قانون اصلاح و تربیت

پرسشی از دکتر میترا حکیم شوشتری روانپزشک کودکان چگونه فرزندمان را مودب بار بیاوریم

.

با دکتر میترا حکیم‌شوشتری، روان‌پزشک کودک و عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران تماس گرفتم تا بپرسم چطور می‌شود فرزندمان را مودب بار بیاوریم ولی خانم دکتر گفتند این پرسش از پایه و اساس اشکال دارد ونمی‌توان به آن پاسخ داد! ایشان در گفت‌وگویی مفصل‌تر منظور خود را واضح‌تر بیان کردند و ما قانع شدیم در چند جمله نمی‌توان گفت چطور می‌توان یک بچه مودب بارآورد.

خیلی از والدین از ما پرسیده‌اند که چطور می‌توانند فرزندشان را مودب بار بیاورند. پاسخ شما به پرسش آنها چیست؟

والدینی که می‌گویند می‌خواهم بچه‌ام را مودب بار بیاورم، در واقع یک هدف کلی و کاملا گنگ برای خود ترسیم می‌کنند و این کلی‌گویی و نامشخص‌بودن هدف، روی رفتار، گفتار و تصمیم‌گیری‌هایشان اثر دارد و نه خود می‌دانند چه می‌خواهند، نه می‌توانند به بچه بفهمانند خواسته‌شان چیست.

ولی مودب بودن یک تعریف مشخص دارد که همه ما در هر خانواده و با هر فرهنگ آن را قبول داریم؛ مثلا سلام کردن، تشکر یا احترام به دیگران رفتارهای مثبتی هستند که ادب فرد را نشان می‌دهد.

کاملا با شما موافقم اما اجازه بدهید منظورم را با مثال واضح‌تری بیان‌ کنم. وقتی پدر و مادری صاحب فرزند می‌شوند و از همان دوره نوزادی در حالی که او را در آغوش دارند و برایش آرزوهای خوب می‌کنند با خود عهد می‌بندند که او را مودب بار بیاورند، باید ببینند آیا خودشان در روابط دو نفره زن و شوهری یا روابط کمی گسترده‌تر که رابطه با خانواده‌ها و دوستان است، به موارد مثبتی که در تعریف مودب‌بودن یا مبادی آداب بودن است، عمل می‌کنند؟ اگر یک زن و شوهر با هم بد حرف می‌زنند، از هم تشکر نمی‌کنند یا با حس خوب قدردان یکدیگر نیستند و تشکر کردنشان هم با طعنه و گوشه‌کنایه است، اگر در پریدن در حرف هم استادند و در هزاران مورد مثبتی که نمایانگر ادب یک فرد است ضعف و مشکل دارند،‌ قطعا نمی‌توانند انتظار داشته باشند بچه از آنها الگوی صحیح و مثبتی بگیرد و درست برعکسشان عمل کند. پس باید تعریف خود را از مودب بودن مشخص و انتظارها و خواسته‌هایی که از بچه‌ داریم طوری هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی کنیم که عقلانی و منطقی باشد. پدری که وقتی پشت‌فرمان است یا زمانی که فوتبال می‌بیند یا با تلفن حرف می‌زند و...، مدام فحاشی می‌کند، نباید انتظار داشته باشد پسرش جز این عمل کند. حالا تصور کنید این پدر از من می‌پرسد چگونه پسرم را مودب بار بیاورم! به عقیده من بددهنی و پرخاشگری دور از ادب است اما این کار در زندگی او جاری است و اولین چیزی که در ذهنم شکل می‌گیرد این است که بپرسم مودب بودن از نظر شما چیست؟ چرا که او در این یک بام و دو هوا نمی‌داند دنبال چیست.

پس شما به همه والدینی که می‌خواهند بچه‌ای مودب داشته باشند توصیه می‌کنید اول از خودشان شروع کنند و نگاهی به رفتار و گفتار خود بیندازند چون بچه آنها با مشاهده و الگوبرداری مثل بزرگ‌ترها عمل خواهد کرد.

بله، بچه‌ها از بدوتولد با اولین ابزار یادگیری که همان مشاهده است، تمام رفتارها و گفتارهای ما را زیر نظر دارند. خیلی‌ها گمان می‌کنند بچه زیر یک سال درک ندارد اما او در حال ضبط داده‌هایی است که از محیط پیرامون خود می‌بیند و می‌شنود. او رفتار پدر و مادرش را می‌بیند. وقتی به هم سلام می‌‌کنید (حتی به او که خیلی کوچک است) او هم بزرگ‌تر که شد به همه سلام می‌کند و حالا باید با تشویق، این رفتار مثبت را تقویت کرد: «وای! چقدر قشنگ سلام کردی! خوشحال شدم.» حالا هدف شما که از مدت‌‌ها قبل معلوم بوده و روی آن کار کرده‌اید، کاملا نزدیک و در دسترس است و باید قدم بعدی را بردارید و با بیان انتظارتان از کودک و مشخص‌کردن خواسته‌ای که دارید(همین که گفتید چقدر خوب سلام کردی) و سپس تعریف و تمجید از او، آن را تثبیت کنید.

