بناهای تاریخی اصفهان

در سال ۱۹۰۵ میلادی برابر با ۱۳۲۲ هجری قمری در شمال كلیسای وانك ساختمان بنا نهاده شد كه دارای چند سالن است و به محل موزه كلیسا اختصاص داده شد تابلوهای نقاشی كه از سوی كشورهای اروپایی به كلیسا تقدیم شده در این موزه نگداری می شود از جمله اشیا موزه ای دیگر كه در موزه كلیسا موجود است تعدادی كتاب خطی ارمنی و نیز نخستین كتاب چاپ شده در زمان صفویه را می توان به شمار آورد

● جلفای اصفهان و آثار تاریخی آن

ارامنه مقیم جلفای اصفهان در ساحل جنوبی زاینده رود فرزندان ارامنه‏ای به شمار می ‏روند كه در دوره پادشاهی شاه عباس اول به فرمان آن شهریار از مسكن اصلی خود جلفا در كنار نهر ارس به پایتخت وی كوچ داده شدند. توجه مخصوص شاه عباس به ارامنه اصفهان سبب شد كه ارمنیان شهرهای دیگر ایران نیز به اصفهان روی آوردند و در اندك زمانی بر جمعیت و وسعت جلفا افزوده شده و چون از پرتوكار و تجارت ثروتمند شدند به ساختن خانه‏ها و كاروانسراها و كلیساهای بزرگ همت گماشتند از آن جمله خواجه نظر از بازرگانان معتبر جلفا دو كاروانسرای بزرگ بنیان گذاشت و نزدیك هفت هزار تومان به پول آن زمان صرف این كار كرد. یكی دیگر از تجار بزرگ ابریشم به نام خواجه آودیك نیز در جلفا كلیسای زیبایی ساخت كه با چراغها و قندیلهای زرین و سیمین و تابلوها و تصاویر گرانبها زینت یافته و تمام مخازج آن را در حیات خود به عهده گرفت. این كلیسا كه در زمان شاه عباس به نام كلیسای آودیك معروف بوده امروز در حاشیه خیابان نظر و میدان جلفا قرار دارد و به نام كلیسای مریم معروف شده است.

شادرن تاجر و جهانگرد فرانسوی كه نزدیك چهل سال پس از مرگ شاه عباس بزرگ در زمان شاه سلیمان صفوی به اصفهان آمده درباره جلفا می‏نویسد كه بزرگترین محلات خارج شهر اصفهان است كه یك فرسنگ طول و یك فرسنگ عرض دارد و از دو قسمت تشكیل می‏شود یكی جلفای قدیك كه در زمان شاه عباس اول ساخته شده و دیگری جلفای نو كه از آثار دوره سلطنت شاه عباس دوم است. جلفای نو از هر جهت بر جلفای كهنه برتری دارد زیرا كوچه‏های آن وسیع و مستقیم و پردرخت است. جلفا پنج كوچه بزرگ دارد كه امتداد آنها از مشرق به مغرب است. بازاری خوب با چند حمام و دو كاروانسرا و یك میدان و یازده كلیسا دارد. در جلفا از ۳۴۰۰ تا۳۵۰۰ خانه هست. خانه‏های كنار زاینده رود را بسیار عالی و زیبا شبیه به عمارات سلطنتی ساخته‏اند. شاه عباس اول و شاه صفی كه به ارامنه توجه خاص داشتند مكرر به خانه‏های ایشان می‏رفتند.

آنچه را شاردن نوشته امروز هم می ‏توان ملاحظه نمود با این تفاوت كه وسعت امروز جلفا خیلی بیش از سابق شده و با آبادیهای مجاور آن منطقه وسیعی را در جنوب اصفهان تشكیل می‏دهد اما تعداد ارامنه مقیم جلفا خیلی كاهش یافته است. امروز در جلفای اصفهان بیش از پنجهزار ارمنی زندگی نمی‏كنند و سایر سكنه این قسمت را ایرانیان مسلمان تشكیل می‏دهند اما كلیساهایی كه شاردن به وجود آنها اشاره می‏كند در سرجای خود باقی هستند و معروفترین آنها كلیسای وانك و بدخهم یا (بیت اللحم) و مریم و استیفان و گریگور مقدس و یوحنا و میناس و نرسس و سر گیس و گیورگ ( كلیسای غریب ) است.

