زندگینامه ی مترجم نام آور قرآن مهدی الهی قمشه ای

حاج میرزا محمد مهدی محی الدین الهی قمشه ای در سال ۱۳۱۸ هجری قمری در شهر قمشه از توابع اصفهان متولد شد از آنجا كه در شعر به الهی تخلّص می كرد ملقب به الهی قمشه ای شد

حاج میرزا محمد مهدی محی‌الدین الهی قمشه‌ای در سال ۱۳۱۸ هجری قمری در شهر قمشه از توابع اصفهان متولد شد. از آنجا كه در شعر به الهی تخلّص می‌كرد ملقب به الهی قمشه‌ای شد.

نیاكان ایشان از سادات بحرین بودند كه در زمان نادرشاه افشار، به شهر قمشه وارد شدند. پدرایشان مرحوم ملا ابوالحسن از روحانیونی بود كه در زهد و تقوا شهرت داشت. استاد الهی قمشه‌ای در سن پنج سالگی به مكتب رفت و تا هفت سالگی مقدمات را فرا گرفت. سپس نزد پدر و اساتید و ادبای شهر به تحصیل علم و ادب پرداخت. با وجود خردسالی، كتب مهم و مشكل ادب پارسی و عرب را فرا گرفت. در ده سالگی نظامی را نزد پدر فرا گرفته بود و در پانزده سالگی در ادبیات عرب به مقامی رسید كه شرح نظام نیشابوری و مغنی اللبیب ابن هشام و مطوّل تفتازانی را تدریس می‌‌كرد.

مرحوم الهی قمشه‌ای در عین تحصیل دانش به كسب نیز اشتغال داشت. ابتدا شاگردی قنادی حاج محمد حسین قناد را نمود و در اثر كوشش و فعالیت بی‌حدش در این كار استاد شد و چندی بعد با پسر عموهایش شراكت نمود و به كار قنادی پرداخت. اما شروع جنگ جهانی اول آنان را به ورشكستی كشاند و مجدداً به توصیه پدر دست از كار كشید و تمام همّ خویش را مصروف فراگیری علوم اسلامی نمود.

در چهارده سالگی پدر و مادر را از دست داد و از آن پس تصمیم به هجرت گرفت تا در سایه آن به تحصیل و كسب و دانش و ادب بپردازد. با آنكه در شهر قمشه اساتیدی بزرگ وجود داشتند و برادر بزرگش نیز ممانعت به‌ عمل می‌آورد، لیكن صبحگاهی نان و ماستی در دستمالی بست و پیاده راه اصفهان را در پیش گرفت. در اصفهان به مدرسه صدر وارد شد و در حجره طلاب قمشه‌ای مسكن گزید و مدت كوتاهی قریب یكسال در آن شهر زیست و از استادان آن بهره كافی برد. سپس عزم خراسان نمود تا در كنار مرقد مطهر امام علی بن موسی الرضا (ع) به تكمیل علوم فلسفه و حكمت همت گمارد. در مشهد به مدرسه نواب راه یافت و حجره‌ای اختیار نمود و به تحصیل پرداخت. در طول تحصیل برادر بزرگش مرحوم «حسینعلی» اندكی هزینه معاش وی را تأمین می‌نمود و ایشان به سختی روزگار می‌گذراند. نقل است در این ایام بسیار به قناعت گذراند و حتی ماه تا ماه غذای پختنی نمی‌خورد و چون اهل ریاضت بود گاهی به صحرا می‌رفت و در طول هفته از میوه درخت توت ارتزاق می‌نمود. در مشهد در محضر اساتیدی بزرگ به تلمذ پرداخت و از خرمن دانش آنان خوشه‌ها چید. مرحوم آیت الله الهی قمشه‌ای پس از سالها تحصیل در كنار بارگاه آستان قدس رضوی در آرزوی دیدار محضر اساتید قم و عراق و نجف قصد مهاجرت كرد لذا ابتدا به طهران وارد شد. در طهران به مدرسه سپهسالار (مدرسه عالی شهید مطهری فعلی) وارد شد و در آنجا به تعلیم و تعلم پرداخت.

