سینمای سیاسی ایران جان ندارد

نگاهی به فیلم های سیاسی سینمای ایران به مناسبت اکران فیلم سیاسی «قلاده های طلا»

علیرضا سجادپور، رئیس اداره نظارت و ارزشیابی و محمد خزاعی، دبیر سی‌امین جشنواره فجر از قبل از برگزاری جشنواره اعلام کردند که در سی‌امین جشنواره بین‌المللی فیلم فجر قرار است ژانر فیلم‌های سیاسی در ایران احیا شود. البته شاید احیا شدن کلمه درستی نباشد چون هرچند در تاریخ صد ساله سینمای ایران تک و توک فیلم‌های سیاسی ساخته شده‌اند اما هیچ‌وقت ژانر سیاسی در سینمای ایران تعریف نشده بود. این نکته را هم باید در نظر گرفت که نیمی از فیلم‌هایی که تحت عنوان فیلم‌های سیاسی در تاریخ سینمای ایران معرفی شدند، فقط به دلایل مختلف دچار حاشیه‌های سیاسی شدند وگرنه با معیارهای تئوریک، جزو فیلم‌های سیاسی محسوب نمی‌شدند. سجادپور معتقد بود که تولید و اکران فیلم‌های سیاسی از جشنواره بیست‌ونهم و با نمایش فیلم «پایان نامه» کلید خورده و حالا با فیلم‌هایی چون «قلاده‌های طلا»، «زندگی خصوصی»، «محرمانه تهران»، «خودزنی»، «تلفن همراه آقای رئیس جمهور» و تا حدودی «گیرنده» و «گشت ارشاد» قرار است معاونت سینمایی از تولید فیلم‌های سیاسی حمایت کند. این روزها از میان این فیلم‌ها، «قلاده‌های طلا» ابوالقاسم طالبی روی پرده است. به همین مناسبت نگاهی داریم به فیلم‌های سیاسی سینمای ایران، بخصوص آنها که فرصت اکران را یافته‌اند.

● قلاده‌های طلا

بی‌جهت سجادپور به آن لقب سیاسی‌ترین فیلم سینمای ایران را نداد. طالبی در «قلاده‌های طلا» مستقیما به حوادث بعد از انتخابات و گروه‌های مختلف و تاثیر آن بر جامعه ایران، و از همه مهم‌تر نقش رسانه‌های بیگانه و گروه‌های اپوزیسیون خارج از کشور می‌پردازد. کارگردانی طالبی در این فیلم قابل توجه است و بازی برخی بازیگران مانند امین حیایی هم مورد توجه مخاطبان قرار گرفت. طالبی در فیلم، تحریکات و صدمات بعد از انتخابات را ناشی از دخالت و ساماندهی گروه‌هایی مانند منافقین و سلطنت‌طلبان می‌داند که در بین مردم نفوذ کردند و می‌خواستند از شرایط پیش آمده به نفع خودشان استفاده کنند. جالب این است که قبل از جشنواره اداره نظارت و ارزشیابی زمزمه‌هایی مبنی بر توقیف فیلم طالبی سر داده بود و حتی تا روز آخر نمایش هم تکلیف فیلم معلوم نبود. در حال حاضر بیشترین تعداد سالن‌های سینما در اختیار سیاسی‌ترین فیلم سینمای ایران است.

● پایان نامه

معاونت سینمایی جواد شمقدری با این فیلم، استارت تولید فیلم‌های سیاسی را زد. محصول سال ۱۳۸۹ و به کارگردانی حامد کلاهداری که جوان است و پیش از «پایان نامه»، فقط فیلم «شکلات داغ» را در کارنامه‌اش داشت. «پایان نامه» را روح‌الله شمقدری، برادر جواد شمقدری، معاونت سینمایی تهیه کرده بود. فیلم اول قرار بود ماجرای مرگ مشکوک ندا آقاسلطان باشد اما حاشیه‌هایی در زمان تولید فیلم به وجود آمد و سازندگان گفتند که اصلا موضوع فیلم این نبوده. فیلم ماجرای چند دانشجوی جوان است که به دنبال کارهای پایان‌نامه‌شان هستند و خیلی اتفاقی وارد ماجراهای یک گروهک ضدانقلاب می‌شوند که برایشان مصیبت‌های زیادی در پی دارد. مشکل اصلی اینجا بود که برای چنین فیلم حساسی باید کارگردان کاربلد و باتجربه‌تری پشت دوربین می‌ایستاد. ضعف‌های فنی کار و بازی‌های ضعیف بازیگران، باعث شد که سازندگان آن به نتیجه دلخواهشان نرسند.