شاه عباس برای جلب خاطر ارامنه جلفا و عیسویان دیگری كه در پایتخت او به سر می‏بردند و نیز به ملاحظات سیاست خارجی و روابط دوستانه وی با پادشاهان اروپا در سال ۱۰۲۳ هجری و مطابق با بیست و هفتمین سال سلطنت خود به ساختن كلیسای بزرگی در جلفا برای ارامنه و پیروان دین عیسی همت گماشت و در ماه شعبان آن سال در این باره فرمانی به شرح زیر صادر كرد:

»فرمان همایون شد آن كه كشیشان و رهبانان و ملكان و ریش سفیدان و كدخدایان و رعایای ارامنه ساكنین دارالسلطنه اصفهان به عنایت بیغایت شاهانه و شفقت و مرحمت بی نهایت پادشاهانه مفتخر و سرافراز و مستظهر و امیدوار بوده بدانند كه چون میانه نواب كامیاب همایون ما و حضرات سلاطین رفیع الشان مسیحیه خصوصاً سلطنت و شوكت پناهی قدوهٔ السلاطین العیسویه حضرت پاپا ( یعنی پاپ روم ) و پادشاه اسپانیه كمال محبت دوستی است و در میانه ما و طوایف مسیحیه یگانگی است و اصلاً جدایی نیست و توجه خاطر اشرف بدان متعلق است كه همیشه طوایف مسیحیه از اطراف و جوانب به این دیار آیند و آمد و شد و نمایند و چون دارالسلطنه اصفهان پایتخت است و از همه طبقه و مردم هر ملت در آنجا هستند می‏خواهیم كه به جهت مردم مسیحیه در دارالسلطنه صفاهان كلیسای عالی در كمال رفعت و زیب و زینت ترتیب دهیم كه معبد ایشان بوده باشد و جمیع مردم مسیحیه در آنجا به كیش و آیین خود عبادت نمایند.

و كس نزد حضرت پاپا خواهیم فرستاد كه یكی از كشیشان و رهبانات ملت مسیحیه را به دارالسلطنه مذكور فرستد كه در آن كلیسا به آداب عبادت قیام نموده و طوایف مسیحیه را به طاعت و عبادت ترغیب نماید و ما نیز از ثواب آن بهره‏مند باشیم و چون چند عدد سنگ بزرگ در اوچ كلیسای ایروان بود و عمارت آن كلیسا منهدم گشته خرابی تمام به آن راه یافته بود كه دیگر شایستگی تعمیر نداشت و كشیش آنجا استخوانهای پیغمبران را كه در آن مكان مدفون بود از آنجا بیرون آورده به جماعت‏ترساونصار افروخته بود و آن مقام را از عزت و شرف انداخته بود بنابراین سنگهای مذكور را از آنجا بیرون آورده روانه دارالسلطنه اصفهان فرمودیم كه در كلیسای عالی كه در آنجا ترتیب می‏دهیم نصب فرماییم.

می‏باید كه چون سنگهای مذكور را بدانجا آورند همگی طوایف مسیحیه را جمع نموده از روی تعظیم و احترام تمام استقبال كرده سنگها را آورده به اتفاق سیادت پناه وزارت و اقبال دستگاه شمساللوزارهٔ علیا وزیردار السلطنه اصفهان و رفعت پناه محب علی بیكالله در جایی كه مناسب بدانند بگذارند و به اتفاق یكدیگر معماران خاصه شریفه را همراه ببرند و در پشت باغ زرشك در زمینی كه به جهت كلیسا قرار داده بودیم كلسا عالی طرح نمایند و طرح آنرا در تخته و كاغذ كشیده به خدمت اشرف فرستند كه ملاحظه نماییم و بعد از ملاحظه امر فرماییم كه استادان شروع در كار كرده به اتمام رسانند و در این باب اهتمام لازم دانسته به همه جهتی به شفقت بیدریغ خسروانه امیدوار باشند به تاریه شهر شعبان سنه ۱۰۲۳.

پس از صدور این فرمان ساختمان كلیساها آغاز شد و به فاصله ۱۳ سال بعد كلیسای بدخهم یا بیت اللحم در میدان جلفا به سال ۱۰۳۶ هجری( ۱۶۲۷ میلادی ) و كلیسای بزرگ و مشهور و انك كه امروز محل خلیفه گری و مشهورترین كلیسای جلفا است در سال ۱۰۷۴ هجری( ۱۶۶۴ میلادی ) به اتمام رسیده در بین كلیساهای جلفا كلیسای خهم كه به وسیله خواجه پطرس بنا شده و كلیسای وانك كه به وسیله خواجه آودیك به اتمام رسیده با سبك معماری شرقی و آرایشهای طلاكاری و تابلوهای جالب و ازاره‏های كاشیكاری از زیباترین كلیساهای اصفهان است و همه روز گروه كثیری سیاح داخلی و خارجی از آنها دیدن می‏نمایند.

