مچ گیری از قاتل خاموش

اسکن DEXA کم هزینه است بیمار را در معرض اشعه کمی قرار می دهد و حساسیت و دقت زیادی در تشخیص تغییرات ریز دانسیته استخوان در طول زمان دارد

اسکن DEXA کم هزینه‌ است. بیمار را در معرض اشعه کمی قرار می‌دهد و حساسیت و دقت زیادی در تشخیص تغییرات ریز دانسیته استخوان در طول زمان دارد پوکی استخوان، یک بیماری شایع متابولیک استخوان بوده و در آن کاهش عمومی و شدید در توده استخوانی به‌وجود می‌آید به طوریکه در آن عناصر تشکیل دهنده استخوان از نظر کیفیت تغییر نمی‌کنند، ولی از نظر کمیت کاهش می‌یابند. رایج‌ترین روش اندازه‌گیری چگالی مواد معدنی استخوان‌ در دنیا، روشی است موسوم به «جذب اشعه ایکس با دو سطح انرژی» یا «Dual Energy X-ray Absortiometry» یا «اسکن DEXA» که برای این منظور، بیمار روی تخت معاینه قرار گرفته و پردازش‌گر، به سرعت انرژی اشعه ایکس را با تواتر تعیین‌شده از دو منبع متفاوت، به سمت استخوانی که مورد هدف است، می‌تاباند. تراکم مواد معدنی در استخوان تحلیل رفته با طولانی کردن مدت زمان ارسال اشعه ایکس از میان فیلتر به سمت دریافت کننده و درجه آن، توده استخوانی موجود را نشان می‌دهد، به طوری که هرچه چگالی مواد معدنی کمتر باشد، سیگنال گرفته‌شده از دریافت‌ کننده، پایین‌تر خواهد بود. استفاده از این دو منبع متفاوت اشعه ایکس نسبت به دستگاه‌های رایج رادیوایزوتوپ که برای اسکن‌های استخوانی استفاده می‌شوند، به طور موثری صحت و حساسیت اندازه‌گیری‌ها را افزایش می‌دهند. اسکن DEXA به چند دلیل، رایج‌ترین روش اندازه‌گیری تراکم مواد معدنی استخوان است. اول اینکه در مقایسه با دستگاه‌های رادیوگرافیک جذب اشعه و یا تک منبع اشعه ایکس، تغییرات کوچک در توده استخوانی را با دقت زیادی نمایان می‌کند و از طرفی، بسیار انعطاف‌پذیر است، به‌طوری که می‌تواند هم‌زمان تمامی مهره‌های ستون فقرات را مورد اسکن قرار دهد. اسکن ستون مهره‌ها، لگن و کل بدن، به ترتیب به یک، دو و چهار دقیقه زمان نیاز دارد.

تا به امروز، دستگاه توموگرافی کامپیوتری کیفی (QCT)، تنها روش موجود برای اندازه‌گیری مستقیم چگالی و حجم استخوان بوده که می‌تواند استخوان ترابکولار و کورتیکال را نیز از هم افتراق دهد. اما در مقایسه با آن، اسکن DEXA کم هزینه‌تر است. بیمار را در معرض اشعه کمتری قرار می‌دهد و حساسیت و دقت بیشتری در تشخیص تغییرات ریز در دانسیته استخوان در طول زمان دارد که می‌‌توان از این خاصیت برای چگونگی پاسخ به دارو درمانی استفاده کرد. از طرفی، اسکن DEXA، بدون درد است. تهاجمی نمی‌باشد. نیازی به تزریق دارویی ندارد و لازم نیست بیمار را بیهوش کرد. در این روش‌ها، اعداد به دست آمده از تصاویر را با اطلاعات موجود از سوابق بیمار، مقایسه می‌کند و وجود پوکی‌استخوان یا درجه آن را مشخص می‌نماید. در طی انجام اسکن، بیمار با لباس کامل روی تخت دراز می‌کشد و دستگاه خود، عمل اسکن را انجام می‌دهد. میزان اشعه‌ای که در آن استفاده می‌شود، کمتر از اشعه مورد نیاز در گرفتن عکس قفسه سینه است و در نتایج نهایی، چگالی استخوان هر بیمار نسبت به محدوده طبیعی متناسب با همان سن و جنس، سنجیده می‌شود.

