آداب معاشرت با دیگران

دستور غض بصر و حفظ عورات و امر به حجاب داری و آشکار نساختن مواضع زینت و جمع بصر است که همان عضو بیننده باشد و از اینجا معلوم می شود که کلمهمندرجملهمن ابصارهمبرای ابتدای غایت است, و یا برای بیان جنس, و یا تبعیض باشد که هریک را مفسری ۱ گفته, و معنایش این است که مؤمنین چشم پوشی را از خود چشم شروع کنند

یا ایهاالذین آمنوا لا تدخلوا بیوتا غیر بیوتکم حتی تستانسوا و تسلمواعلی اهلها ذلکم خیر لکم لعلکم تذکرون (۲۷)فان لم تجدوا فیها احدا فلا تدخلوها حتی یؤذن لکم و ان قیل‏لکم ارجعوا فارجعوا هو ازکی لکم و الله بما تعملون علیم (۲۸) لیس علیکم جناح ان تدخلوا بیوتا غیر مسکونة فیها متاع لکم‏و الله یعلم ما تبدون و ما تکتمون (۲۹)قل للمؤمنین یغضوا من ابصارهم و یحفظوا فروجهم ذلک ازکی لهم ان‏الله خبیر بما یصنعون (۳۰)و قل للمؤمنات یغضضن من ابصارهن و یحفظن فروجهن و لا یبدین زینتهن الا ما ظهر منهاو لیضربن بخمرهن علی جیوبهن و لا یبدین زینتهن الا لبعولتهن او آبائهن‏او آباء بعولتهن او ابنائهن او ابناء بعولتهن او اخوانهن‏او بنی اخوانهن او بنی اخواتهن او نسائهن او ما ملکت ایمانهن او التابعین غیر اولی الاربة من الرجال او الطفل الذین لم‏یظهروا علی عورات النساء و لا یضربن بارجلهن لیعلم ما یخفین من‏زینتهن و توبوا الی الله جمیعا ایها المؤمنون لعلکم‏تفلحون (۳۱)و انکحوا الایامی منکم و الصالحین من عبادکم و امائکم‏ان یکونوا فقراء یغنهم الله من فضله و الله واسع‏علیم (۳۲)و لیستعفف الذین لا یجدون نکاحا حتی یغنیهم الله من فضله‏و الذین یبتغون الکتاب مما ملکت ایمانکم فکاتبوهم‏ان علمتم فیهم خیرا و آتوهم من مال الله الذی آتاکم و لا تکرهوا فتیاتکم علی البغاء ان اردن تحصنا لتبتغوا عرض‏الحیاة الدنیا و من یکرههن فان الله من بعد اکراههن غفور رحیم (۳۳)و لقد انزلنا الیکم آیات‏مبینات و مثلا من الذین خلوا من قبلکم و موعظة للمتقین (۳۴)

صفحه : ۱۵۲

ترجمه آیات

شما که ایمان دارید به خانه هیچ کس غیر از خانه‏های خود داخل‏نشوید تا آنکه آشنایی دهید و براهلش سلام کنید این برای شما بهتر است امید است که پند گیرید(۲۷).

و اگر کسی را در خانه نیافتید داخل نشوید تا شما را اجازه دهند،و اگر گفتند برگردید برگردید که‏این برای شما پاکیزه‏تر است و خدا به اعمالی که می‏کنید دانا است(۲۸).

و اما در خانه‏های غیر مسکونی برای شما گناهی نیست که‏به خاطر کالایی که در آن دارید داخل‏شوید و خدا آنچه را که آشکار و یا پنهان کنید می‏داند(۲۹).

به مردان مؤمن بگو دیدگان خویش را از نگاه به زنان اجنبی‏باز گیرند و فرجهای خویش رانگهدارند این برای ایشان پاکیزه‏تر است که خدا از کارهایی که می‏کنید آگاه است(۳۰).

و به زنان با ایمان بگو چشم از نگاه به مردان اجنبی فرو بندندو فرجهای خویش را حفظ کنند وزینت‏خویش را جز آنچه آشکار است آشکار نسازند و باید که روپوش‏هایشان‏را به گریبان‏ها کنند و زینت‏خویش را نمایان نکنند مگر برای شوهرانشان، یا پدران و یا پدر شوهران یا پسران و یاپسر شوهران و یا برادران‏و یا خواهرزادگان و یا برادرزادگان و یا زنان و یا آنچه مالک آن شده‏اند یا افراد سفیه که تمایلی‏به زن‏ندارند و یا کودکانی که از اسرار زنان خبر ندارند، و مبادا پای خویش را به زمین بکوبند تا آنچه از زینتشان‏که‏پنهان است ظاهر شود ای گروه مؤمنان همگی به سوی خدا توبه برید شاید رستگار شوید(۳۱).

دختران و پسران و غلامان و کنیزان عزب خود را اگرشایستگی دارند نکاح نمایید که اگرتنگدست باشند خدا از کرم خویش توانگرشان کند که خدا وسعت بخش و دانا است(۳۲).

