امضای سند رقیت ایرانیان

نگاهی به لایحه کاپیتولاسیون و مواضع امام خمینی ره در برابر آن

از ننگین ترین امتیازاتی که دردوران حکومت پهلوی به بیگانگان اعطا گردید حق قضاوت کنسولی یا کاپیتولاسیون بود که در سال ۱۳۴۳ به این کشور تقدیم شد. این اقدام ننگین حکومت بی پاسخ نبود بلکه امام خمینی(ره) که در رأس نهضتی عظیم در برابر رژیم قرار گرفته بود قاطعانه در مقابل این لایحه موضع گیری نمود اما رژیم با اشاره آمریکا اقدام به تبعید امام نمود تا جدی ترین مخالف حضور استعماری آمریکایی ها در ایران را از کشور دور نگاه دارد. در این مقال ضمن اشاره ای کوتاه به پیشینه کاپیتولاسیون در ایران به بیان مواضع قاطع امام خمینی (ره) در برابر آن پرداخته می شود.

کاپیتولاسیون (‏capitulation‏)، از واژه "‏capitulate‏" به‌معنای شرط گذاشتن است. معنای لغوی این واژه "سازش و تسلیم" است. اما اصطلاحا کاپیتولاسیون به قرارداد هایی گفته می شود که به موجب آن، اتباع دولت، در قلمرو دولتی دیگر، مشمول قوانین کشور خود می‌شوند و کنسول آن دولت در محل، آن قوانین را اجرا می‌کند. در فارسی به این واژه "حق قضاوت کنسولی" نیز گفته می‌شود.

پیشینه حق قضاوت کنسولی یا کاپیتولاسیون در ایران، به دوران قاجار باز می ‌گردد که از نتایج شوم جنگ های ایران و روس بود. دولت روسیه تزاری، این مقررات را برای نخستین بار به ‌صورت مکتوب، در سال ۱۸۲۸م و در عهدنامه ترکمانچای بر ایران تحمیل کرد. بر اساس این معاهده اتباع دولت تزاری روسیه در ایران از مزایای کنسولی و قضائی بهره‌مند شدند. در پی آن دیگر دولت های استعمارگر مانند انگلیس و آمریکا نیز این امتیاز غیر قانونی را برای اتباع خود گرفتند. اما پس از انعقاد قرارداد ۱۹۲۱ بین ایران و شوروی که کلیه امتیازات استعماری تحمیل شده بر ایران دردوران تزار ها لغو گردید، کاپیتولاسیون نیز منحل شد و طولی نکشید که به تدریج دیگر کشور های دارنده حق کاپیتولاسیون نیز از این امتیاز غیر قانونی بی بهره شدند.

پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ که منجر به یکه تاز شدن آمریکایی ها در ایران شد سردمداران سیاست خارجی آمریکا که جای پای این کشور را به اندازه کافی مستحکم یافتند، در صدد احیای امتیازات استعماری بر آمده و خواستار احیای حق قضاوت کنسولی برای اتباع خویش در خاک ایران گردیدند. آغاز طرح چنین خواسته ای از سوی آمریکایی‌ها درسال ۱۳۳۷ بود، زمانی که قرارداد دفاعی دو جانبه میان ایران وآمریکا منعقد گردید.

اجابت درخواست آمریکایی ها در زمان نخست وزیری اسد الله علم (فردی که مأمور اجرای برنامه های آمریکایی‌ها در ایران بود) انجام گرفت. توضیح اینکه در مهر ماه سال ۱۳۴۲ علم برای تصویب طرح اعطای مصونیت، لایحه خاصی تهیه و به مجلس تقدیم کرد. علم پس از تقدیم لایحه به مجلس سنا، جای خود را به حسنعلی منصور داد. در تیر سال ۱۳۴۳، شاه برای دریافت کمک مالی، به آمریکا در زمینة تصویب لایحه قول مساعد داد. این لایحه در ۳ مرداد سال ۱۳۴۳ در سنا تصویب و سپس به مجلس شورای ملی فرستاده شد و در ۲۱ مهر سال ۱۳۴۳ با ۷۴ رأی موافق در برابر ۶۱ رأی مخالف به تصویب رسید. ‏

حق قضاوت کنسولی، اگرچه نوعی امتیاز سیاسی مرسوم میان دولتهای متقابل قرن بیستم بود، تصویب آن در سال ۱۳۴۳ به "تدبیر" دولت و مجلس ایران، از یک واپس‌گرایی خبر می‌داد. امام که از حضور مستشاران نظامی و امنیتی آمریکایی، انگلیسی و اسرائیلی و عملکرد زیان بار و اسارت آور آنها در کشور آگاهی داشت، چند روز پس از تصویب لایحه کاپیتولاسیون برای نظامیان آمریکایی در مجلس شورای ملی (۲۱ مهر ۱۳۴۳) از ماجرا اطلاع یافت و با مطالعه متن صورت مذاکرات مجلس، به جزئیات آن ‏آگاه شد. ایشان بلافاصله مراجع و علمای قم را به تشکیل جلسه هفتگی فرا خواند و با ارسال تلگرام و پیک ‏هایی علمای سایر شهر ها را در جریان امر قرار داد. سپس اعلام داشت که در روز ۲۰ جمادی الثانی (برابر با ۴ آبان) در منزل خود سخنرانی خواهد کرد. پیش از سخنرانی امام، شاه برای بازداشتن ایشان از ایراد سخنرانی در چنین روزی، نماینده‌ای را به قم اعزام کرد، اما امام نماینده شاه را به حضور نپذیرفت.

