نقطه عطف جنگ ۸ ساله

مروری بر عملیات ثامن الائمه و شکست حصر آبادان

عملیات دو روزه ثامن‌الائمه در مهرماه ۱۳۶۰ را به جرات می‌توان کلیدی‌ترین نقطه عطف جنگ هشت ساله ایران و عراق تلقی کرد.

در شرایطی که یک سال از آغاز جنگ تحمیلی گذشته بود و عراق در نقاط مرزی مختلف خود با ایران دست به پیشروی زده، خرمشهر را اشغال کرده و آبادان را به محاصره خود در آورده بود، هیچ توفیق چشمگیری برای نیروهای ایرانی حاصل نشده بود. تا پیش از عملیات ثامن الائمه بسختی می شد از موفقیت عملیات گسترده ایران دفاع کرد. این قبیل عملیات فقط می توانست تلفات انسانی بیش از نیروهای خودی و عمل کننده به نیروهای متجاوز که در شرایط پدافندی قرار می گرفتند، وارد کند.

عملیات گسترده دزفول، نصر و توکل که در زمان فرماندهی ابوالحسن بنی صدر بر جنگ انجام شد و به ترتیب اهداف آزادسازی غرب رودخانه کرخه،آزادسازی خرمشهر و شکست حصر آبادان و آزادسازی خرمشهر را پی می گرفتند، تنها توانست به نیروهای جنگی دشمن آسیب وارد کند. کم تجربگی و عدم تثبیت مواضع در زمانی که فتحی انجام می شد، عامل بازدارنده برای توفیق نیروهای مدافع ایران بود.

خرداد ۶۰ ، نخستین عملیات نسبتا موفق گسترده با عنوان فرمانده کل قوا، خمینی روح خدا انجام شد که به پیشرفت سه کیلومتری ایران در مناطق اشغالی انجامید، اما هنوز تا یک فتح بزرگ فاصله باقی مانده بود.

از زمان آغاز جنگ، برای ایران شکست حصر آبادان، تبدیل به گام نخست یک اولویت شده بود. عملیات متعدد با هدف از بین رفته این محاصره خود مؤید این فرمان بنیانگذار فقید انقلاب در آبان ۵۸ بود: «من منتظرم که این حصر آبادان از بین برود. و [هشدار] می‏دهم به پاسداران، قوای انتظامی و فرماندهان قوای انتظامی که باید این حصر شکسته بشود؛ مسامحه نشود در آن، حتما باید شکسته بشود. فکر این نباشند که ما اگر اینها هم آمدند، بیرونشان می‏کنیم. اگر اینها آمدند، خسارات بر ما وارد می‏کنند. نگذارند اینها بیایند در آبادان وارد بشوند. از خرمشهر اینها را بیرون بکنند. حال تهاجمی بگیرند.» چند روزی پس از برکناری بنی صدر و وقوع فاجعه هفتم تیر، این فرمان دیگر بار مورد تاکید ایشان قرار گرفت، آن هم توام با انذاری قاطع: «اگر نمی خواهید بجنگید بگویید تا ما تکلیف خودمان را بدانیم!»

محسن رضایی، فرمانده وقت سپاه درباره این عملیات می گوید: «عملیات ثامن الائمه(ع) نقطه عطف و به عنوان مبدأ آغاز راهبرد مرحله دوم جنگ است و یکی از نقاط اعتماد به نفس در راهبرد مرحله دوم، عملیات ثامن الائمه(ع) بود که حلقه واسط و مبدأ تحول به شمار می رفت.» سرلشکر یحیی رحیم صفوی، فرمانده پیشین سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نیز باوری مشابه دارد: «شکست حصر آبادان مبدأ تحول استراتژیک جنگ از نبرد کلاسیک به جنگ انقلابی بود.»

یکی از اصلی ترین مشکلات عملیات در آن منطقه که از قضا مشکل ارتش عراق برای اشغال کامل آبادان نیز به شمار می رفت، شرایط جغرافیایی آبادان بوده است. این شهر در محاصره آب هاست و خصلتی جزیره ای دارد. رودخانه های بهمنشیر و اروند از دو سوی این شهر می گذرد.

در صبح روز نخست عملیات، جاده ماهشهر ـ آبادان آزاد شد و در پی آن، پیشروی نیروهای خودی از شمال به جنوب و تصرف پل قصبه صورت گرفت و عراق مجال مقاومت را از دست داد. اما نقطه ای که نیروهای اشغالگر از طریق آن به تقویت عقبه خود می پرداختند، پل حفار بود. در عصر روز نخست نیروهای ایرانی موفق به محاصره پل حفار شدند، نقطه ای که آخرین تیر در ترکش ارتش عراق برای حفظ منطقه به شمار می رفت.

به این ترتیب، روز دوم عملیات پیشروی نیروهای ایرانی به صورت فزاینده و بدون مقاومت جدی متجاوزان صورت گرفت؛ چه این که دیگر یارای مقاومت برای آنها نمانده بود.

در این عملیات ارتش، سپاه، نیروهای ژاندارمری و بسیج با یکدیگر عمل می کردند. نیروهای ارتش شامل لشکر۷۷ پیاده خراسان با سه تیپ شامل ۹ گردان نیروی زمینی، تیپ ۳۷ زرهی شیراز، گردان ۲۵۱ تانک از لشکر ۱۶ زرهی و گروه رزمی ۲۹۱ تانک بود. سپاه با ۱۶ گردان نیروی پیاده که در سازمان سه قرارگاه تیپی عمل می کرد، شرکت کرد و همچنین گردان ۱۰۷ ژاندارمری نیز حضور داشت.

جهاد سازندگی، علاوه بر احداث جاده وحدت در فروردین۶۰، امور مقدماتی مهندسی عملیات را انجام داد. جاده وحدت نقشی کلیدی در نقل و انتقال نیرو و پشتیبانی از نیروی انسانی عمل کننده داشت.

گرچه هدف اصلی عملیات ثامن الائمه شکست حصر آبادان بود، اما با انجام این عملیات نه تنها محاصره آبادان پایان یافت، بلکه شهر بستان به همراه ۱۵۰کیلومتر مربع از اراضی جاده های اهواز ـ آبادان و آبادان ـ ماهشهر نیز از تصرف عراق خارج شد. بستان تنها ۱۲ کیلومتر با مرز بین المللی ایران و عراق فاصله داشت.

راجع به میزان تلفات انسانی، شهدا، مجروحان و اسرای ایران در این عملیات اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما بین ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ نفر از نیروهای عراقی کشته یا زخمی شدند و ۱۸۰۰ نفر از آنها نیز به اسارت درآمدند.

درباره میزان خسارات وارده به ایران در عملیات ثامن الائمه نیز هیچ گونه اطلاعاتی در دست نیست، اما به گفته منابع داخلی در این عملیات ۹۰ دستگاه تانک و نفربر، ۴ فروند هواپیما و یک فروند هلی کوپتر از تجهیزات نظامی عراق منهدم شد. علاوه بر این ایرانی ها توانستند صد دستگاه تانک، ۶۰ دستگاه نفربر، ۳ دستگاه لودر و ۱۵۰ دستگاه خودرو را به غنیمت بگیرند.

عملیات ثامن الائمه کلید خودباوری نیروهای ایرانی بود تا ظرف کمتر از ۹ ماه بعد و در جریان عملیات بیت المقدس، خرمشهر نیز آزاد شده و در اختیار نیروهای ایرانی قرار بگیرد.