و کسانی که وسیله نکاح کردن ندارند به عفت‏سر کنند تا خدا ازکرم خویش از این بابت بی‏نیازشان کند و از مملوکانتان کسانی که خواستار آزادی خویش و پرداخت‏بهای خود از دسترنج‏خویشنداگر خیری در آنان سراغ دارید پیشنهادشان را بپذیرید و از مال خدا که عطایتان کرده به ایشان‏بدهید وکنیزان خود را که می‏خواهند دارای عفت باشند به خاطر مال دنیا به زناکاری وامدارید، و اگر کنیزی‏به اجبارمالکش وادار به زنا شد خدا نسبت به وی آمرزنده و رحیم است(۳۳).

ما آیه‏های روشن با مثلی از سرگذشت نیاکان‏شما و پندی برای پرهیزگاران به تو نازل کردیم(۳۴).

صفحه : ۱۵۳

بیان آیات‏بیان آیات مربوط به دخول به خانه دیگران

در این آیات احکام وشرایعی که متناسب و مناسب با مطالب گذشته است تشریع‏شده.

یا ایها الذین آمنوا لا تدخلوابیوتا غیر بیوتکم حتی تستانسوا و تسلموا علی‏اهلها...انس‏به هر چیز و به سوی هر چیزبه معنای الفت گرفتن به آن و آرامش یافتن قلب‏به آن است، وکلمهاستیناسبه معنای عملی است که به این منظور انجام شود، مانند: استیناس برای داخل شدن خانه به وسیله نام‏خدا بردن، و یا، یا الله گفتن، یا تنحنح کردن وامثال آن، تا صاحب خانه بفهمد که شخصی می‏خواهد وارد شود، وخود را برای ورود او آماده‏کند، چه بسا می‏شود که صاحب خانه در حالی قرار دارد که‏نمی‏خواهد کسی او را به آن‏حال ببیند، و یا از وضعی که دارد با خبر شود.

از اینجا معلوم می‏شود که مصلحت این حکم پوشاندن‏عورات مردم، و حفظ احترام‏ایمان است، پس وقتی شخص داخل شونده هنگام دخولش به خانه غیر،استیناس کند، و صاحب خانه را به استیناس خود آگاه سازد، و بعد داخل شده و سلام کند، در حقیقت اورادر پوشاندن آنچه باید بپوشاند کمک کرده، و نسبت به خود ایمنی‏اش داده.

و معلوم است که استمرار این شیوه پسندیده، مایه استحکام‏اخوت و الفت و تعاون‏عمومی بر اظهار جمیل و ستر قبیح است و جملهذلکم خیر لکم لعلکم تذکرونهم‏اشاره به‏همین فواید است، یعنی شاید با استمرار بر این سیره متذکر وظیفه خود بشوید، که چه اموری راباید رعایت‏کنید، و چگونه سنت اخوت را در میان خود احیاء سازید، و در سایه آن، قلوب‏را با هم مالوف نموده، به تمامی سعادتهای اجتماعی برسید.

بعضی(۱) از مفسرین گفته‏اند: جملهلعلکم تذکرونتعلیل‏است برای مطلبی‏حذف شده و تقدیر آنبه شما چنین گفته شده تا شاید متذکر مواعظ خدا بشوید و بدانید که‏علت و فلسفه‏این دستورات چیستمی‏باشد، و بعضی(۲) دیگر گفته‏اند تقدیر جملهحتی

. (۱)روح المعانی، ج ۱۸، ص ۱۳۶. (۲)مجمع البیان، ج ۷، ص ۱۳۶.

صفحه : ۱۵۴

تستانسوا و تسلموا، حتی تسلموا و تستانسوامی‏باشد،ولی خواننده بی اعتباری آن را خوددرک می‏کند.

فان‏لم تجدوا فیها احدا فلا تدخلوها حتی یؤذن لکم...یعنی‏اگر دانستید که احدی در خانه نیست - البته کسی که اختیار دار اجازه دخول‏است - پس داخل نشویدتا از ناحیه مالک اذن، به شما اجازه داده شود.و منظور این نیست‏که سر به داخل خانه مردم کند، اگر کسی را ندید داخل‏نشود، چون سیاق آیات شاهد بر این‏است که همه این جلوگیریها برای این است که کسی به عورات و اسرار داخلی مردم نظرنیندازد.

این آیه شریفه حکم داخل شدن در خانه غیر را در صورتی که‏کسی که اجازه دهد درآن نباشد بیان کرده، و آیه قبلی حکم آن فرضی را بیان می‏کرد که اجازه دهنده‏ای‏در خانه‏باشد، و اما حکم این صورت که کسی در خانه باشد ولی اجازه ندهد، بلکه از دخول منع کند آیهو ان قیل لکم ارجعوا فارجعواهو ازکی لکم و الله بما تعملون علیمآن را بیان کرده.

لیس علیکم‏جناح ان تدخلوا بیوتا غیر مسکونة فیها متاع لکم...ظاهرسیاق این است که جملهفیها متاع لکمصفت بعد از صفت‏برای کلمهبیوتااست، نه اینکه جمله‏ای نو و ابتدایی باشد،و جملهلیس علیکم جناحرا تعلیل کندو ظاهرا کلمه متاعبه معنای استمتاع و بهره‏گیری باشد.

