پیرامون آنچه دور می ریزیم

مدیریت مواد زائد جامد, امروزه به عنوان یکی از مهمترین دغدغه های جوامع بشری مطرح است

مدیریت مواد زائد جامد، امروزه به عنوان یکی از مهمترین دغدغه‌های جوامع بشری مطرح است. افزایش حجم زباله‌ها از یک سو و تنوع و گوناگونی آنها از سوی دیگر، بر پیچیدگی نحوه جمع‌آوری و دفع آنها می‌افزاید. گسترش علوم و فن‌آوری در زمینه‌های مختلف شیمی، فیزیک، پزشکی و... موجب ورود انواع زباله‌های خطرناک حتی در داخل زباله‌های خانگی شده است.

امروزه دیگر سیستم‌های جمع‌آوری و دفع سنتی زباله‌ها جوابگو نیست و نمی‌تواند از آلودگی‌های زیست‌محیطی ناشی از انواع زباله‌های شیمیایی، میکروبی، رادیواکتیو و سایر زباله‌ها جلوگیری کند.

تصویب قانون مدیریت پسماندها علیرغم وجود اشکالاتی در آن، می‌تواند به عنوان یکی از گام‌های مهم در راه ارتقاء وضع مدیریت مواد زائد جامد در سطح کشور باشد. براساس این قانون شهرداری‌ها در محدوده شهر‌ها برای نخستین بار به صورت قانونی و رسمی به‌عنوان ارگان مدیریت‌کننده زباله‌های خانگی شناخته شده اند.

اگر چه به نظر می‌رسد که اقدامات شهرداری‌ها به تنهایی نمی‌تواند مثمر باشد و موارد زیر در جهت بهبود وضع مدیریت مواد زائد جامد در شهر‌ها ضروری به نظر می‌رسد:

۱) ‎تغییر الگوی مصرف مردم از‎ ‎طریق آموزش و فرهنگ‌سازی و تصویب قوانین مورد نیاز شامل: خرید و استفاده از‎ ‎اجناس با دوام، تهیه مواد غذایی به اندازه مصرف، بازیافت و استفاده دوباره در‎ ‎مبداء تولید.

۲) ‎استفاده از نیروهای متخصص و‎ ‎دارای دیدگاه‌های بهداشتی و زیست‌محیطی در مدیریت مواد زائد جامد.

۳) ‎تلاش برای تولید بیوکمپوست‎ ‎به جای کمپوست مخلوط از طریق ایجاد سیستم‌های بازیافت و جداسازی زباله‌ای خطرناک‎ ‎در مبداء تولید.

۴) ‎تجهیز ناوگان جمع‌آوری و‎ ‎حمل و نقل زباله و استفاده از سیستم‌های جدید و بهداشتی.

۵) ‎مکان‌یابی مناسب و آماده‎‌‎سازی و نگهداری محل‌های دفن زباله و اجرای کامل تعریف دفن بهداشتی در این مکان‌ها.

۶) ‎انجام طرح‌های پژوهشی و‎ ‎تحقیقاتی و یافتن سیستم‌های مناسب دفع زباله بر‌ای هر منطقه از کشور.

افزایش بی‌رویه جمعیت شهرها، تغییر الگوی مصرف جوامع و ازدیاد سرسام‌آور مواد زاید جامد و همچنین نبود روش‌های علمی و مدیریتی موثر در امر تولید، جمع‌آوری و دفع زباله‌های شهری این موضوع را به عنوان یکی از معضلات جوامع شهری در کشورهای در حال توسعه درآورده است.

به طور کلی از نظر مهندسی بهداشت، دفع مواد زائد جامد یک مسأله عادی نیست، بلکه یک مشکل زیست‌محیطی به‌شمار می‌رود، زیرا دفع غیربهداشتی آن به‌طور محسوس در آلودگی‌های محیط و گسترش بیماری‌ها تأثیر دارد. توده‌های زشت مواد زائد، کانال‌های روباز پرشده از زباله‌ها و آبگذرهای مسدود شده به وسیله آنها و خیابان‌های کثیف و پوشیده از آشغال نشان‌دهنده آلودگی محیط در بسیاری از شهرها و شهرک‌های دنیای درحال‌توسعه‌اند. ساکنان این شهرها در معرض بیماری‌های منتقله توسط پاتوژن‌ها و پارازیت‌های موجود در این مواد زائد و مزاحمت‌ها و مخاطرات ناشی از آن قرار دارند. زیان‌های اقتصادی ناشی از نبودکنترل بر مواد زائد جامد در مناطق شهری نیز قابل توجه است.

