکی فرصتی در اختیار دکتر فرای قرار داد تا نگاهی دیگر به اژدهای کومودو بیندازد. طی یک همه‌گیری ناشناخته در باغ‌وحش سنگاپور، بیشتر اژدهاهای کومودو مردند. از این رو به دکتر فرای و همکارانش اجازه داده شد بافت آرواره یک مارمولک بیمار که امیدی به بهبودش نمی‌رفت را تشریح کنند و سر دو مارمولک مرده دیگر را برای بررسی‌های بعدی نگهداری کنند. این پژوهشگران سری دوم غده‌ها را در سر اژدهای کومودو یافتند و درون آنها پروتئین‌‌های سم‌مانند را پیدا کردند. آزمون‌ها نشان دادند که در آنها یک پروتئین هست که مانع لخته شدن خون می‌شود. پروتئین دیگری نیز دیواره رگ‌های خونی را شل می‌کند. دکتر فرای می‌گوید «فشار خون را مانند سنگ پایین می‌اندازد.»

به عقیده او اژدهای کومودو در به دست آوردن موفقیت‌هایش به این سموم وابسته است. جمجمه کومودو سبک است، بنابراین نمی‌تواند گازهای خیلی محکمی بگیرد یا قربانی تقلاکننده را آنطور که در مورد تمساح دیده می‌شود، تحت کنترل نگه دارد. او می‌گوید «شاید انتظار داشته باشید که آنها خیلی قوی باشند، اما اینطور نیست.» به نظر دکتر فرای اژدهای کومودو در عوض این کار در بدن قربانیانش برش‌هایی می‌دهد و به زخم‌های باز سم اضافه می‌کند. او می‌گوید «اگر قربانی در وضعیت خونریزی نگه داشته شود و فشار خونش هم پایین بیاید، به زودی هشیاری‌اش را از دست خواهد داد و آنگاه می‌توان با خیال راحت روده‌هایش را بیرون کشید.»

بعضی کارشناسان این بررسی جدید که این هفته در ژورنال آکادمی ملی علوم ایالات‌متحده منتشر می‌شود را می‌ستایند. نیکلاس وایدل (N.Vidal)، زیست‌شناس تکاملی موزه ملی تاریخ طبیعی در پاریس در ایمیلی به ما نوشته است «این مقاله به وضوح نشان می‌دهد که اژدهای کومودو یک شکارچی سمی است.» اما کورت اشونک (K.Schwenk)، زیست‌شناس تکاملی دانشگاه کانکتیکات، چندان تحت تاثیر قرار نگرفته است. دکتر اشونک غدد دهانی جدید را جالب توجه می‌یابد، اما بیشتر شواهد ارائه‌شده برای وجود سم در این پژوهش را «بی‌معنا، نامربوط، نادرست یا گمراه‌کننده» می‌داند. استدلال دکتر شوانک آن است که حتی اگر این مارمولک‌ها در دهان‌شان پروتئین‌های سم‌مانند داشته باشند، ممکن است از آنها برای کارکرد متفاوتی استفاده کنند. دکتر شوانک در این نیز تردید دارد که وجود سم برای تبیین تاثیر گازی که اژدهای کومودو می‌گیرد لازم باشد. او می‌گوید «من تضمین می‌کنم اگر ناگهان مارمولکی سه متری از پشت بوته‌ای بیرون بپرد، شکم‌تان را پاره کند و روده‌هایتان را بیرون بکشد، شما هم تا حدی بی‌حرکت و تا مدتی آرام خواهید ماند. دست‌کم تا وقتی که در اثر شوک و خونریزی ناشی از این واقعیت که روده‌هایتان جلوی چشم‌های شما روی زمین پخش شده، تعادل‌تان را از دست بدهید و سرنگون شوید.»

New York Times, May۱۹, ۲۰۰۹

کارل زیمر/ ترجمه کاوه فیض اللهی