بنابر این آیه مورد بحث تجویز می‏کند داخل شدن درخانه‏هایی را که برای استمتاع‏بنا شده و کسی در آن سکونت طبیعی ندارد، مانند کاروانسراها و حمامها وآسیابها و امثال‏آن، زیرا همین که برای عموم ساخته شده است‏خود اذن عام برای داخل شدن است.

و چه بسا بعضی(۱) گفته باشند که مراد از متاع، معنای اسمی‏کلمه است، یعنی اثاث وچیزهایی که برای خرید و فروش عرضه می‏شود، مانند تیمچه‏ها و بازارهاکه صرف ساخته‏شدنش برای این کار اذن عام برای دخول است، ولی این وجه خالی از بعد نیست، چون لفظ‏آیه از افاده آن قاصر است.

قل للمؤمنین‏یغضوا من ابصارهم و یحفظوا فروجهم ذلک ازکی لهم ان الله‏خبیربما یصنعونکلمهغضبه معنای روی هم نهادن پلک‏های چشم است، و کلمهابصار

. (۱)مجمع البیان، ج ۷، ص ۱۳۶.

صفحه : ۱۵۵

دستور غض بصر و حفظ‏عورات و امر به حجاب داری و آشکار نساختن مواضع زینت و...

جمع بصر است که همان‏عضو بیننده باشد و از اینجا معلوم می‏شود که کلمهمندرجملهمن ابصارهمبرای ابتدای غایت است، و یا برای بیان جنس، و یا تبعیض باشد که هریک‏را مفسری(۱) گفته، و معنایش این است که مؤمنین چشم‏پوشی را از خود چشم شروع کنند.

پس در جملهقل للمؤمنین یغضوامن ابصارهماز آنجایی که کلمهیغضوامترتب‏برقل- بگومی‏باشد نظیر ترتبی که جواب شرط بر شرط دارد قهرا دلالت می‏کند براینکه‏قول در اینجا به معنای امر است، و معنای جمله این است که به مؤمنین امر کن که چشم خودرا بپوشند، و تقدیرآن این است که: ایشان را امر به غض و چشم‏پوشی کن که اگر امر بکنی‏چشم خود را می‏پوشند، و این آیه به جای‏اینکه نهی از چشم‏چرانی کند، امر به پوشیدن‏چشم کرده و فرقی ندارد، آن امر این نهی را هم افاده می‏کند و چون مطلق‏است نگاه به زن‏اجنبی را بر مردان، و نگاه به مرد اجنبی را بر زنان تحریم فرموده.

و جملهو یحفظوافروجهمنیز به معنای این است که به ایشان امر کن تا فرج‏خودرا حفظ کنند و کلمهفرجهوفرجبه معنای شکاف در میان دو چیز است که با آن‏از عورت‏کنایه آورده‏اند، و در قرآن کریم هم که سرشار از اخلاق و ادب است همیشه این کنایه رااستعمال کرده، به طوری‏که راغب گفته در عرف هم به خاطر کثرت استعمال مانند نص واسم صریح برای عورت شده است (۲) .

و مقابله‏ای که میان جملهیغضوامن ابصارهمبا جملهیحفظوا فروجهمافتاده،این معنا را می‏رساند که مراد ازحفظ فروجپوشاندن آن از نظر نامحرمان است، نه حفظ‏آن‏از زنا و لواط که بعضی پنداشته‏اند، در روایت هم از امام صادق(ع) رسیده که‏فرمود: تمامی آیاتی که در قرآن درباره‏حفظ فروج هست به معنای حفظ از زنا است، به غیراین آیه که منظور در آن حفظ از نظر است.

و بنابراین ممکن است جمله اولی از این دو جمله را با جمله دومی تقییدکرده، وگفت مدلول آیه تنها نهی از نظر کردن به عورت، و امر به پوشاندن آن است.

آنگاه به مصلحت این حکم اشاره نموده، و با بیان آن مردم‏را تحریک می‏کند که‏مراقب این حکم باشند و آن اشاره این است که می‏فرماید: این بهترشما را پاک می‏کند، علاوه بر این خدا به آنچه می‏کنید با خبر است.

. (۱)کشاف، ج ۳، ص ۲۲۹ و روح المعانی، ج ۱۸، ص ۱۳۸. (۲)مفردات راغب، مادهفرج.

صفحه : ۱۵۶

و قل للمؤمنات‏یغضضن...کلام در جملهو قل للمؤمنات...همان‏است که در جملهقل للمؤمنین...گذشت.پس برای زنان هم جایز نیست نظر کردن به چیزی‏که برای مردان جایز نیست، وبر ایشان هم واجب است که عورت خود را از اجنبی - چه مرد و چه زن - بپوشانند.

و اما اینکه فرمود: ولا یبدین زینتهن الا ما ظهر منهاکلمهابداءبه معنای‏اظهاراست و مراد اززینت زنان، مواضع زینت است، زیرا اظهار خود زینت از قبیل‏گوشواره ودست بند حرام نیست، پس مراد از اظهار زینت، اظهار محل آنها است.

خدای تعالی از این حکم آنچه را که ظاهر است استثناء کرده.ودر روایت آمده که مقصوداز آنچه ظاهر است صورت و دو کف دست و قدمها می‏باشد، که بحثش به زودی خواهد آمد.