● به رنگ ارغوان

نوروز امسال از تلویزیون پخش شد تا بار دیگر قدرت کارگردانی حاتمی‌کیا در این فیلم به چشم بیاید. «به رنگ ارغوان» سال ۱۳۸۳ ساخته شد. یک فیلم سیاسی خوش‌ساخت که در کارنامه حاتمی‌کیا تجربه جدیدی محسوب می‌شد. هر چند در فیلم‌های دفاع مقدس حاتمی‌کیا مانند «آژانس شیشه‌ای» هم می‌توان ردپای سینمای سیاسی را جستجو کرد اما این اولین فیلم حاتمی‌کیا بود که محورش سیاسی بود و قهرمانش عضو وزارت اطلاعات که در پی یک ماموریت به شمال کشور می‌رفت و موقع زیرنظر گرفتن دختر یکی از اعضای یک گروهک ضدانقلاب، وارد رابطه عاطفی می‌شد. حسی که با ماموریت‌اش در تناقض بود و او را بین احساس و وظیفه، تحت فشار می‌گذاشت. فیلمنامه قوی، کارگردانی منحصربه فرد حاتمی‌کیا(که تا امروز بهترین کارگردانی‌اش هم محسوب می‌شود)، بازی برانگیزاننده حمید فرخ‌نژاد در نقش اصلی همه و همه کافی بود تا به «رنگ ارغوان» تبدیل به یکی از بهترین فیلم‌های سال ۸۳ شود اما فیلم نه توسط وزارت ارشاد که با دستور وزیر اطلاعات وقت، توقیف شد و چهارسال هم در توقیف ماند تا اسفند سال ۸۸ با نامه سیدجمال ساداتیان، تهیه‌کننده فیلم به احمدی‌نژاد، بالاخره از توقیف درآمد و روی پرده سینماها رفت.

● موج مرده

یک فیلم سیاسی دیگر از ابراهیم حاتمی‌کیا محصول ۱۳۷۹، در دوره‌ای ساخته شد که هنوز اصطلاح فیلم سیاسی رواج نیافته بود اما اواخر دهه ۷۰ و اوایل دهه ۸۰ سالن‌های سینما پر بود از فیلم‌هایی که در پیرنگ بیشترشان می‌شد، رگه‌های سیاست‌زدگی را پیدا کرد. حتی کمدی‌های آن زمان هم بدشان نمی‌آمد رنگ و بو و طعنه سیاسی داشته باشند. اما «موج مرده» را واقعا می‌شد جزو فیلم‌های سیاسی طبقه‌بندی کرد. داستان سردار مرتضی راشد از فرماندهان نیروی دریایی که در آستانه بازنشستگی قرار دارد، درصدد گرفتن انتقام از ناو آمریکایی وینسنس می باشد و در همین حین هم درگیر اختلافات بنیادین با فرزند جوانش است که آرمان‌های پدر را درک نمی‌کند. «موج مرده» هم توقیف شد و چیزی که بعدها از آن در سینما به نمایش درآمد نسخه مثله شده‌ای بود که خشم و ناراحتی ابراهیم حاتمی‌کیا را برانگیخت. با این وجود در همین نسخه هم می‌شد بازی فوق‌العاده پرویز پرستویی را دید و تحسین کرد.

● اعتراض

مسعود کیمیایی یکی از آن کارگردانانی است که از دیرباز مایه‌های سیاسی در فیلم‌هایش دیده می‌شد. اگر «قیصر» بیشتر رنگ و بوی اجتماعی داشت، در عوض «گوزن‌ها» فیلمی کاملا سیاسی بود که در پیوستن گروهی از مردم به انقلاب اسلامی نقش مهمی را ایفا کرد. اما به‌نظر می‌رسد کیمیایی در ساختن فیلم‌هایی که رگه‌های سیاسی در آن پنهان باشد موفق‌تر است تا فیلمی کاملا سیاسی مانند «اعتراض» که سال ۱۳۷۸ ساخت. البته در «اعتراض» هم قرار است محوریت داستان فاصله بین نسل‌ها و تفکراتشان باشد، اما نشان دادن گروه دانشجویی که دور میز نشسته‌اند و مشغول بحث‌های سیاسی روز هستند در فواصل معین، فیلم را از خط اصلی دور کرده و به یک اثر سیاسی بدل می‌سازد. کیمیایی با «اعتراض» قصد داشت به جوانان اواخر دهه ۷۰ که بیشترشان درگیر سیاست شده بودند، نزدیک شود اما نتیجه در این مورد خیلی موفقیت‌آمیز نبود.

این ۵ فیلم، مهم‌ترین فیلم‌های سیاسی دو دهه اخیر بودند. کم نداشتیم در دهه ۷۰ و ۸۰ فیلم‌هایی که با حاشیه‌های سیاسی زیادی همراه بودند مانند «پارتی» سامان مقدم و یا «متولد ماه مهر» احمدرضا درویش. فیلم‌هایی که دوست داشتند به فضای سیاسی آن سال‌ها نزدیک باشند. ولی شاید نتوان آنها را کاملا یک فیلم سیاسی دانست. در این چند سال اخیر هم چند فیلم سیاسی تولید شده‌اند که فرصت اکران نیافته‌اند: «گزارش یک جشن» ابراهیم حاتمی‌کیا که سرنوشتش هنوز معلوم نیست و«خیابان‌های آرام» کمال تبریزی که اگر فرصت اکران بیاید، اولین فیلم سیاسی تاریخ سینمای ایران با رگه‌هایی از طنز می‌شود.

سینمای سیاسی در دنیا سال‌هاست که به حیاتش ادامه می‌دهد. فیلم‌های جذابی در این ژانر ساخته می‌شوند. همین سال گذشته «بانوی آهنی» درباره زندگی مارگارت تاچر و «نیمه ماه مارس» درباره انتخابات آمریکا را داشتیم. وقتش است که سینمای ایران هم به تولیدات جذابی در این ژانر دست بزند.

هرمز سلامی