مصونیت از استدراج

● پرسش:
برای اینکه سنت استدراج حیطه نظری و عملی ما را در برنگیرد و بتوانیم در برابر این پدیده مهلک مصون بمانیم چه راهکار هایی را باید نصب العین و سرلوحه فعالیت هایمان قرار دهیم؟
● …

پرسش:

برای اینکه سنت استدراج حیطه نظری و عملی ما را در برنگیرد و بتوانیم در برابر این پدیده مهلک مصون بمانیم چه راهکار هایی را باید نصب العین و سرلوحه فعالیت هایمان قرار دهیم؟

پاسخ:

به طور طبیعی، پیش گیری از زمینه ها و نشانه های پدیده استدراج یا مبارزه با آنها انسان را از پیامدهای سوء آن مصون نگه می دارد. در این راستا پنج راهکار اصلی که از آیات و روایات استدراج استنباط می شود باید سرلوحه فعالیت های ما در جهت مقابله با این پدیده مهلک قرار گیرد:

۱) ایمان و تقوا

این سنت (استدراج) تنها برای کافران (حج- ۴۴) و مکذبان (اعراف- ۱۸۲) اجرا می شود؛ اما مومنان اگر بر ایمان و پرهیزگاری خود پایداری کنند، در خلال سنت آزمایش، مورد محک قرار می گیرند و ناخالصی ها از وجودشان زدوده می شود. (آل عمران- ۱۷۹). اگر مردم باتقوا باشند، نعمت های الهی به استدراج آنها نمی انجامد، بلکه زندگیشان را مبارک و آنان را سعادتمند خواهد ساخت. (اعراف - ۹۶) چرا که التزام به عبودیت الهی و جهت دادن به اندیشه، روان و رفتار خویش در مسیر شریعت، به انسان نیروی مصونیت از روند خسران و زیان در طول زندگی می بخشد.

۲) سپاس گزاری، نیایش و ذکر خداوند

یاد خدا و آیات الهی (انعام- ۴۴)، سپاسگزاری از نعمت ها (نحل- ۵۵) و نرمش دل و روان (انعام- ۴۳) با دعا و تضرع به درگاه خداوند (اعراف- ۹۴) موجب پیش گیری از ابتلا به سنت استدراج می شود.

آیات مورد استشهاد در واقع درباره ویژگی های مبتلایان به استدراج است که می توان آنها را راهکارهایی برای مقابله با استدراج دانست. (آیه ۹۰ سوره انبیاء) درباره کسانی است که با دعا و نیایش، از ابتلا به سنت استدراج، به خداوند پناه می برند. در واقع شکر و سپاس در کنار توبه و استغفار، به افزایش نعمت ها بدون خطر استدراج می انجامد. (ابراهیم- ۷) از این رو امام صادق(ع) شکر و حمدالهی را به هنگام نعمت، یکی از نشانه های ایمنی از استدراج می داند. (الکافی، ج ۲، ص ۹۷). امام حسین(ع) نیز نشانه استدراج را غفلت از شکر و سپاس خدا می شمرد (تحف العقول- ص ۲۴۶) خداوند از حال مبتلایان به استدراج چنین خبر می دهد که هرگاه آنان را در دنیا به کرنش در برابر خدا فرا می خواندیم از آن روی می گرداندند (قلم- ۴۲) در آیه ای دیگر به صراحت یاد شده است که اگر دعا و نیایش آدمیان به درگاه خداوند نبود، هیچ گاه آن حضرت بدیشان توجهی نمی کرد. (فرقان- ۷۷) از این رو در روایات برای ایمنی از استدراج، به کثرت یاد خدا سفارش شده است (کافی، ج ۱۲ ص ۵۶۳)

۳) تعادل خوف و رجاء

همان گونه که یأس از رحمت الهی، عملی ناشایست و زیانبار است، امید افراطی و احساس ایمنی از خشم و عذاب الهی نیز انسان را طغیان گر و بی مبالات بار می آورد و زمینه ابتلا به استدراج را فراهم می کند. هر کس خود را از مکر خداوند ایمن بداند، قطعاً در مسیر خسران و زیان قرار می گیرد (اعراف-۹۹) به ویژه آن که آیه مزبور هیچ استثنایی برای این حکم نیاورده است. تنها راه ایمنی از مکر و استدراج الهی، محافظت بر حالت متعادل بیم و امید است. از این رو امام علی(ع) ابزار اعمال مکر و کید الهی را امیدواری بیش از اندازه شمرده و افزایش نعمت ها را بدون احساس بیم از گرفتاری به استدراج، زیانبار توصیف کرده است. (تحف العقول، ص ۲۰۶) یکی از راه های حفظ حالت ترس از مکر الهی، پرهیز از کوچک شمردن گناهان به ظاهر کوچک است که انسان را به تدریج به گناهان بزرگ می کشاند.

۴) تعمق در حوادث دنیا و سنت های الهی

بررسی عوامل پیدایش هر یک از حوادث زندگی در چارچوب نظام سنن الهی، انسان را در مسیر پندآموزی از آنها و تأثیرپذیری از هدایت های الهی، یاری می رساند، مستدرجان به هنگام گذر از حوادث زندگی، یا آنها را تصادفی می دانند یا به دلیل غافل بودن از خداوند و تنها باتوجه به اسباب طبیعی، به تدبیر و چاره گشایی می پردازند. (المیزان، ج ۷، ص ۹۰)

۵) مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاتبه

آیاتی که میثاق خداوند با بندگانش برای التزام به ایمان و نیکوکاری را به ایشان گوشزد می کند (یس- ۶۰) در واقع آدمیان را به پذیرش مجدد آن عهدها و تلاش و برنامه ریزی برای تحقق آنها فرا می خواند. آیاتی که از حضور خداوند در همه جا و لزوم یادآوری مدام وظایف و تعهدات خویش و ضرورت توجه به خدا و معاد یاد می کنند (انبیاء- ۴۹) در واقع به ضرورت نظارت مستمر بر خویشتن توجه داده اند.

آیاتی که به توبه و استغفار فرا می خوانند، به مرحله باز خورد نتایج اعمال اشاره دارند. از این روست که علمای اخلاق برای حرکت صعودی در مسیر صلاح و ایمنی از انحراف و سقوط تدریجی در وادی گمراهی، روندی چهار مرحله ای را توصیه کرده اند. شرط با خویشتن در ضمن یک برنامه جامع برای ترک گناهان و التزام به عبودیت خداوند، مراقبت و نظارت مستمر بر مراحل اجرای این شرط در طول اجرای برنامه، بررسی نتایج برنامه و میزان موفقیت و شناخت نقاط ضعف و قوت در پایان برنامه برای تدوین برنامه ای کامل تر در دوره ای جدید و عقاب و جریمه کردن خود در صورت مخالفت با شرط یاد شده است. بدین ترتیب روند استدراج کاملا معکوس می گردد و حرکت نزولی به سیر صعودی می انجامد.