ان شاء الله.

ولیضربن بخمرهن علی جیوبهن - کلمهخمربه دو ضمه -جمع خمار است، وخمارآن جامه‏ای است که زن سر خود را با آن می‏پیچد، و زاید آن را به سینه‏اش آویزان‏می‏کند.وکلمهجیوبجمع جیب - به فتح جیم و سکون یاء است که معنایش معروف‏است، و مراد از جیوب، سینه‏هااست، و معنایش این است که به زنان دستور بده تا اطراف‏مقنعه‏ها را به سینه‏های خود انداخته، آن را بپوشانند.

و لا یبدین زینتهن‏الا لبعولتهن...او بنی اخواتهن - کلمهبعولةبه‏معنای شوهران‏است.و طوایف هفتگانه‏ای که قرآن از آنها نام برده محرم‏های نسبی و سببی هستند.واجدادشوهران حکمشان حکم پدران ایشان، و نوه‏های شوهران حکمشان حکم فرزندان ایشان است.

و اینکه فرمود: نسائهنوزنان را اضافه کرد به ضمیر زنان، برای اشاره به این‏معنابوده که مراد ازنساءزنان مؤمنین است که جایز نیست‏خود را در برابر زنان غیر مؤمن برهنه‏کنند،از روایات وارده از ائمه اهل بیت(ع)هم همین معنا استفاده می‏شود.

اطلاق جملهاو ما ملکت ایمانهنهم شامل غلامان می‏شودو هم کنیزان، و ازروایات نیز این اطلاق استفاده می‏شود، همچنان که به زودی خواهد آمد، و این جمله یکی ازمواردی‏است که کلمهمادر صاحبان عقل استعمال شده، و در معنای من - کسی کهبه کار رفته است.

اوالتابعین غیر اولی الاربة من الرجال - کلمهاربهبه‏معنای حاجت است، ومنظور از این حاجت‏شهوتی است که مردان را محتاج به ازدواج می‏کند، و کلمهمن‏الرجالبیان‏تابعین است.و مراد از این رجال تابعین افراد سفیه و ابلهی هستند که تحت

صفحه : ۱۵۷

امرو تشویق به ازدواج و به عقد قرارداد جهت آزادی بردگان(مکاتبه)قیمومت‏دیگران هستند و شهوت مردانگی ندارند.

او الطفل الذین لم یظهرواعلی عورات النساء - الف و لام درالطفلبرای‏استفراق‏است و کلیت را می‏رساند، یعنی جماعت اطفالی که بر عورتهای زنان غلبه نیافته‏اندیعنی‏آنچه از امور زنان که مردان از تصریح به آن شرم دارند، اطفال زشتی آن را درک‏نمی‏کنند،و این به طوری که دیگران هم گفته‏اند کنایه از حد بلوغ است.

ولا یضربن بارجلهن لیعلم ما یخفین من زینتهن - پاهای‏خود را محکم به زمین‏نزنند تا صدای زیورآلاتشان از قبیل خلخال و گوشواره و دستبند به صدا در نیاید.

و توبوا الی الله جمیعاایها المؤمنون لعلکم تفلحون - مراد ازتوبهبه‏طوری که ازسیاق بر می‏آید بازگشت به سوی خدای تعالی است، به‏امتثال اوامر او، و انتهاء از نواهیش وخلاصه پیروی از راه و صراطش.

و انکحوا الایامی منکم والصالحین من عبادکم و امائکمکلمهانکاحبه معنای‏تزویج، و کلمهایامیجمعایمبه فتحه همزه و کسره‏یاء و تشدید آن - به معنای پسر عزب‏و دختر عزب است، و گاهی به دختران عزب ایمه هم‏می‏گویند و مراد از صالحینصالح برای تزویج است، نه صالح در اعمال.

ان یکونوافقراء یغنهم الله من فضله - و عده جمیل و نیکویی‏است که خدای تعالی‏داده، مبنی بر اینکه از فقر نترسند که خدا ایشان را بی نیاز می‏کند و وسعت رزق می‏دهد، وآن رابا جملهو الله واسع علیمتاکید کرده البته رزق هر کس تابع صلاحیت او است، هرچه بیشتر بیشتر، البته به‏شرطی که مشیت‏خدا هم تعلق گرفته باشد، و - ان شاء الله - به زودی‏در سوره ذاریات آیه ۲۳ که می‏فرماید: فورب السماء والارض انه لحق مثل ما انکم‏تنطقونبحثی درباره معنای وسعت رزق خواهد آمد.

و لیستعفف الذین لا یجدون نکاحا حتی یغنیهم‏الله من فضلهکلمهاستعفافوتعففباهمدیگر قریب المعنا هستند.و مراد از نیافتن نکاح‏قدرت نداشتن بر مهریه و نفقه‏است.و معنای آیه این است که کسانی که قدرت بر ازدواج‏ندارند از زنا احتراز بجویند تا خداوند ایشان را از فضل خود بی نیاز کند.

