ارزیابی سیستمی در ترویج کشاورزی با بودجه دولتی

در این مقاله به بررسی برنامه ای در ترویج صنعت کشاورزی پرداخته می شود که سرمایة آن از ناحیة بودجة دولتی تأمین می شود, اما خدمات خود را به طور خصوصی ارائه میدهد این برنامه یا سیستم در زمین های زراعی کشاورزان خرده پا انجام می گیرد

در این مقاله به بررسی برنامه ای در ترویج صنعت کشاورزی پرداخته می شود که سرمایة آن از ناحیة بودجة دولتی تأمین می شود، اما خدمات خود را به طور خصوصی ارائه میدهد؛ این برنامه یا سیستم در زمین های زراعی کشاورزان خرده پا انجام می گیرد. نتایج بدست آمده از این بررسی عبارتند از:

▪ برنامة ترویج موفقیت آمیز بوده است.

▪ با بخش خصوصی قراردادهایی منعقد گشته که این امر در جهت ارائة خدمات عمومی بسیار مفید و ثمربخش می باشد.

▪ فعالیت های درآمد زا موجب موفقیت برنامه های ترویج گشته و چنین استنباط میگردد که نتایج محیطی مطلوب به بهترین نحو با فعالیت های سودآوری چون جنگل داری در تعادل و توازن می باشند.

▪ زنان بخش عمده و مهمی از برنامه های ترویج و توسعه کشاورزی را تشکیل می دهند.

تجزیه و تحلیل اقتصادی برنامه ترویج را می توان به طرق زیر اصلاح کرد:

▪ به جای برنامه های غیرترویجی می بایست فعالیت های ترویج را ارزیابی و مطالعه کرد.

▪ اصلاح برنامه های ترویج به هنگام واگذاری آنها به کشاورزان (در مراکز سودآور).

▪ شواهدی که به منظور نظام مند کردن هزینه های گردآوری شده است، نقشی دوگانه در اثربخشی تحلیل برنامه ترویج ایفا می نماید.

▪ برنامة ترویجی که از منابع مالی خارجی (خارج سازمانی) بهره می گیرد، به هنگام متفاوت بودن جمعیت های تحت بررسی، تأثیر و فواید بسیاری در حل مشکلات و ارزیابی اقتصادی برنامه ها دارد.

● مقدمه:

از سالها پیش، ترویج کشاورزی سنتی، تحت اصلاحات شدیدی قرار گرفته است؛ و استراتژی های متعددی به منظور افزایش کارایی و کم هزینه بودن این برنامه ها ارائه شده است.

علاوه بر برنامه هایی سنتی که سرمایه های آنها از ناحیة دولت تأمین گشته و خدمات آنها به طور خصوصی ارائه می گردد، سه نوع عمده از این برنامه نیز مورد توجه خاص قرار گرفته است:

- استفاده از بودجة دولتی به همراه ارائة خصوصی خدمات، که ضمن اجرای آن نمایندگی های دولتی باسازمان های غیردولتی، شرکتهای خصوصی و یا کشاورزان، قراردادهایی منعقد می کنند تا بدین وسیله برنامه های ترویج را گسترش دهند.

- سرمایه گذاری خصوصی همراه با ارائة عمومی خدمات، که در واقع به منزلة دستمزدی در قبال ارائة خدمات محسوب می شود و ضمن اجرای آن گروه هایی از کشاورزان در قالب شرکت های تعاونی با بخش ترویج عمومی، قرارداد منعقد میکنند.

- سرمایه گذاری خصوصی همراه با ارائة خدمات به طور خصوصی، که این بخش از برنامة ترویج کاملاً خصوصی سازی شده است.

می توان گفت یکی از شیوه هایی که به منظور ارزیابی مقرون به صرفه بودن طرح به کار گرفته می شود _ با در نظر گرفتن جمعیتی مشابه (همگون)_ اجرای برنامة ترویج بر مبنای مقایسه گروه های کنترل آزمایش در قالب طرح انتخاب تصادفی می باشد. اگرچه ممکن است اجرای چنین ارزیابی علمی دقیقی پرهزینه باشد، اما در صورت ارجاع برنامة ترویج به جمعیت های بزرگتر، این تحلیل توجیه بیشتری خواهد داشت. این شیوه در صورت متفاوت و ناهمگون بودن جمعیت ها نیز مؤثر خواهد بود، مشروط بر اینکه فاکتورهای مهمی که عامل ایجاد تفاوت های موجود در نگرش ها، فعالیت ها و منابع میباشند، به طور عمومی مورد مطالعه و بررسی قرار گیرند؛ اما چنانچه جمعیت ها بسیار متفاوت باشند و اطلاعات عمومی کافی در مورد این تفاوت ها در اختیار نداشته باشیم، شیوة انتخاب تصادفی، مناسب نمی باشد.

در چنین شرایطی، ممکن است دست یابی به منافع، به دو امر وابسته باشد؛

▪ اولاً: اجرای برنامه در روستاهایی که پتانسیل بیشتری برای اجرای برنامه دارند؛

▪ ثانیاً: تداوم برنامه تا زمانی که دیگر روستایی با شرایط مناسب سودآوری و بهره وری وجود نداشته باشد. از آنجا که هزینه های مؤسسات مجری طرح ترویج کاملاً به میزان کارآیی آنها بستگی دارد، این مؤسسات بیشتر به انتخاب روستاهایی رغبت نشان می دهند که در آنها با صرف کمترین هزینه، بیشترین موفقیت و بازدهی به دست آید. بنابراین از آنجایی که یافته های شخصی در مورد تفاوت روستاها در منطقه وجود دارد، می توان از طریق ارائة خدمات به طور خصوصی، شیوة نسبتاً مؤثری را در رتبه بندی روستاهایی با سودآوری بالقوه، ارائه داد.