روزی در مسجد سپهسالار در محفلی شركت داشت كه ایشان را به شهید سید حسن مدرس معرفی می كنند. شهید مدرس می‌گوید: «لازم نیست كه او را معرفی كنید چون پدربزرگ این شخص مرحوم حاج ملك باعث شد كه من مدرس شوم. من در یك مغازه‌ای كار می كردم كه پدر بزرگ ایشان به آنجا آمد و گفت حیف است كه این بچه كار كند از سیمای او آثار هوش و درایت مشهود است و بگذارید درس بخواند. پدرم گفت: ‌ما استطاعت مادی نداریم تا او را برای تحصیل عازم كنیم. پدربزرگ همین شخص امكانات مادی مرا فراهم آورد و معاش مرا تامین نمود. و برای تعلیم و تعلم از قمشه به اصفهان فرستاد.»

مرحوم آیت الله الهی قمشه‌ای مؤانستی قریب با شهید مدرس پیدا نمود و ایشان وی را در طهران نگهداشت و بدین ترتیب امكان مهاجرت به قم و عراق میسر نشد.

بعد از ماندگاری ایشان در تهران و دوستی قریبشان با شهید مدرس،‌ روزی حكومت غاصب رضاخانی شهید مدرس را دستگیر و به ظرف تبعید نمود. در اثر دستگیری ایشان عده‌ای از نزدیكان و دوستان شهید مدرس دستگیر و به زندان افتادند كه از آن جمله مرحوم آیت الله الهی قمشه‌ای بود. قریب یك‌ماه در زندان به‌ سر برد و چون در امور سیاسی دخالتی نداشت به سفارش ذكاء الملك فروغی نخست وزیر وقت آزاد شد.

آیت الله الهی قمشه‌ای پس از مهاجرت به تهران در مدرسه سپهسالار به تدریس ادب و فقه و حكمت پرداخت.

پس از تاسیس دانشگاه، مدرسه سپهسالار ‌مبدل به دانشكده معقول و منقول شد. استاد الهی قمشه‌ای ضمن تدریس منطق و حكمت و ادبیات در آن دانشكده به عنوان یكی از برجسته‌ترین اساتید دانشگاه شناخته شد. وی با نوشتن كتاب «توحید هوشمندان» به درجه دكترا از آن دانشكده نائل آمد.

ایشان پس از سی و پنج سال تدریس فلسفه و حكمت در دانشكده الهیات و دروس منقول و معقول، بازنشسته شد.

از وی آثار ارزنده‌ای به‌ جای مانده از قبیل: كتاب حكمت الهی (۲ جلد) در شرح فصوص الحكم فارابی و توحید هوشمندان و ترجمه قرآن و تصحیح و تحشیه تفسیر ابوالفتوح رازی و ترجمه صحیفه سجادیه و ترجمه مفاتیح الجنان.

درباره ترجمه قرآن ایشان گفته‌اند ایشان اولین كسی است كه ـ قرآن را برخلاف عادت قدما كه ترجمه تحت اللفظی می‌كردند ـ روش جدیدی در ترجمه و تفسیر قرآن به‌كار بردند و برای اولین بار قرآن را به زبان فارسی روان و سلیس ترجمه كردند، بدون آنكه دخل و تصرفی در اصل معنا شود تفسیر خویش را با بیان ساده و قابل فهمی ارائه دادند.

به‌ طوری كه نقل شده است مرحوم آیت الله العظمی بروجردی كه در تفسیر قرآن تبحر خاصی داشتند ترجمه و تفسیر قرآن مرحوم آیت الله الهی قمشه ای را بسیار پسندیده و احترام می‌گذاشتند و در مقام مقایسه با دیگر تفاسیر قرآن چنین فرموده بودند: "اصلا هیچ ترجم‌ ای را با ترجمه آقای الهی قمشه ای مقایسه نكنید كاری كه ایشان كردند بسیار فوق العاده است."

اشعار مرحوم الهی كه از سنین ۱۵ سالگی تا آخر عمر سروده شده در دیوانی به نام "دیوان حكیم الهی" گرد آمده است و شامل قصائد و غزلیات عرفانی و فلسفی بسیاری است. همچنین مشتمل بر "نغمه الهی"، "شرح خطبه متقین در نهج‌البلاغه" ، "نغمه حسینی" و "نغمه عشاق" است. مرحوم آیت الله الهی قمشه‌ای در ۲۵ اردیبهشت ۱۳۵۲ هجری شمسی به درود حیات گفت.