و الذین یبتغون الکتاب‏مما ملکت ایمانکم فکاتبوهم ان علمتم فیهم خیرا...مرادازکتابمکاتبه است، (به اینکه صاحب برده با برده قرار بگذارد که بهای‏خود را از راه کسب‏و کار به او بپردازد و آزاد شود)وابتغاء مکاتبهاین است که برده ازمولای خود در خواست کندکه با او مکاتبه نماید، به این که مالی را از او بگیرد و او را آزاد

صفحه : ۱۵۸

کند در این آیه شریفه به صاحبان برده سفارش فرموده درخواست بردگان را بپذیرند، البته درصورتی که در ایشان چیزی سراغ دارند.و مراد از خیر، صلاحیت آزاد شدن ایشان است.

و اتوهم‏من مال الله الذی اتیکم - اشاره به این است که از بیت المال‏سهمی اززکات را به اینگونه افراد که قرآن ایشان را فی الرقاب(۱) خوانده اختصاص دهند، و همه‏مال المکاتبه و یا مقداری از آن را بدهند.

در این آیه و آیات سابق‏چند بحث فقهی مهم است که باید به کتب فقهی مراجعه‏شود.

و لا تکرهوا فتیاتکم علی‏البغاء ان اردن تحصناکلمهفتیاتبه معنای کنیزان‏و فرزندان ایشان است.و کلمهبغاءبه معنای زنااست، و این کلمه مفاعله از بغی است، وتحصنبه‏معنای تعفف و ازدواج کردن است، وابتغاء عرض حیات دنیابه معنای طلب مالی است.و معنای آیه روشن است.

و اگر نهی از اکراه را مشروط کرده به اینکه: (اگر خودشان‏خواستند تعفف کنند)، بدان جهت است که اکراه در غیر این صورت تحقق پیدا نمی‏کند، سپس در صورت اکراه‏آنان‏را وعده مغفرت داده و فرموده: و هر یک از زنان نامبرده که مالکشان ایشان را اکراه به زناکرد، و بعد ازاکراه به این عمل دست زدند، خدا آمرزنده و رحیم است، و معنای آیه روشن‏است.

و لقد انزلناالیکم آیات مبینات و مثلا من الذین خلوا من قبلکم و موعظة‏للمتقینکلمهمثلبه معنای صفت است، و ممکن است که جمله:و لقد انزلنا...، حال از فاعل‏در جملهتوبواباشد،که در آیه قبلی بود، و ممکن هم هست که جمله استینافیه و نو باشد.ومعنای آیه این است که سوگندمی‏خورم که به سوی شما آیاتی نازل کردیم که معارفی از دین‏برایتان بیان می‏کنند که مایه رستگاری شما است،و صفتی است از سابقین، از اخیارشان واشرارشان و با این آیات برایتان روشن کردیم که چه چیزهایی را بگیرید و از چه چیزهایی‏اجتناب‏کنید، و نیز آیاتی است که برای متقین از شما موعظه است.

● بحث روایتی

در تفسیر قمی به‏سند خود از عبد الرحمن بن ابی عبد الله از امام صادق(ع)

(۱)سوره توبه، آیه ۶۰.

صفحه : ۱۵۹

روایاتی در ذیل آیات مربوط به استیناس و استیذان در هنگام ورودبه خانه دیگران‏روایت کرده که در ذیل آیه: لا تدخلوا بیوتا غیر بیوتکم حتی تستانسوا و تسلموا علی اهلهافرموده:استیناسعبارت است از صدای پا و سلام کردن (۱) .

مؤلف: این روایت را صدوق هم در معانی الاخبار از محمد بن‏حسن به طور رفع ازعبد الرحمان نامبرده از امام صادق(ع) نقل کرده (۲) .

و در مجمع البیان از ابی ایوب انصاری روایت کرده‏که گفت: به رسول خدا(ص)عرض کردم: که استیناس به چه نحو صورت می‏گیرد؟فرمود به اینکه آدمی‏تسبیح‏و حمد و تکبیر گوید و تنحنح کند تا اهل خانه بفهمند (۳) .

و از سهل بن سعد روایت‏شده که گفت مردی‏سر زده وارد یکی از اطاقهای رسول‏خدا(ص)شد، رسول خدا(ص)داشت‏سر خود را شانه‏می‏زد، و فرمود: اگر من بدانم که تونگاه می‏کردی همان شانه را به دو چشمت می‏کوبیدم، اینطور استیذان کردن همان نگاه کردن و حرام است (۴) .

و روایت‏شده که مردی از رسول خدا(ص)پرسید آیا از مادرم‏هم اذن‏دخول بخواهم؟فرمود: آری، گفت: آخر او غیر از من خادمی ندارد، باز هر وقت بر او واردمی‏شوم‏استیذان کنم؟فرمود آیا دوست داری او را برهنه ببینی؟آن مرد گفت نه فرمود: پس‏استیذان کن (۵) .

و نیز روایت‏شده که مردی می‏خواست به خانه رسول‏خدا(ص)در آیدتنحنح کرد، حضرت از داخل خانه به زنی به نام روضه فرمود: بر خیز به این مرد یاد بده که به‏جای‏تنحنح بگوید السلام علیکم آیا داخل شوم؟آن مرد شنید و همینطور گفت.پس‏فرمود: داخل شو (۶) .