● ارزیابی استمرار و اصلاح برنامة ترویج

در طول سه سال فعالیت برنامه های آموزشی ترویج، ۳۱ پروژه تکمیل شد؛ ۵۰% از این تعداد که معادل ۱۶ پروژه بود، به گونه ای تصادفی برای تحقیق انتخاب شدند. به منظور تکمیل ارزیابی نتایج، مصاحبه هایی با شرکت های مجری طرح ترویج در روستاهای حاصلخیز، به عمل آمد. ۵۰% از روستاهایی که به ۱۶ پروژه انتخابی مرتبط می شدند، به گونه ای تصادفی جهت انجام مصاحبه انتخاب شدند که ۲۵% از کل روستاهایی را تشکیل می دادند که برنامة ترویج به مدت ۳ سال در آنها اجرا شده بود.

از مردم ساکن روستاها در مورد سود خالص به دست آمده از فعالیت های شرکت در جهت اصلاح طرح ترویج، سؤالاتی پرسیده شد؛ حدود ۴۰ تا ۷۵% از خانواده ها برای شرکت در مصاحبه ای تعاملی، واکنش مثبت نشان دادند. اگرچه مشارکت تعداد کمتر از حد انتظار می توانست منجر به بروز خطا درانتخاب نمونه ها و نتیجه گیری شود؛ اما تحقیقی شفاهی توسط تیمی ۲ نفره (متشکل از مجری های انعقاد قرارداد که از کارمندان ادارات دولتی و منطقه ای بودند) انجام گرفت تا اهداف برنامه ترویج بیشتر مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.

● نتیجه گیری:

اثر بخشی برنامه های ترویج که سرمایة آنها از بخش دولتی تأمین شده و خدمات آنها به طور خصوصی ارائه می گردد، باتوجه به نکات زیر مشخص می شود:

۱) تاکنون FPPL را به منزلة موفقیت بزرگی تلقی می کرده اند:

خانواده ها بیشتر از هزینه هایی که اجرای برنامه های ترویج به آنها تحمیل می کند، برای آموخته ها و تجارب کسب شدة خود ارزش قائل می شوند.

۲) انعقاد قرارداد برای ارائة خدمات عمومی:

قراردادهای صیح ویژه ای که بین روستاها و شرکت های خصوصی منعقد می شوند، علاوه بر اینکه در تحقق اهداف سودآور مؤثر می باشند، برای رسیدن به اهداف اجتماعی نیز مفید می باشند.

۳) اهمیت فعالیتهای درآمد زا:

واضح است که اهداف کشاورزان بیشتر حول محور کاهش فرسایش خاک می گردد، اما لازم است به طور همزمان به کسب درآمد و پول نیز بپردازند. فعالیت های درآمدزا (مانند تولید غلات) به همان اندازه ای که اصلاح و بهبود فعالیتهای زیست محیطی اهمیت دارند، مفید می باشند.

۴) اهمیت برنامه های ترویج برای زنان:

در نتیجة فعالیت زنان در باغات و اراضی شخصی، منافع اقتصادی قابل ملاحظه ای عاید کشاورزان شد؛ و این یکی دیگر ازنتایج ثمربخش ترین فعالیت های ترویجی است که اهمیت اجرای برنامه های خاص برای زنان را، به گونه ای سنتی، محرز می نماید. یکی از فعالیت های درآمدزای رایج در میان زنان، پخت نان در تنورهای خانگی در روستاها بود.

۵) افزایش تأکید بر کنترل اجرای قراردادها:

متخصصین فنی که توسط اداره نظارت بر قراردادها استخدام شده اند، ۲۵% از وقت خود را در جهت بررسی نحوة اجرای مفاد قراردادها صرف می کنند. اگرچه آنها می توانند از وقت خود در جهت بهبود قابلیتها و امکانات تخصصی شرکت های مجری طرح ترویج به نحو احسن استفاده کنند، اما به نظر می رسد روند حاضر کارآیی نسبتاً بهتری دارد. نسبت میانگین حقوق آنها، تنها ۵/۱% از کل هزینة قراردادهایی را که بر آنها نظارت می کنند، تشکیل می دهد.

۶) رویکردهای جدید:

جنگل کاری، یک اولویت کاری در برنامه های FPPL است؛ اگرچه ممکن است منافع و سود حاصل از فعالیت های محیطی اندک باشد، اما بازدهی آنها در آینده ای نه چندان دور روشن خواهد شد. در این زمینه می توان از تلفیق فعالیت های تولید غلات با جنگل داری به منزلة راه حلی مناسب یاد کرد.

چند توصیه در جهت بهبود ارزیابی های اقتصادی:

۱) به جای برنامه های ترویج، فعالیت های ترویج را مورد ارزیابی قرار دهید.

۲) از میزان درک کشاورزان نسبت به چگونگی سازمان دهی کردن فعالیتهای ترویج، مطّلع شوید.

۳) از نشانگر ها بیشتر استفاده کنید.

۴) پیش داوری داشته باشید و به طور شخصی انتخاب کنید.

نویسنده: میرا ادیب

کارشناس ارشد ترویج و آموزش کشاورزی

(عضو سازمان نظام مهندسی کشاورزی ومنابع طبیعی خراسان رضوی)