در شهر بزرگی مثل تبریز روزانه حدود ۱۰۰۰ تن زباله خانگی تولید می‌شود که این میزان زباله علاوه بر هزینه‌های سرسام‌آور لازم برای جمع‌آوری، حمل و دفع حجم عظیمی از مشکلات زیست‌محیطی نگران‌کننده نظیر آلودگی خاک، آب، هوا، رشد و تکثیر حشرات، جوندگان و ناقلان بیماری‌ها را به دنبال دارد و از جنبه‌های بهداشتی زیبایی شناختی نیز علاوه بر دادن چهره زشت به شهرها، سلامتی میلیون‌ها انسان را به مخاطره می‌اندازد. از این رو برداشتن گام‌های مؤثر و اساسی در زمینه مدیریت موادزائد جامد شهری ضروری است و باید در رأس برنامه‌های سازمان‌های مسئول و ذیربط قرار داشته باشد.

یکی از دلایل مهم نابسامانی وضع زباله‌ها، نبود نگرش جامع به این مسأله است. امروزه امر جمع‌آوری حمل و دفع زباله‌ها در دنیا به‌صورت مدیریت مواد زائد جامد مطرح است که از عناصر اصلی تولید، نگهداری موقت، جمع آوری حمل و نقل، دفع و بازیافت تشکیل یافته و لازم است برای همه عناصر برنامه وجود داشته باشد چرا که هر یک از این عناصر متأثر از یکدیگرند و پرداختن به یک یا چند عنصر بدون داشتن برنامه برای سایر عوامل سودی نخواهد داشت.‏

● تعریف

شما احتمالاً بسیاری از اشیایی که کهنه شده و یا شکسته‌اند و دیگر به آنها نیازی ندارید را دور می‌اندازید، اما زباله‌های ما تنها جزء کوچکی از خروارها زباله‌ای هستند که همه ساله در سراسر جهان به دور ریخته می‌شوند. استفاده دوباره از زباله‌ها موجب کاهش استفاده از منابع طبیعی می‌شود. زیرا روزی خواهد آمد که ذخیره منابع طبیعی به پایان برسد. بازیافت موجب کاهش آلودگی حاصل از دستگاه‌های زباله‌سوز، زباله‌دانی‌ها و معادن می‌شود در ضمن زباله کمتری دفن و سوزانیده می‌شود و همین‌طور مواد خام کمتری از دل خاک بیرون کشیده می‌شود. این روش به زیبایی شهرها و اطراف آنها کمک می‌کند.

●‏ ‎‎انواع

بسیاری از زباله‌ها مربوط به کارگاه‌های ساختمانی، مزارع، کارخانه‌ها و معادن است که بعضی از آنها بسیار مضرند و باید از محیط‌زیست دور نگه داشته شوند. بسیاری از اشیاء بی‌فایده، زباله‌هایی هستند که به داخل رودخانه‌ها و یا روی زمین ریخته می‌شوند. همه روزه کشتی‌ها صد‌ها تن زباله شامل تور‌های کهنه ماهیگیری و زباله‌های پلاستیکی را به صورت غیرقانونی به دریا می‌ریزند. از دیگر عوامل آلوده‌کننده محیط‌زیست پساب های زائد هستند. در بسیاری از شهر‌های ساحلی پساب‌ها ازداخل لوله فاضلاب در زیر دریا به داخل آب راه می یابند. اما ،به ندرت ممکن است پساب‌ها قبل از ریختن به دریا تصفیه شوند. این فاضلاب‌های تصفیه نشده می‌توانند آب دریاها را آلوده کنند و شنا کردن در آب را غیرممکن سازند. فاضلاب تصفیه‌خانه‌ها ومزارع با ترکیبات شیمیایی فسفات‌ها و نیترات‌ها می‌توانند رودخانه‌ها را آلوده کنند. فسفات فاضلاب‌ها از پودر و پاک کننده‌های مایع است. نشت تانکرهای نفتکش ویا شستشوی تانکرها در دریا نقض قوانین است و آب دریاها را آلوده می‌کند.

گاز و دودهای خطرناک اتومبیل‌ها، کارخانه‌ها و نیروگاه‌ها هوا را آلوده می‌کنند. بعضی از اوقات این دودها به باران‌های اسیدی تبدیل می‌شوند. باران‌های اسیدی به درختان و دریاچه‌ها آسیب می‌رسانند. این باران‌ها می‌توانند موجب سایش و فرسودگی ساختمان‌ها و مجسمه‌ها بشوند. کلروفلوئورکربن گازی است که می‌تواند به لایه اوزون آسیب برساند. مقداری ازگازکلروفلوئورکربن در ساخت یخچال‌های خانگی استفاده می‌شود. بسیاری از کشورها موافقت کرده‌اند که از سال ۲۰۰۰ استفاده از این گاز متوقف شود. باطری‌های کهنه ماشین‌ها دارای اسیدهای خطرناکی هستندکه می‌توانند نشت کنند. این باطری‌ها را می‌توان مجدداً بازیافت کرد. سوزاندن و یا دفن تایرهای کهنه بسیار دشوار است، از این رو دانشمندان سعی می‌کنند راهی برای بازیافت مجدد آنها پیدا کنند. از ظروف پلاستیکی مخصوصاً نوع «فشرده» که از انواع مختلف پلاستیک چند لایه ساخته شده‌اند و به شدت غیرقابل تجزیه هستند، پرهیز کنید.‏ ‎