▪ مؤلف: در الدر المنثور هم از جمعی از صاحبان جوامع حدیث‏روایت اولی را از ابی‏ایوب، و دومی را از سهل بن سعد، و چهارمی را از عمرو بن سعد ثقفی آورده (۷) .

و در الدر المنثور است که ابن مردویه از عبادة بن صامت‏روایت کرده که شخصی ازرسول خدا(ص)پرسید: چرا در هنگام ورود به خانه‏ها باید استیذان کرد؟

. (۱)تفسیر قمی، ج ۲، ص ۱۰۱. (۲)معانی الاخبار، ص ۱۶۳. (۳و۴و۵)مجمع البیان، ج ۷، ص ۱۳۵. (۶)مجمع البیان، ج ۷، ص ۱۳۶. (۷)الدر المنثور، ج ۵، ص ۳۸ و ۳۹.

صفحه : ۱۶۰

● روایاتی‏در باره چشم فرو بستن از نگاه به نامحرم و حفظ فروج و...

فرمود: کسی که قبل از استیذان و سلام کردن چشمش‏داخل خانه مردم شود خدا را نافرمانی‏کرده، و دیگر احترامی ندارد، و می‏شود اذنش نداد (۱) .

و درتفسیر قمی در ذیل آیه: فان لم تجدوا فیها احدا فلا تدخلوها حتی‏یؤذن لکمگفته: امام فرمود: معنایش این است که اگر کسی را نیافتید که به شما اجازه‏دخول دهدداخل نشوید، تا کسی پیدا شود و به شما اجازه دهد (۲) .

ودر همان کتاب در ذیل آیهلیس علیکم جناح ان تدخلوا بیوتا غیرمسکونة فیها متاع‏لکماز امام صادق(ع)روایت کرده که فرمود: منظور از این بیوت حمامها وکاروانسراهاو آسیابها است که می‏توانی بدون اجازه داخل شوی (۳) .

و در کافی به سند خود از ابو عمر و زبیری از امام صادق(ع)روایت‏کرده‏که در حدیثی درباره واجبات اعضاء فرمود: بر چشم واجب کرده که به آنچه خدا بر او حرام‏کرده‏ننگرد و از آنچه بر او حلال نیست اعراض کند، و ایمان و وظیفه چشم این است.

و خدای تبارک وتعالی فرموده: قل للمؤمنین یغضوا من ابصارهم و یحفظوافروجهمو مؤمنین را نهی کرده از اینکه به عورت یکدیگر نگاه کنند، و مرد به عورت برادرش‏نگاه کند، و عورت خود را از اینکه دیگران ببینند حفظ کند، و نیز فرموده: و قل للمؤمنات یغضضن من‏ابصارهن و یحفظن‏فروجهنو زنان مؤمن را نهی کرده از اینکه به عورت خواهر خود نگاه‏کنند،و نیز عورت خود را از اینکه دیگران به آن نگاه کنند حفظ نمایند.

آنگاه‏اضافه فرمودند که در هر جای قرآن دربارهحفظ فرجآیه‏ای‏هست مقصودحفظ آن از زنا است، مگر این آیه که منظور در آن حفظ از نگاه است (۴) .

▪ مؤلف: قمی هم در تفسیر خود ذیل این حدیث را از پدرش ازابن ابی عمیر از ابی‏بصیر از آن جناب روایت کرده، و نظیر آن را از ابی العالیه و ابن زید روایت کرده است (۵) .

و در کافی به سند خود از سعد الاسکاف از ابی جعفر(ع)روایت کرده‏که‏فرمود: جوانی از انصار در کوچه‏های مدینه به زنی برخورد که می‏آمد - و در آن ایام زنان مقنعه‏خودرا پشت گوش می‏انداختند - وقتی زن از او گذشت او را تعقیب کرد، و از پشت او را

.. (۱)الدر المنثور، ج ۵، ص ۳۹. (۲)تفسیر قمی، ج ۲، ص ۱۰۰. (۳)تفسیر قمی، ج ۲، ص ۱۱۱. (۴)اصول کافی، ج ۲، ص ۳۰. (۵)تفسیر قمی، ج ۲، ص ۱۰۱.

صفحه : ۱۶۱

می‏نگریست، تا داخل کوچه تنگی که امام آن را زقه بنی فلان‏نامید، شد، و در آنجا استخوان‏و یا شیشه‏ای که در دیوار بود به صورت مرد گیر کرده آن را بشکافت،همین که زن از نظرش‏غایب شد متوجه گردید که خون به سینه و لباسش می‏ریزد، با خودگفت: به خدا سوگند نزدرسول خدا(ص)می‏شوم و جریان را به او خبر می‏دهم.

سپس فرمود: جوان نزد آن جناب شد و رسول‏خدا(ص)چون او را بدیدپرسید چه شده؟جوان جریان را گفت پس جبرئیل نازل شد و این آیه را آورد: قل للمؤمنین‏یغضوامن ابصارهم و یحفظوا فروجهم ذلک ازکی لهم ان الله خبیر بما یصنعون (۱) .

▪ مؤلف: نظیر این روایت را الدر المنثور از ابن مردویه، از علی‏بن ابیطالب(ع)روایت کرده، و ظاهر آن این است که مراد از امر به چشم‏پوشی در آیه شریفه، نهی از مطلق‏نگاه به زن اجنبی است، همچنان که ظاهر بعضی از روایات سابق این است که‏آیه شریفه نهی از نگاه به خصوص فرج غیر است (۲) .