سنگهای مقدس كلیسای ( اوچ كلیسای ایروان ) كه در فرمان شاه عباس اول به آنها اشاره شده هم اكنون در كلیسای گیورگ كه آنرا كلیسای غریب نیز می ‏نامند در قسمتی از جلفا كه در حاشیه خیابان حكیم نظامی واقع می‏شود در معرض تماشای سیاحان قرار دارد.

ارامنه به فرمان شاه عباس اول اجازه یافتند كه با آزادی كامل مراسم مذهبی خود را اجرا كنند. كلیساها بسازنند و علامت صلیب را در بالای گنبدهای كلیساها نصب كنند و ناقوس بزنند. اكثریت ارامنه امروز كه تعداد آنهادر جلفا در حدود ۵۰۰۰ نفر است پیرو مذهب ( گریگوریان ) هستند و پیروان كلیسای كاتولیك و پروتستان جلفا خیلی معدود است و از چندین خانواده تجاوز نمی‏كند اما جمعیت جلفا در عهد صفویه به طوریكه مطلعین امروز ارمنی اظهار می‏دارند در حدود سی هزار نفر بوده است كه فقط هزار نفر آنها كاتولیك و بقیه از دسته گریگوریان بوده‏اند.

در حومه اصفهان در حدود سیصدنفر ارمنی در چهارمحال و حدود ۱۲ هزار نفر در فریدن ( نواحی كوهستانی مغرب اصفهان ) به سر می‏برند. آبادیهای محل سكونت ارامنه در فریدن عبارتست از:

نماگرد، قرقن، سواران، سینگرد، خویگون علیا، سنگباران، زرنه، هزار جریب، میلاگرد، سرشگون، چیگون، درختك، هادون، خونك، كلیسای معتبر وانك دارای موزه‏ای است كه در جنب كلیسا و در شمال آن واقع شده و دارای سالنهای متعدد و اشیا و آثار تاریخی است. عمارت موزه در سال ۱۹۰۵ میلادی (۱۳۲۲ هجری قمری ) ساخته شده و دارای تابلوهای متعدد نقاشی و اشیا و آثار دیگر است. مجموعه فرامین پادشاهان ایران مبنی بر آزادی ارامنه از لحاظ كسب و كار و اجرای مراسم دینی كه زینتبخش یكی از سالنهای موزه جلفا شده است. جز آثار ارزنده این موزه است. از توابع این كلیسا كتابخانه‏ای است كه قریب ده هزار جلد كتاب دارد و در بین آنها تعداد زیادی نسخ خطی به زبان ارمنی با تذهیب و جلد نفیس جلب توجه می‏كند.

قبرستان ارامنه در جنوب جلفا در دامنه كوه صفه قرار دارد. كتیبه‏های ارمنی كه بر سنگهای یكپارچه قبور نقش بسته است هویت مدفونین و مشاغل آنها را تعیین می‏كند. بعضی از اروپاییان مشهود و نمایندگان تجارتی ممالك اروپایی در قرن هفدهم میلادی و بعضی از سفرای خارجی در این قبرستان مدفون شده‏اند. در سالهای اخیر یكی از ارمنیان علاقه‏مند جلفا به نام آبراهام گوگنیان تعداد از كتیبه‏ها و نقوش سنگهای مهم قبور ارامنه را نقاشی كرده و مجموعه جالبی فراهم آمده است كه در یكی از اتاقهای جنب كلیسای وانك در معرض تماشای سیاحان قرار داده‏اند و ما در اینجا به عنوان نمونه چند كتیبه را نقل می‏كنیم:

هاراطون كشیش هوانیان: نویسنده تاریخ جلفا مدفون در قبرستان ارامنه جلفا تاریخ وفات ۱۸۷۱

راهب و پیشوای كلیسا خاچاطوركیارانسی موسس چاپخانه ارامنه در ایران مدفون در كلیسای وانك تاریخ وفات ۱۶۴۶

خلیفه داوید كه با جمعاوری اعانه از اهالی اقدام به تجدید ساختمان كلیسا نموده است مدفون در كلیسای وانك تاریخ وفات ۱۶۸۳.