از چه سنی می‌توانیم تقویت رفتار مطلوب و تشویق هدفمند را برای این منظور شروع کنیم؟

زمان شروع این کار با توجه به درک بچه‌ها و اینکه قدرت کلامی و دیگر توانمندی‌هایشان چگونه باشد، تفاوت دارد. نمی‌توان یک فرمول کلی برای همه بچه‌ها در نظر گرفت اما مثلا از یک تا ۵/۱ سالگی که بچه به ظرف روی میز دست می‌زند، می‌توانید با مهربانی اما قاطع بگویید دست نزن! و اگر بار دیگر سراغ ظرف آمد، آن را بردارید تا از رفتار شما تجربه نخستین محرومیت را درک کند و یاد بگیرد که نباید به هر چیزی دست زد. بعضی والدین دوست ندارند فرزندشان دیگران را «تو» خطاب کند. اول باید خودتان لفظ «شما» را به کار ببرید و وقتی او به پدربزرگش می‌گوید: «شما بیا بشین» تشویقش کنید، تشویق باید همان لحظه باشد «دیدی پدرجون چقدر قشنگ بلده بگه بشین، خیلی خوشحال شدم» برایش دست بزنید، هورا بکشید. یا اگر رفتارهایی که مورد انتظار شماست بزرگ‌تر و با اهمیت‌ترند مانند صحبت مودبانه پشت‌تلفن، بهتر است با خوراکی محبوب مثل بستنی یا هر آنچه می‌خواهد، در همان لحظه او را تشویق و رفتارش را تقویت کنید. بچه ۳-۲ ساله‌ای که گوشی تلفن را برمی‌دارد و با زبان شیرین خود سلام می‌کند و می‌پرسد شما و بعد بزرگ‌تر را صدا می‌زند، معلوم است پله‌پله تشویق شده و از بازخورد خوبی که گرفته، لذت برده و سپس تلاش کرده هرچه مودب‌تر پاسخگوی تلفن باشد. او یک‌شبه به اینجا نرسیده است.

مقایسه بچه‌ها یا معرفی کسی به عنوان الگوی ادب درست است؟

نه، بچه‌ها را با هم مقایسه نکنید. در حیطه توانایی‌ها و استعدادهای خودش از او انتظار داشته باشید و رفتارهایی را از او بخواهید که خودتان هم در انجامش موفق‌اید.

یعنی اگر در یک مهمانی بچه‌ای به خاطر رفتار خوبش تشویق شد هم نباید فرصت را غنیمت بشماریم و از فرزندمان بخواهیم به عملکردش توجه کند؟

نه، شما هم باید در حد معمول و نه بیشتر همپای دیگران رفتار کودک مودب را بستایید ولی در موردش با بچه خودتان وارد بحث نشوید. گاهی بچه‌ها (اگر ۵-۴ سال به بالا باشند) از شما می‌پرسند چرا فلانی را تشویق کردید؟ بهتر است آگاهانه و غیرمستقیم عمل کنید و بپرسید تو چی فکر می‌کنی؟ به نظر تو چرا؟ مگر چه کار کرده بود؟ و بعد هم بگویید این عکس‌العمل طبیعی همه آدم‌هاست که وقتی رفتار مودبانه می‌بینند، واکنش مثبت نشان می‌دهند. به همین دلیل همه ما دوست داریم رفتارهای خوب بیشتری یاد بگیریم و در واقع خودمان را محترم و عزیز بداریم. همین قدر کافی است و نباید بحث را کش بدهید.

یک اشتباه رایج

بعضی از والدین مبادی آداب عمل می‌کنند و الگوی خوبی هستند ولی باز فرزندشان اهل سلام و تشکر نیست. اینکه تذکر می‌دهند یا بچه را وادار به سلام و تشکر می‌کنند، درست است؟

نه، متاسفانه خیلی هم رایج است که می‌گویند: «تشکر کردی؟»، «بگو ممنونم»، «سلام کن!» یا حتی بچه را تنبیه می‌کنند که اصلا جواب نمی‌دهد. فقط باید با تقویت رفتارهایی که مطلوب ماست و واقعا از مدت‌ها قبل‌ هدف‌گذاری شده بودند و پرهیز از تقویت رفتارهای منفی پیش برویم تا بچه خودش به این درک برسد که رفتارهای مودبانه به نفع خود او است و با این رفتار می‌تواند بازخوردهای خوبی از دیگران و محیط بگیرد. ضمنا والدین همیشه در گوشه ذهن خود این نکته را بدانند که سرشت بچه‌‌ها با هم تفاوت دارد و بعضی‌ها ذاتا تمایل دارند در جمع بدرخشند و کار والدین آنها آسان‌‌تر است.

الهه رضاییان