و در آن کتاب(کافی)به سند خود از مروک بن عبید، از بعضی‏از اصحاب امامیه ازامام صادق(ع)روایت کرده که گفت: به وی عرض کردم: زنی که به انسان محرم‏نیست چه مقدار نگاه‏به او حلال است؟فرمود: صورت و کف دو دست، و دو قدمها (۳) .

▪ مؤلف: این روایت را صدوق در خصال از بعضی از اصحاب ماامامیه از آن جناب‏آورده، و عبارت روایت او چنین است. صورت و دو کف و دو قدم (۴) .

و در قرب الاسناد حمیری از علی بن جعفر از برادرش موسی‏بن جعفر(ع)نقل کرده که به آن جناب عرضه داشتم: برای مرد چه مقدار جایز است که به زن غیرمحرم‏نگاه کند؟فرمود: صورت و کف دست و محل سوار(دستبند) (۵) .

و در کافی به سند خود از عباد بن صهیب روایت کرده که گفت.ازامام صادق(ع)شنیدم می‏فرمود: نظر کردن به سر اهل تهامه، و اعراب بادیه و همچنین اهل‏سواد و علوج(کفار)عیبی‏ندارد، چون اگر ایشان را نهی کنی منتهی نمی‏شوند.

و نیز فرمود: زن دیوانه و کم‏عقل، که نگاه کردن به موی او و به بدنش عیبی ندارد،

. (۱)کافی، ج ۵، ص ۵۲۱، ح ۵. (۲)الدر المنثور، ج ۵، ص ۴۰. (۳)کافی، ج ۵، ص ۵۲۱، ح ۲. (۴)الخصال، ص ۳۰۲، ح ۷۸. (۵)قرب الاسناد، ص ۱۰۲.

صفحه : ۱۶۲

در صورتی است که نگاه عمدی نباشد (۱) .

▪ مؤلف: گویا مقصود امام(ع)ازجملهدر صورتی که عمدی نباشدریبه‏و شهوت است.

و در خصال است که رسول خدا(ص)به امیر المؤمنین(ع)فرمود:یا علی اولین نظری که به زن اجنبی کنی عیبی ندارد، ولی نظر دوم مسؤولیت دارد وجایز نیست (۲) .

(۱)کافی، ج ۵، ص ۵۲۴، ح ۱. (۲)الخصال، ص ۳۰۶.

▪ مؤلف: نظیر این روایت را الدر المنثور از جمعی ازاصحاب جوامع حدیث از بریدة ازآن جناب نقل کرده، که عبارتش چنین است: رسول خدا(ص)به علی(ع)فرمود:دنبال نگاه به نامحرمان نگاهی دیگر مکن، که اولی برایت بس است، ودومی را حق نداری (۳) .

و در جوامع الجامع از ام سلمه روایت آورده که گفت: نزد رسول‏خدا(ص)بودم، و میمونه هم حاضر بود، که پسر ام مکتوم آمد، و این در موقعی بود که ما را به حجاب‏امر فرموده‏بود، به ما فرمود: در پرده شوید، عرضه داشتیم یا رسول الله(ص) ابن‏ام مکتوم که نابینا است ما را نمی‏بیند؟فرمودآیا شما هم نابینایید؟مگر شما او رانمی‏بینید؟ (۴) .

▪ مؤلف: این را الدر المنثور هم از ابی داوود و ترمذی‏و نسائی و بیهقی از ام سلمه نقل‏کرده‏اند (۵) .

و در فقیه آمده که حفص ابن البختری از امام صادق(ع)روایت‏کرده که‏فرمود: سزاوار نیست برای زن که در برابر زنان یهود و نصاری برهنه‏شود، چون می‏روند و نزدشوهران خود تعریف می‏کنند (۶) .

و درمجمع البیان در ذیل جمله: او ما ملکت ایمانهنگفته است‏که بعضی‏گفته‏اند: منظور از آن غلام و کنیز، از بردگان است، و این قول از امام صادق(ع).

. (۳)الدر المنثور، ج ۵، ص ۴۰. (۴)جوامع الجامع، ص ۳۱۴. (۵)الدر المنثور، ج ۵، ص ۴۲. (۶)نور الثقلین، ج ۳، ص ۵۹۳ به نقل از فقیه.

صفحه : ۱۶۳

روایاتی‏در ذیل آیات مربوط به امر و تشویق به نکاح، مکاتبه با بندگان و نهی‏از اکراه کنیزان به زنا کاری‏هم روایت‏شده (۱) .

و در کافی به سند خود از عبد الرحمان بن ابی عبد الله روایت‏کرده که گفت: از آن‏جناب پرسیدم: منظور ازغیر اولی الاربةکیست؟فرمود:احمق و اشخاص تحت ولایت‏غیر، که زن نمی‏خواهند (۲) .

و در همان کتاب به سند خود از محمد بن جعفر از پدرش‏از آبائش(ع)روایت کرده که فرمود: رسول خدا(ص)فرمود: هر کس از ترس عیالمند شدن‏ازدواج نکند، نسبت به خدای‏عز و جل سوء ظن دارد و خدا می‏فرمایدان یکونوا فقراء یغنهم الله‏من فضله (۳) .