تست‌های آزمایشگاهی که مقدار کلاژن را در نمونه‌های ادراری اندازه می‌گیرند نیز تحلیل استخوانی را نشان می‌دهند، بنابراین می‌توانند در همراهی با DEXA برای تشخیص پوکی استخوان قرار گیرند. امروزه روش‌های دیگری نیز وجود دارند، از جمله استفاده از اولتراسوند در دستگاه‌های اندازه‌گیری BMD که چگالی استخوان را در پاشنه پای بیماران تعیین می‌کند و حدود یک دقیقه زمان می‌برد. این دستگاه‌ها کوچک‌تر هستند و هزینه کمتری را تحمیل می‌کنند، هر چند دقت و حساسیت اندازه‌گیری آنها به اندازه اسکن DEXA یا QCT نیست.

● انواع روش‌های اندازه‌گیری

۱) اولتراسوند از استخوان پاشنه پا،

۲) DEXA از ستون مهره‌ها، لگن یا کل بدن،

۳) Single Energy) SXA) از استخوان مچ‌دست یا پاشنه پا،

۴) DEXA محیطی از مچ‌دست، پاشنه پا و انگشت،

۵) RA از دست،

۶) DPA از ستون مهره‌ها، لگن یا کل بدن،

۷) SPA از مچ‌دست،

۸) QCT از ستون مهره‌ها یا لگن.

امروزه، دقت QCT از همه روش‌ها بیشتر و حساسیت اولتراسوند از همه کمتر است. ولی دقت DEXA مابین دو روش فوق بوده و در حال حاضر، رایج‌ترین روشی است که انجام می‌شود.

● تفسیر نتایج

برای بیان نتایج، از امتیازهای T و Z استفاده می‌شود که سازمان بهداشت جهانی، امتیاز T را به صورت زیر تعریف کرده است: «تفاضل BMD بیمار از BMD طبیعی مناسب برای دهه ۳۰ زندگی همان فرد (زیرا در حدود ۲۵ سالگی، توده استخوانی در بالاترین حد خود قرار دارد که Young refernce نامیده می‌شود.) و سپس نتیجه آن، تقسیم بر انحراف معیار می‌شود. به این ترتیب، نتایج به دست آمده، در محدوده‌های زیر قرار می‌گیرند:

۱) طبیعی:۱- < BMD انحراف معیار،

۲) کاهش توده استخوانی (استئوپنی):

-۲.۵ < BMD < -۱ انحراف معیار

۳) استئوپورز: -۲.۵ < ‌BMDانحراف معیار،

۴) استئوپورز شدید: BMD کمتر از ۵/۲- انحراف معیار محدوده مرجع بالغ جوان همراه با یک یا تعداد بیشتری شکستگی استخوان.

به عنوان یک قانون، خطر شکستگی در یک بیمار، با کاهش هر یک واحد انحراف معیار از BMD تقریبا دو برابر می‌شود. به طور مثال اگر امتیاز T، برابر ۲- انحراف معیار باشد، خطر شکستگی او،۴ برابر بیشتر از یک فرد جوان با حداکثر توده استخوانی است. اگر این فرد سابقه شکستگی داشته باشد، ضریب شکستگی ضریب دو خواهد گرفت، یعنی حدود ۸ برابر.

علاوه بر امتیاز T، پزشکان امتیاز Z را هم اندازه می‌گیرند که عبارت است از مقایسه BMD بیمار با میانگین اندازه BMD مناسب برای سن و جنس همان فرد. البته این امتیاز برای تایید تشخیص استئوپورز مناسب نیست. زیرا اندازه BMD مطلوب، به معنای عدم وجود خطر شکستگی استخوان نیست.

● انتخاب محل مناسب

انتخاب مناسب‌ترین محل برای انجام اسکن، به علت درخواست و سن بیمار بستگی دارد و برحسب مورد، می‌توان دانسیته یک یا چند محل را اندازه‌گیری کرد. آنچه امروز متداول است، اندازه‌گیری BMD ستون فقرات (L۴-L۲) و استخوان فمور است، البته در افراد مسن به علت ایجاد استئوآرتریت و وجود استئوفیت‌ها در ستون مهره‌، بیش از مقدار طبیعی اندازه‌گیری می‌شود. به همین دلیل بهترین محل، استخوان لگن است. از این‌رو هنگام بررسی گزارشات دانسیتومتری، چنانچه در یک فرد مسن، تفاوت امتیاز ‌T بین ستون فقرات و لگن، بیش از یک انحراف معیار باشد، می‌تواند به دلیل وجود استئوآرتریت یا علل گوناگون دیگر باشد که باید به آنها توجه داشت.