خلیفه موسس كه در سال ۱۷۰۶ اقدام به كاشیكاری اطراف كلیسا نموده و در سال ۱۷۲۵ وفات كرده و در كلیسای وانك مدفون است.

خواجه آودیك موسس نمازخانه مریم مدفون در كلیسای مریم تاریخ وفات ۱۶۳۹

تئودورمیرانویچ سفیر لهستان در اصفهان مدفون در قبرستان ارامنه جلفا تاریخ وفات ۱۶۸۶

ویلهلم لوكینس و لكن مدیر كمپانی هلندی هند شرقی مدفون در قبرستان ارامنه جلفا تاریخ وفات ۱۶۶۵

خواجه بیدروس ولی جانیان موسس كلیسای بدخهم مدفون در كلیسای بدخهم تاریخ وفات ۱۶۴۹ سرگیس هاكوپ پزشك دربار مدفون در قبرستان ارامنه جلفا تاریخ وفات ۱۷۲۰

منارجنبان یكی از بناهای تاریخی جالب اصفهان منارجنبان است كه در فاصله شش كیلومتری مغرب شهر اصفهان در سر راه اصفهان به نجف آباد در دهكده‏ای به نام كارلادان واقع شده است. تنها تاریخی كه در این بنا وجود دارد تاریخ سنگ آرامگاه عمو عبدالله است كه بنای بقعه پس از وفات او در سال ۷۱۶ هجری برمزار وی صورت گرفته است.

عمو عبدالله به فحوای كتیبه آرامگاه او شیخ زاهد پرهیزگار بوده است كه در تاریخ هفدهم شهر ذیحجه سال ۷۱۶هجری در گذشته است و بر روی قبر وی آرامگاهی بنا كرده‏اند كه ایوان فعلی منارجنبان است.

سبك ساختمان این ایوان كه تزیینات كاشیكاری نیز دارد سبك بناهای قرن هشتم هجری است و كاشیهای لاجوردیرنگ به شكل ستاره چهار پر در فواصل اشكال دیگری كه به شكل كثیرالاضلاع و به رنگ فیروزه‏ای است دو لنگه طاق و اطراف ایوان را زینت داده است.

نكته جالب توجه حركت مناره‏ها می‏باشد كه با حركت دادن یكی در دیگری نیز حركت محسوس و مشهود می‏شود. حركت مناره‏ها از نظر استادان فن خیلی عجیب نیست با این وجه اختصاص كه در این بنا چون مناره‏ها سبكتر و باریكتر هستند حركت آنها محسوستر است ضمناً كلافهای چوبی كه در قسمتهای بالا و پایین هر یك از دو منار در ساختمان ان به كار رفته نیز عامل موثری در تسهیل حركت مناره‏ها به شمار می‏رود. راجع به حركت مناره‏ها صحبتهای زیاد شده ولی شاید به حقیقت نزدیكتر باشد اگر بگوییم كه این بنا را به قصد آنكه مناره آن حركت كند از روز اول نساخته‏اند بلكه پس از ساختمان مناره‏ها در طرفین ایوان كه به نظر اساتید فن مدتی بعد از ساختمان خود ایوان اتفاق افتاده حركت مناره‏ها هم مشهود شده است.

چیزی كه بیشتر موجب شگفتی است آن است كه نه تنها در موقع حركت دادن یكی از مناره‏ها در مناره دیگر هم حركت پدیدار می‏شود بلكه حركت به تمام نقاط این ساختمان منتقل می‏گردد به طوری كه هر گاه ظرف آبی را بر روی تخته سنگ عظیم و یكپارچه آرامگاه عبدالله كه در داخل یكی از طاقنماهای ایوان واقع شده قرار دهیم پس از حركت دادن مناره‏ها در سطح آب ظرف نیز حركت محسوس می‏شود. در مناره‏های مسجد اشترجان نیز كه در چهل كیلو متری جنوب غربی اصفهان واقع شده و در سال ۷۱۵ هجری بنا شده است حركت محسوس می‏شود مسجد اشترجان از بناهای جالب قرن هشتم هجری در اصفهان است و ارتفاع مناره‏های آن به میزان دو ثلث به مروز زمان كاسته شده است.

---