▪ مؤلف: در معانی گذشته روایات بسیار زیادی از ائمه اهل‏بیت(ع)رسیده، که هر کس بخواهد باید برای دیدن آنها به کتب حدیث مراجعه نماید.

و در کتاب‏فقیه است که علاء از محمد بن مسلم از ابی عبد الله(ع)روایت‏کرده‏که در معنای آیه: فکاتبوهم ان علمتم فیهم خیرافرمود: خیر این است که‏مسلمان‏شوند و شهادت به وحدانیت‏حق و رسالت‏خاتم الانبیاء(ص)بدهند، و یک‏کاری در دست داشته باشند که بتوانندمال المکاتبه را بپردازند و یا صنعت و حرفه‏ای داشته باشند (۴) .

▪ مؤلف: در این معنا باز روایات دیگری هست.

و در کافی به سند خود از علاء بن فضیل از امام صادق(ع)روایت کرده‏که‏در تفسیر آیهفکاتبوهم ان علمتم فیهم خیرا و آتوهم من مال الله الذی اتیکمفرمود: اگرنخواستی‏بهای او را کم کنی، بعضی اقساط او را می‏بخشی، البته بیشتر از مقدار استطاعتت‏هم نمی‏بخشی، عرضه‏داشتم: مثلا چقدر ببخشم؟فرمود: امام ابو جعفر(ع)از شش‏هزار درهم هزار درهم را صرفنظر کرد (۵) .

▪ مؤلف:و در مجمع البیان، و همچنین در الدر المنثور از علی(ع)روایت‏شده‏که‏آن مقدار چهار یک قیمت است(۶) و آنچه از ظواهر اخبار استفاده می‏شود این است که

. (۱)مجمع البیان، ج ۷، ص ۱۳۸. (۲)فروع کافی، ج ۵، ص ۵۲۳، ح ۳. (۳)کافی، ج ۵، ص ۳۳۰، ح ۵. (۴)نور الثقلین، ج ۳، ص ۶۰۰ به نقل از فقیه. (۵)کافی، ج ۶، ص ۱۸۹، ح ۱۷. (۶)مجمع البیان، ج ۷، ص ۱۴۰ و الدر المنثور، ج ۵، ص ۴۶.

صفحه : ۱۶۴

حدی برای آن معین نشده، که با اصل قیمت نسبت‏معین از یک ششم و یا یک چهارم و یا غیرآن داشته باشد.

▪ و در ذیل جمله:و فی الرقاب (۱) ، در جلد نهم این کتاب روایتی‏از عیاشی گذشت‏که به مکاتب از سهم فی الرقاب چیزی از زکات داده می‏شود (۲) .

ودر تفسیر قمی در ذیل آیهو لا تکرهوا فتیاتکم علی البغاء ان‏اردن تحصناگفته‏که: عرب و قریش رسمشان این بود که کنیزانی را می‏خریدند و از ایشان ضریب سنگین(نوعی‏مالیات)می‏گرفتند، بعد می‏گفتند بروید زنا کنید و برای ما پول بیاورید، که خدای‏تعالی در این آیه ایشان را از این‏عمل نهی فرمود، در آخر هم فرمود: خدا چنین کنیزانی را درصورتی که مجبور به این کار شده باشند می‏آمرزد (۳) .

و در مجمع‏البیان در ذیل جملهلتبتغوا عرض الحیوة الدنیاگفته‏که بعضی‏گفته‏اند: عبد الله بن ابی شش کنیز داشت و آنان را مجبور می‏کرد به زنا دادن، همین که‏آیهتحریم زنانازل شد کنیزان او نزد رسول خدا(ص)آمدند و از آن جناب‏تکلیف‏خواسته و از وضع خود شکوه کردند، پس آیه شریفه نازل شد (۴) .

▪ مؤلف:در اینکه عبد الله بن ابی کنیزانی داشت و آنان را به زنا اکراه‏می‏کرد، روایات دیگری هست، که الدر المنثور آنها را نقل کرده، و این روایت را هم آورده (۵) .و امااینکه‏این جریان بعد از نزول تحریم زنا باشد ضعیف است، برای اینکه زنا در مدینه تحریم‏نشد، بلکه در مکه و قبل ازهجرت تحریم شد، و بلکه حرمت آن از همان آغاز ظهور دعوت حقه‏از ضروریات این دین به شمار می‏رفت، و در تفسیر سوره‏انعام گذشت که حرمت فواحش که‏یکی از آنها زنا است از احکام عامه‏ای است که اختصاص به شریعت اسلام نداشته.

.. (۱)سوره توبه، آیه ۶۰. (۲)تفسیر عیاشی، ج ۲، ص ۹۳، ح ۷۶. (۳)تفسیر قمی، ج ۲، ص ۱۰۲. (۴)مجمع البیان، ج ۷، ص ۱۴۱. (۵)الدر المنثور، ج ۵، ص ۴۶.

علامه سید محمد حسین طباطبایی قدس سره ترجمه تفسیر المیزان جلد ۱۵ صفحه ۱۵۱