امام خمینی (ره) در روز موعود یکی از مهمترین سخنرانی‌های خود را در حضور جمع کثیری از روحانیون و مردم قم ایراد کرد. این نطق به منزله محاکمه دخالت های غیر قانونی هیأت حاکمه آمریکا در ایران اسلامی بود. سخنرانی امام که با آیه استرجاع شروع شد کلمات و جملاتی آتشین ایراد شد. در قسمتی از سخنان امام آمده است: "... عزت ما پایکوب شد، عظمت ایران از بین رفت‌، عظمت ارتش ایران را پایکوب کردند. قانونی را به مجلس بردند که در آن ما را ملحق کردند به پیمان وین ‌... که تمام مستشاران نظامی آمریکا با خانواده ‌هایشان‌، با کارمند های فنی ‌شان با کارمندان اداری ‌شان‌، با خدمه ‌شان ‌... از هر جنایتی که در ایران بکنند، مصون هستند. آقا من اعلام خطر می‌ کنم‌، ای ارتش ایران من اعلام خطر می‌ کنم‌، ای سیاسیون ایران من اعلام خطر می کنم‌... والله گناهکار است کسی که فریاد نکند. ای سران اسلام به داد اسلام برسید. ای علمای نجف به داد اسلام برسید. ای علمای قم به داد اسلام برسید..."

در همین سخنرانی امام خمینی(ره)جملات معروف خود ـ آمریکا از انگلیس بد تر، انگلیس از آمریکا بدتر، شوروی از همه بدتر، همه از هم بد تر، همه از هم پلید تر. اما امروز سر و کار ما با این خبیث هاست‌. با آمریکاست‌. رئیس جمهور آمریکا بداند این معنا را که منفورترین فرد دنیاست پیش ملت ما... تمام گرفتاری ما از این آمریکاست‌. تمام گرفتاری ما از این اسرائیل است‌، اسرائیل هم از آمریکاست ـ را بیان داشت.‏

امام تنها به ایراد سخنرانی بسنده ننمود بلکه اعلامیه‏ای منتشر و اقدام ننگین و اسارت بار دولت و مجلس را پیرامون تصویب لایحه کاپیتولاسیون افشا و محکوم نمود و آن را "سند بردگی ملت ایران‏" و "اقرار به مستعمره بودن ایران‏" و "ننگین‏ترین و موهن‏ ترین تصویب نامه غلط دولت‏های بی حیثیت‏" نامید و نوشت:« اکنون من اعلام می‏کنم که این رای ننگین مجلسین، مخالف اسلام و قرآن است و قانونیت ندارد. مخالف رای ملت مسلمان است. وکلای مجلسین وکیل ملت نیستند، وکلای سرنیزه هستند. رای آنها در برابر ملت و اسلام و قرآن هیچ ارزشی ندارد و اگر اجنبی ‏ها بخواهند از این رای کثیف سوء استفاده کنند تکلیف ملت تعیین خواهد شد».

‏امام بار دیگر آمریکا را عامل اصلی همه گرفتاری های مردم ایران و مسلمانان جهان معرفی کرد که به اسرائیل کمک کرده تا اعراب مسلمان فلسطین را آواره کند و دولت و مجلس ایران را تسلیم خود کرده و روحانیت را به حبس و زجر و اهانت کشیده و غبار ورشکستگی و فقر را به رخسار بازرگانان و زارعان نشانده و اصلاحات شاهانه، بازار سیاه برای آمریکا و اسرائیل درست کرده است ...‏ سپس امام تمام اقشار مختلف مردم را مورد خطاب قرار داده فرمودند: "... بر ملت ایران است که این زنجیر ها را پاره کنند، بر ارتش ایران است که اجازه ندهند چنین کارهای ننگینی در ایران واقع شود ... این دولت را ساقط کنند، وکلایی که به این امر مفتضح رای دادند از مجلس بیرون کنند ... بر فضلا و مدرسین حوزه ‏های علمیه است که از علمای اعلام بخواهند که این سکوت را بشکنند ... بر جوانان دانشگاهی است که با حرارت با این طرح مفتضح مخالفت کنند ... بر دانشجویان ایرانی ممالک خارجه است که در این امر حیاتی که آبروی مذهب و ملت را در خطر انداخته ساکت ننشینند." ‏

اما رژیم که متعهد بود برنامه های آمریکا در ایران را اجرا نموده و بر خواسته های استعماری این کشور جامة عمل بپوشاند اقدام شدید امام را بی پاسخ نگذاشت. پس از چند روز مطالعه، به دستور مستقیم آمریکا قرار شد که امام از ایران تبعید شود. این تصمیم در واقع برای مقابله با بزرگترین مانع و رادع در برابر برنامه های آمریکایی ها در ایران اتخاذ شده بود. آنان با عملی نمودن این تصمیم تا حدودی موفق به پیشبرد اهداف خود شدند اما این موفقیت عمری با دوام نداشت.

چرا که چندی بعد رهبر نهضت اسلامی ایران پیروزمندانه به کشور بازگشت و برای همیشه به حضور استعماری آمریکا در ایران و امتیازات استعماری این کشور خاتمه داد به گونه ای که سرانجام کاپیتولاسیون پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در ۲۳ اردیبهشت ۱۳۵۸، رسما لغو شد. در بیانیه وزارت خارجه درباره لغو کاپیتولاسیون آمده بود: "به پیشنهاد هیئت وزیران دولت موقت جمهوری اسلامی ایران و تصویب شورای انقلاب اسلامی‌، قانون و مصوب ۲۱ مهرماه ۱۳۴۳ راجع به اجازه استفاده مستشاران نظامی آمریکا در ایران از مصونیت ‌ها و معافیت ‌های قرارداد وین (کاپیتولاسیون‌) از تاریخ ۲۳/۲/۵۸ لغو شد."

رضا نصیری