● کاربرد کمپوست

بهترین روش برای حذف ضایعات جامد و یا استفاده بهینه از آنها تهیه کمپوست است که توسط میکروارگانیسم‌های مختلف به کمک رطوبت و گرما در شرایط هوازی صورت می‌گیرد. با حجم بسیار زیاد زباله شهرهای بزرگ روش کمپوست مقرون به صرفه خواهد بود. در کشورهای مختلف از روش‌های گازی کردن و پیرولیز جهت تبدیل ضایعات جامد به گاز استفاده شده است. گاز ایجاد شده در ژنراتورها و توربین‌های بخار در نهایت به برق تبدیل می شود و مورد استفاده قرار می گیرد. پس‌ماندهای آشپزخانه منبع مناسبی برای تولید بیوگاز هستند. بیوگاز حاصل می‌تواند جایگزین سوخت‌های فسیلی آشپزخانه شود.‏ ‎

● گازهای حاصل از زباله

بعضی از موادی که طی فرآیند تجزیه به دست می‌آیند، گازها هستند. مقادیر زیادی از فضولات خانگی در چاله‌های بزرگ زباله در اطراف شهرها ریخته می‌شوند. وقتی زباله‌ها تجزیه می‌شود، گازهای مختلفی از آن به دست می‌آید. اصلی‌ترین گازهایی که از زباله‌های پوسیده به دست می‌آید، شامل دی‌اکسید کربن، هیدروژن، متان، نیتروژن و اکسیژن است. با گذشت زمان ، مقدار هریک از این گازها که اززباله حاصل می‌شوند، تغییر می‌کند. به عنوان مثال، با سپری شدن حدود شش ماه، دو گاز اکسیژن و نیتروژن حاصل می‌شوند و بعد از گذشت پنج سال، زباله‌ها بیشتر گاز دی اکسیدکربن و متان حاصل می‌کنند. گازمتان را می‌توان جمع‌آوری و به عنوان یک سوخت استفاده کرد. گاز متان برای کارگران معدن خطرهای زیادی دارد. وقتی آنها سطح سنگ‌ها را با مته سوراخ می‌کنند، گاهی به ذخایر متان برخورد می‌کنند. گاز خیلی سریع خارج می‌شود و اگر هوا وجود داشته باشد، یا از کلیدهای برق و یا بر اثر برخورد پوتین معدنچی‌ها با سنگ‌ها، جرقه‌ای تولید شود، باعث انفجار شدیدی می‌شود.‏

● ‎‎بیوگاز

تمامی اجساد حیوانات و گیاهان پوسیده می‌شود. به عنوان مثال در مناطق باتلاقی گیاهان خشک شده در آب می‌افتند و همان طور که رفته‌رفته می‌پوسند، از خود گاز متصاعد می‌کنند. دانشمندان این گاز را بیوگاز نامیده اند. بیوگاز از زباله، فاضلاب و کود نیز به‌وجود می‌آید.‏

● ‎تولید بیوگاز

بیوگاز در کشورهایی که سوخت در آنجا کمیاب و بسیار گران است، اهمیت دارد. دهکده‌ای کوچک می‌تواند با استفاده از زباله وفاضلاب خود، بیوگاز تولید کند. مردم می‌توانند فضولات حیوانات مزرعه را جمع کنند وآنها را در مخزنی بریزند.‏

بعضی از فضولات به مایع تبدیل می‌شود و چندی نمی‌گذرد که از خود متان را متصاعد می‌کند که در مخزن ذخیره‌ای با سرپوش قابل حرکت، نگهداری می‌شود. این گاز می‌تواند در منازل برای آشپزی و بخاری و یا به عنوان سوخت برای تقویت یک موتور یا یک ژنراتور الکتریکی مورد استفاده قرار گیرد.‏

● ‎متان با ارزش

بیوگاز منبع با ارزشی از انرژی است که اغلب به هدر می‌رود. هنگامی که مواد می‌پوسند، بیوگاز با دی اکسیدکربن ترکیب ‌می شود و گازی به نام متان را تشکیل می‌دهد. مقدار زیاد متان خطرناک است. جرقه کوچکی نزدیک این گاز می‌تواند باعث انفجار شود. اما اگر متان با ایمنی کامل جمع و به درستی ذخیره شود، می‌تواند منبع مهمی از انرژی باشد.‏